Nga Memisha Gjonzeneli
Memorie.al / Ishim afro 1100 të burgosur, në repartin 309 në Thumanë, që punonim të uritur, deri sa rraskapiteshim. Niseshim, në rresht për katër, në mëngjes herët dhe ktheheshim afër darkës. Ecnim më shume se një orë rrugë, për të mbërritur tek fronti i punës. Rruga qe një baltë e ngjitur, jo rrallë na shoqëronte edhe shiu, dhe kjo, ishte një ditë e tillë. Kishte mbi një orë që kishte filluar i shkreti shi. Të burgosurit që kisha afër, i rrëshqiti këmba dhe lopata që mbante në krah, më goditi në kokë.
“Më fal, – tha ai, – nuk doja”!
“S`ka gjë, – i thash unë, – duke fërkuar kokën”.
Kapteri që ishte shumë vigjilent, e pa gjithë skenën. Na vuri prangat, na i shtrëngoi deri në kockë dhe kur mbërritëm në kamp, na futën në birucë.
Kështu u njoha me Malon. Ishte dënuar për strehim diversantësh, me 18 vjet heqje lirie dhe kishte 5 vjet që vuante në burg. Para një jave, kishte mbushur 25 vjeç, ndërsa unë kisha kaluar dy muaj, nga mosha 18 vjeç. Të nesërmen, që në mëngjes herët, erdhi polici dhe na nxori nga biruca, kishte hallin e realizimit të normës.
“Shpejte, bëhuni gati për në punë”, na urdhëroi ai.
Që nga ajo ditë, nuk u ndamë më me Malon. Një ditë më kishin ardhur nga shtëpia për takim, Malua, më ndihmoj, deri sa i rregullova të gjitha ushqimet. Sipas zakonit të të burgosurve, atë ditë e mora për drekë Malon, me gjithë kundërshtimet e tij.
Malua ishte nga fshatrat e Tepelenës, i gjatë, me trup të rregullt, ishte i zgjuar, dhe kishte mundur të kryente vetëm tre klasë gjimnaz. Kishte një mënyrë të foluri, që të detyronte ta dëgjoje.
Të shikonte në sy kur fliste, në se do ktheje kokën, ai menjëherë pushonte, dhe kur e ktheje shikimin, ai fillonte prap të fliste. Fillimisht, më trajtonte si më të vogël, po me kalimin e kohës, nuk mbante më rezerva, e më shihte si të barabartë me veten.
Fillova t`i tregoja për vështirësitë e jetës në qytet, luftën e klasave, dhe ndodhi të tjera. Vuanim nga uria, nuk ngopeshim asnjëherë me bukë dhe gjithë natën, shikonim ëndrra, sikur hanim! Kur i flisja për mjerimin tonë, ai m`i ngulte sytë dhe nuk m`i hiqte.
Më dëgjonte me shumë vëmendje, ishte një dëgjues i rrallë, pak njerëz mund të kem parë si ai. Të linte të flisje me qetësi dhe kur ishte i sigurt, që kishe mbaruar, atëhere fliste, ose pyeste për ato që i kishe folur. Një ditë më pyeti:
“O vëlla, a di të lozësh shah, se ju djemtë e qytetit, ini më të zhvilluar se ne fshatarët”?
“Më dëgjo, – i thashë, – të kam folur për jetën e vështirë që kam kaluar, dhe që nuk kam pasur mundësi të luaj”.
“Kisha harruar fare, – më tha Malua, – por unë, do ta mësoj këtë lojë të bukur. Kaluan pak kohë duke luajtur shah dhe unë eca shumë përpara edhe natën në gjumë, më bëhej sikur lozja shah me dikë. Shumë shpejt u bëmë të barabartë, aq sa në shumë lojëra, dilnim remi. Që atëhere e deri sot, unë u njoha si shahist i mirë.
Kur kampi u transferua në Laç, ku punohej në ndërtim, u ndamë edhe me Malon. Atë e transferuan në burgun e Burrelit, si njeri të rrezikshëm.
Erdhi edhe dita e lirimit nga burgu. Vura re se njerëzit e mi dhe shoqëria, nuk ishin më ata që kisha lënë para se të hyja në burg. Tani duhej të hidhja çdo hap me kujdes dhe gojën duhet ta mbaja kyçur, mbasi ishte shumë lehtë, të kthehesha nga kisha dalë, në burg.
