Nga Reshat KRIPA
Pjesa e parë
Memorie.al / Arbëri qëndronte në qoshkun e tij në sallë, duke pritur mbërritjen e avionit që do ta çonte në një botë tjetër dhe meditonte. Meditonte dhe ëndërronte rrugën plot hithra e ferra, nëpër të cilën kishte kaluar jeta e tij. I kujtoheshin brengat që e kishin shoqëruar vite me radhë. Kishte shumë pasione. Donte të bëhej jurist, gazetar, mjek, inxhinier, artist, shkrimtar apo çfarëdo tjetër gjë, që të mundësohej. Por fati e kishte dënuar që të mos arrinte asnjë, nga majat e ëndërruara. Zhgënjimin e haste në çdo hap të jetës.
Qysh në klasën e parë të shkollës fillore, kishte filluar të shkëlqente figura e këtij individi dhe kjo e shoqëroi gjatë gjithë rrugës së jetës. Me gjithë intrigat dhe presionet që i bëheshin, ai çante gjithmonë përpara në rrugën e vështirë. Përfundoi shkollën e mesme, me rezultatet më të larta që mund të arriheshin. Rruga për më lartë, ishte e mbyllur për të.
Mendja e tij fluturonte në të kaluarën e largët. I përfytyrohej gjyshi i tij, Luan Dauti, që kishte qenë një nga pjesëmarrësit e lëvizjes së madhe që u kurorëzua me fitoren e Pavarësisë më 1912. I përfytyrohej dita e 28 nëntorit, kur gjyshi kishte qenë pjesëmarrës i Kuvendit të Madh Historik, përkrah burrave të tjerë të shquar të kombit. I kujtohej gjithashtu edhe pjesëmarrja e tij në Kongresin e Lushnjes dhe luftën e 1920-ës, që hodhi në det italianët.
I shfaqeshin këto dhe ndjente dhimbje kur shikonte që askurrkund, nuk gjendej emri i gjyshit, nuk pasqyrohej aktiviteti i tij. Ishte interesuar disa herë, madje edhe në instancat shtetërore, por kudo kishte marrë të njëjtën përgjigje: “Nuk ka qenë pjesëmarrës”. Një gjë e tillë e revoltonte, pasi atij i kishin folur për aktivitetin e gjyshit, shumë burra të moçëm, moshatarë me të, që e kishin njohur mjaft mirë. Një dite shkoi në Shtëpinë Muze të Pavarësisë.
U zhyt në analet e ngjarjes më të madhe të vendit, ditës së 28 nëntorit 1912. Shikonte fotografitë e asaj ngjarjeje historike. U ndal në njërën. Ishin një grup personalitetesh të njohura të asaj periudhe. Mirë po gjyshi mungonte dhe çuditërisht, ai e kish parë këtë fotografi me të gjithë pjesëmarrësit, midis të cilëve edhe gjyshin e tij, që e ëma e ruante ende në sëndukun e saj. Vuri re se aty mungonin edhe figura të tjera, që kishin qenë protagonistë të ngjarjes. E kuptoi se ishte bërë një retushim i figurave, duke u zëvendësuar me disa të tjerë, që as u ishte dëgjuar emri ndonjëherë. Këto retushime i vërejti edhe në Muzeun Historik të qytetit. I njëjti retushim lidhur me Kongresin e Lushnjes dhe Luftën e Vlorës. Gjyshi i tij mungonte.
Një gjë e tillë e habiste. Përse të fshiheshin nga faqja e historisë këta personazhe? Shkoi në shtëpi dhe u ul në bisedë me të ëmën. Ajo i tha: “Bir, jetojmë në një botë të çuditshme. Kjo është Shqipëria e sotme. Kujdes bir. Hiqi këto mendime. Lerja kohës t’i zgjidhë. Unë jam e sigurt, se një ditë ato do të dalin në dritë dhe ti do t’ia arrish asaj dite. Tani për tani hesht”. Dhe Arbëri heshti.
Këto i shfaqeshin në përfytyrimin e tij. I shfaqej rruga e jetës së tij. Para syve i dilte jeta e familjes. Në mënyrë të veçantë i kujtohej vdekja e gjyshes nga nëna, që banonte së bashku me ta, kur për ta përcjellë në banesën e fundit, mezi u mblodhën pesëmbëdhjetë, deri njëzetë vetë, ata më të afërmit…! I shfaqeshin miqtë dhe shokët, që e kishin shoqëruar gjatë gjithë periudhës së jetës. I kujtoheshin ata që, me gjithë kushtet e jetës, e kishin ndihmuar të mbijetonte, por i kujtoheshin edhe ata që, me smirën dhe egoizmin, mundoheshin me të gjitha mjetet ta pengonin, në rrugën që ndiqte dhe këta ishin shumica që druheshin prej tij, si djalli nga temjami.