Duhet të punoja shumë, në mënyrë që të paguaja edhe atë që më ruante e spiunonte, që të mos i bija shtetit në qafë, por edhe për të jetuar për vete. Ky ishte mësimi që kisha marrë në burg dhe të them të vërtetën më shërbeu, pasi nuk u riktheva në burg, si shumë shokë të mi.
Një pasdite kur po kthehesha nga puna, më doli përpara një shoku im i burgut. Fillova ta pyes, për shokët që kisha lënë ne burg. Shoku im më foli së pari për Malon. Ka një muaj që është liruar, më tha ai. Pas ca ditësh shkova dhe e takova, në një fermë afër Fierit.
Ishte gëzim i madh për të dy, që takoheshim pas 10 vjet ndarje. Nuk kishte ndryshuar fare, vetëm thinjat tregonin për vuajtjet që kishte hequr në jetë. Fliste si gjithnjë me zë të ulët dhe ngadalë. Jetonte vetëm me nënën. Kur u ndamë, nxora një zarf, ku kisha pak lekë që pata kursyer.
Pas kundërshtimeve, ai u bind dhe i mori paratë dhe dy pika lot i lagën faqet. Më hodhi dorën në qafë, uli kokën dhe me turp më tha se babai dhe vëllai, e kishin braktisur si “armik të popullit”. “Vëllai iku nga shtëpia, sepse nuk mund të rrinte nën një strehë me mua, pas një muaj kishte ikur dhe babai, pa dhënë asnjë shpjegim.
Më lanë vetëm me nënën, pa asnjë ndihmë, e përkrahje”. “Ti e di, – më tha ai, – që unë edhe në burg, punoja shumë, prandaj nuk u mposhta, por vuaj shpirtërisht për mungesën e dashurisë së vëllait dhe babait, por ti po i zëvendëson ata”.
“Ti ke plot rezerva dhe forcë, për të ecur përpara”, i thash unë.
Pas një viti mora një letër nga Malua, ku më njoftonte se ishte martuar me një grua të ndarë nga burri, por edhe atë, mezi ia patën dhënë. Njerëzit e sajë, kishin pyetur në Këshillin Popullor të lagjes, te shefi i kuadrit ku punonte dhe në Degën e Punëve të Brendshme.
Në fund, një ditë të shtunë, ia shpunë në shtëpi: “Të trashëgohesh, – i thanë njerëzit e gruas – dhe mos bën dasëm, se ti ashtu e ke hallin”. Nëna u gëzua shumë, se tani kishte edhe nuse në shtëpi.
Në një letër tjetër, pas dy vjetësh, ai më shkruante: “Miku im, jam bërë baba, kam një vajzë të bukur dhe tani kam dy engjëj: Nënën e shtrenjtë dhe çupën e dashur. Me gruan nuk i kam punët mire. Shpesh kthehet vonë në shtëpi, pa pasur arsye. Është bërë brigadiere. Për vajzën nuk interesohet fare. Një ditë vajza po qante dhe ajo i tha; ‘Plaç në vend, pjella e armikut të popullit, më hëngrët shpirtin, kur do të shpëtoj nga ju’!
Nëna e kishte dëgjuar me dhimbje dhe kishte heshtur. Të nesërmen, ndërsa nëna po më përcillte, më tha: Malo, bir, të lutem, mos bën fjale me tët shoqe. Tani kemi edhe vajzën, pastaj nëna mbushi sytë me lot dhe u kthye në shtëpi. U ndamë me nënën, pa kuptuar se përse m`i dha ato këshilla”? Më vonë mora vesh, se e shoqja e Malos kishte ikur nga shtëpia dhe ishte martuar me Llazin, traktoristin e fermës.
Ne vitin 1990, unë me gjithë familje, emigrova në Amerikë. Malua doli në vijën e parë të Lëvizjes Demokratike. Disa herë kishte shkuar edhe në Tiranë për demonstrata dhe kishin dashur edhe ta arrestonin.
Në fillim të vitit 1997, mora një letër nga Malua, ku më shkruante: “U lodha së jetuari gjithë këto vite, luftë e pa ndërprerë me njerëzit dhe me sistemin. E ndiej veten shumë të lodhur dhe të drobitur. Fituan të gjithë ata që rrinin në hije. Ata po drejtojnë sot dhe nesër. Të shohim si do të na veje halli”.
Vajza e Malos, që ishte martuar dhe nga kjo martesë, kishin edhe dy djem të vegjël, erdhi në Amerikë. Ajo më foli për ndarjen me babanë: “Atë ditë që u ndan, për herë të parë në jetën time e pash babin të qante. Atë burë që nuk e kishin përkulur dallgët dhe tufani jetës, tani po shihja të qante përpara dy fëmijëve.
– Babi, të lutem, mos kështu, i thash.
Ai ngriti kokën dhe fshiu shpejt sytë, nuk donte ta shikonin që qante. Pastaj e mori veten dhe me krenari më tha: “Po qaj për ty shpirti im, nuk kam më njeri tjetër në këtë botë, dhe nuk jemi ndarë asnjë herë. E dija që do të vinte kjo ditë, por…! Po qaj edhe për ata yje që ke, që kur lozja me ta, më falnin gjithë të mirat e kësaj bote…”!
E dëgjoja këtë vajzë, që më tregonte me sytë e mbushur me lot, por edhe unë nuk mund të rrija pa derdhur lot, për shokun tim, krenar që kishte duruar vuajtjet e burgut pa nxjerrë zë, pa derdhur lot dhe pa humbur shpresat për jetën. Në një moment, vajza e mblodhi veten dhe m`u drejtua mua:
“Po ti ç`pate”? – më tha ajo.
“E si të mos qaj? – i thash unë – Qaj për jetën tonë, për rininë tonë që humbëm nëpër burgje dhe kampe internimi, pa pasur asnjë faj, për ju fëmijët tanë, që nuk paskan mbaruar ende vuajtjet e jetës”.
Erdhi edhe dita që vajza e mikut tim, u bë qytetare amerikane dhe e thirrën edhe Malon në Amerikë. Shkova edhe unë për të pritur Malon. Sapo zbriti nga avioni, po na kërkonte me sy, kur, sa pa fëmijët, i la në vend ç`farë kishte në duar, dhe u sul drejte tyre.
I kapi me të dy duart dhe i futi në gji. Dridhej i tëri dhe dukej sikur nga çasti në çast, do të rrëzohej në tokë…! Më së fundi, e mblodhi veten…! U takua me vajzën e me dhëndrin dhe kur u kthye nga unë, më tha: “Vëlla! Zoti nuk na la larg njeri tjetrit” – dhe mu hodh në qafë.
Unë e Malua takoheshim çdo të shtunë. Bisedonim dhe shikonim përpara, për të ardhmen, si do të jemi dhe çfarë do të bëjmë…! Një ditë, ndërsa po bisedonim në një park, ai më pa në sy dhe më tha:
“Kur të marr lekët e burgut, gjëja e parë që do të bëj, do të blej një kostum të mire bojë hiri. Më fal vëlla, mbase është turp, po unë s`kam veshur kurrë kostum, por edhe nuk më është dashur, e ç`më duhej mua kostumi?
Do të blej edhe një këmishë, mendoj ta blej të bardh, por kot ta blej të bardhë, unë gjithë jetën, s`kam pasur asnjë ditë të bardhë. Do ta blej kafe, kullaron kuq e zi, këpucë, çorape, edhe ato kafe. Them edhe për një palë syze, me gjithë se u kam parë shokëve dhe nuk më kanë pëlqyer. Me dy mëndje jam”.
U shtanga, nga kjo ligjëratë e këtij njeriu të vuajtur dhe humba në mendime. Malua me fjalë të thjeshta po tregonte vuajtjet dhe mjerimin nën diktaturë dhe kështu po bënte apologjinë e këtyre njerëzve, ata të gjithë ishin si Malua. Fjalët e tij më kujtuan një shok tjetër të burgut, Ahmet Hoxhën.
Ishte një njeri që nuk dinte ç`ishte shtrati me sustë, si ishte parfumi i një femre, ç`shije kishte birra, apo vera. Ishte një njeri që nuk kishte veshur kurrë një kostum, qoftë edhe prej doku, që nuk kishte fjetur kurrë me një femër…!