Në këto çaste i kujtohej një fragment nga romani “Njeriu që qesh”, i Viktor Hygoit: “Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova të rënda që në moshën më të njomë, në skutat e fshehta të shpirtit të tij, lind një farë peshoreje, një peshore e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote”! Duke e ndier veten të pafajshëm, ai iu nënshtrua fatit pa bërë zë. Nuk u qa aspak. Ai që s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët”.
Edhe ai, si heroi i romanit, kishte kaluar sprova shumë të rënda, por me karakterin e tij, kishte mundur t’u bënte ballë dhe të dilte faqebardhë nga e gjithë ajo rrokopujë. Jeta e kishte mësuar se si të ishte njeri, si të reagonte, kur i shfaqeshin të papritura të hidhura dhe si të ruante të paprekur qytetarinë. Për të gjitha këto, e ndjente veten krenar për gjithçka kishte vepruar. Këto i dilnin para syve, ndërsa priste në aerodromin e kryeqytetit ardhjen e avionit që do ta ndante nga atdheu i tij. Përse po largohej tani që, më në fund, sistemi totalitar ishte përmbysur? Kjo pyetje e mundonte së tepërmi. Ishte para një dileme: A po vepronte drejt?
* * *
Sokolin, të atin, Arbëri nuk kishte pasur fatin ta njihte. Ai kishte lindur, kur i ati kishte fluturuar në botën e përjetshme. Sokoli ishte një burrë i njohur në tërë krahinën, si një jurist i shquar. Kishte mbaruar fakultetin juridik në universitetin e Sorbonës në Paris, në vitin e fundit të Monarkisë.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ishte renditur në anën e forcave nacionaliste, duke qenë një nga figurat e njohura të saj. Kur rrjedha e luftës nxori në pah fitoren e forcave komuniste, nuk tentoi të braktiste atdheun, pasi nuk mendonte kurrë, që me përfundimin e luftës, do ta arrestonin dhe masakronin me tortura të tmerrshme të cilat, do t’i merrnin jetën. Në atë kohë, ishte vetëm tridhjetë vjeç. Ishte fundi i vitit të dytë, të pasluftës.
Arbëri kishte lindur tre muaj pasi i ati, kishte shkuar në botën tjetër. Kështu ai u rrit në gjirin e nënës së tij, Afërditës. Ajo kishte mbaruar Institutin Pedagogjik “Nana Skanderbeg”, që para lufte quhej; “Nana Mbretëreshë”. Rezultatet ishin të shkëlqyera, por rrugët për të vazhduar studimet e larta ishin mbyllur. Mentaliteti qe ekzistonte në atë kohë në Shqipëri, ishte i tillë, që femrat që mund të studionin jashtë shtetit, ishin shumë të pakta.
Qysh kur vazhdonte vitin e fundit të shkollës së mesme, ishte njohur me Sokolin, me të cilin ishte dashuruar dhe, pas përfundimit të luftës, ishin martuar. Në atë kohë, ajo ushtronte profesionin e mësueses së letërsisë, në shkollën e mesme të qytetit. Arrestimi i të shoqit dhe shuarja e tij në qelitë e burgut, ndërruan fillin e jetës së saj. Ishte fundi i gushtit, kur u paraqit për të filluar punën pas pushimeve verore. E njoftuan se nuk mund të fillonte, si e papërshtatshme për edukimin e brezit të ri.
“Mami, kur do ta takojmë babin”? – pyeste Arbëri i vogël të ëmën.
Tashmë ai ishte vetëm tre vjeç dhe nuk arrinte të kuptonte se përse shokët e tij, i kishin të dy prindërit dhe ai jo. Afërdita nuk dinte si t’i përgjigjej. Ajo nuk mund t’i tregonte se ati i tij, i kishte mbyllur sytë në terrin e qelisë por, edhe sikur ta bënte një gjë të tillë, ku arrinte mendja e tij foshnjore, të kuptonte se çfarë ishte qelia dhe torturat. Kishte vendosur që këtë t’ia tregonte, vetëm kur të arrinte moshën e pjekurisë.
“Babi yt ka fluturuar në qiell”, i tha ajo dhe i tregoi një fotografi, ku ai kishte dalë duke brohoritur me duart lart, me rastin e një manifestimi popullor.
“Një ditë edhe ne do të vemi atje dhe do të jetojmë së bashku”.
“Urra”! – thirri djaloshi gjithë gëzim.