Ahmet Hoxha, e kishte kaluar jetën në burg. Ishte arratisur dy herë nga kampet e punës, ku kryente dënimin, por nuk kishte mundur të kalonte kufirin….! U arratis për herë të tretë, por u tradhtua, e kapën dhe e pushkatuan, si një armik të rrezikshëm…!
Malua nuk më la të mendoja gjatë. Edhe diçka tjetër, më tha ai: “Në xhepin e brendshëm të xhaketës, dua të fus një flamur të vogël plastik, që kohët të mos ma prishin. E dua vëlla, – më tha, – atë flamur, se e kam pasur gjithë jetën në zemër. Prandaj dua ta kem përgjithmonë mbi zemrën time. Le të flerë me mua, vëlla, më dëgjon? Ti e di që ne luftuam për Shqipëri, për liri, e për flamur…”!
U ngrit në këmbë. Ishte bërë si limon në fytyre. Hajde, më tha, se do të ikim në shtëpi dhe u nis drejt makinës. Rrugës nuk e hapëm gojën fare. E çova në shtëpi dhe kur zbriti krejt i qetë, më tha: “Vëlla më fal, të kam thënë fjalë të rënda sot. Por mos harro, jemi burra të kësaj toke”.
Sapo u ktheva në shtëpi, mendova se jetës nuk i dihet, prandaj e shkrova amanetin e Malos, që të mos harroja. Që atë ditë, më dukej sikur diçka nuk ishte më si më parë. Një ditë kur vajta ta merrja në shtëpi, sa hipi në makinë, më dha dorën ta ndihmoja. U habita dhe u shqetësova, dora e tij ishte shumë e ngrohtë.
“Më duket se ke temperature”, i thash.
“Jo, jo, tha ai, – jam shumë mirë, nisu,- më tha, – ç`fare pret”?
Koha ishte shume e bukur.
“Ore, – më tha Malua, – ku po na çon? S`kam kaluar, asnjë herë nga kjo rrugë”?
Ktheva kokën dhe e pashë me dhimbje, ai njeri kishte humbur ndërgjegjen.
“Do kthehemi në shtëpi, i thash i shqetësuar”.
“Jo ore, – tha ai, – çfarë flet”?
Vajtëm në park dhe u ulëm tek vendi ku uleshim gjithnjë. Por Malua nuk orientohej dot dhe më tha se; është hera e parë, që vijmë në këtë vend!
U shqetësova pa masë dhe ndërsa mendoja ta ktheja në shtëpi, më kërkoi ujë. Vrapova t`i sillja ujë dhe kur po afrohesha, pashë dy tre vetë pranë tij, të cilët e kishin shtrirë Malon në stol. Sytë i lëviznin në kontrast me njeri tjetrin. E ngrita ndenjur.
“Kush je ti”? – më tha ai.
Sytë mu mbushen me lot, kisha mbetur si i ngrirë dhe nuk dija ç`të bëja. Në këtë kohë mbërriti ambulanca. Mora në telefon të bijën dhe i dhashë adresën e spitalit. Vajza duke qarë, më tha se; edhe neve në shtëpi, kishte filluat të na ngatërronte.
U ktheva në shtëpi, mora penën dhe shkrova këtë letër: “E dashur dhe e nderuar mbesë, të them mbesë, se babain tuaj, e kam vëlla të madh. Këto që po të shkruaj, janë amaneti dhe dëshira e tij” I shkrova me hollësi, për çfarë më kishte thënë Malua. E futa letrën në një zarf, bashkë me 1000 dollar, që të mbuloja sado pak shpenzimet.
Malua ndërroi jetë pas një jave, në agoni. Në kurorën që porosita për Malon, në respekt të shahut që më mësoi, i futa në të dy anët, nga një oficer të bardh shahu, që t`i rrinin përgjithmonë roje, këtij njeriu të thjeshtë dhe të madh njëkohësisht.
Vajza e plotësoi amanetin e të atit: e veshi të vdekur me një kostum, ashtu siç kishte ëndërruar ai tërë jetën…! Nuk harruan t`i vënë me vete, edhe një flamur…! Memorie.al