“Urra”! – thirri edhe nëna dhe mori të birin në krah ,duke e përqafuar fort. Nga sytë filluan t’i rrjedhin lot të nxehtë.
Para syve i dilte Sokoli, që i fliste me një pasion të madh, për idenë që kishte përqafuar dhe për programin e saj. Ishte një program demokratik, i njëjtë me atë të shumë vendeve të tjera të Europës. Madje i kishte prurë edhe një kopje të atij programi, i përpiluar nga një prej figurave më të shkëlqyera të nacionalizmit shqiptar. Këtë kopje ajo e ruante ende.
E kishte lexuar disa herë dhe vazhdonte ta lexonte gjithmonë. I kujtohej, kur ai fliste për këtë program, duke e krahasuar me parimet e revolucionit frëng, që i kishte mësuar në universitetin e Sorbonës. Afërdita lexonte dhe pyeste: “Përse e vranë? Çfarë krimi kishte kryer? Mos vallë është krim të përqafosh të tilla parime demokratike europiane”?
Këtyre pyetjeve, nuk ishte në gjendje t’u kthente përgjigje dhe kjo pasi tani ishte koha, kur përplasja ndërmjet forcave që vepronin në vend, kishte arritur kulmin e saj. Ishte koha kur “fitimtarët”, për të mbajtur pushtetin, ishin të gatshëm të hanin jo vetëm kundërshtarët e tyre politikë, po edhe njeri-tjetrin, duke mos marrë parasysh as traditat e vendit dhe as lidhjet familjare. Ishte koha kur pjesëtarët e së njëjtës familje, spiunonin njeri-tjetrin. Një terror i paparë ushtrohej kundër atyre, që mendonin ndryshe. Në këto çaste iu kujtuan vargjet e një poeti të njohur të krahinës së saj:
“Djali babën, baba djalin, bën ta zërë e ta përzërë,
Që ta pjek në hell të gjallë, t’i pres mishin me gërshërë”!
Për të mbijetuar, Afërdita ishte detyruar të shiste disa nga gjërat e çmuara që kishte në familje, si dhe të ndihmave që dërgonin familjarët e saj, nga një qytet tjetër. Kështu mundi ta përballonte jetën, bashkë me të birin. Por erdhi një ditë dhe ato mbaruan.
Nga shtëpia e tyre e kishin dëbuar, një vilë e bukur dykatëshe, duke e mbyllur në një dhomë të vetme, në periferi të qytetit. Mendoi t’i drejtohej kryetarit të Komitetit Ekzekutiv të qytetit. I kërkoi takim dhe ai e priti. I paraqiti gjendjen e saj. I tregoi diplomën e maturës. I tregoi edhe për të shoqin që kishte vdekur në burg.
“Kjo është gjendja ime, – i tha, në rast se nuk më jepni punë, atëherë merrmëni dhe mua dhe mbyllmëni atje ku mbyllët tim shoq dhe lëreni fëmijën tim të shuhet”.
Kryetari e dëgjoi dhe qëndroi për disa çaste në heshtje. Nuk dinte si të përgjigjej. Iu kujtua direktiva e ardhur nga lart, sipas së cilës, nuk duhej lejuar kurrë që në arsim, të punonin individë nga klasat e përmbysura. Një gjë e tillë ishte e pamundur. Shkroi diçka në një letër dhe ia dorëzoi duke i thënë:
“Shkoni poshtë në zyrën e Punës”.
“Faleminderit”! – u përgjigj Afërdita dhe u largua.
Hapi letrën dhe lexoi:
“Sistemojeni në punë”!
Në zyrën e Punës, e priti përgjegjësi i saj. Ishte një person i zbritur nga skuta më e largët e rrethit, që nuk e kishte parë ndonjëherë qytetin me sy. Pjesëmarrja në radhët e “fitimtarëve” ku kishte kryer edhe një kurs kundër analfabetizmit, e kishte ngritur në atë rang që gëzonte.
“Pa tregona pak autobiografinë tënde, moj shoqe”!- tha përgjegjësi. Afërdita në fillim heshti. Nuk dinte si të vepronte. Së fundi, vendosi dhe i tha të vërtetën. Ai buzëqeshi hidhur dhe i tha: “Qenke klasë borgjeze zotërote! E mbani hundën lart ju. Megjithatë, pushteti popullor, nuk i le njerëzit të vdesin për bukë, si shteti borgjez. Do të shkosh të punosh si pastruese në shkollën e mesme, ‘Dëshmorët e Lirisë’”.
Afërdita shtangu. Nuk e priste një gjë të tillë. Dikur ajo kishte qenë profesore e letërsisë në atë shkollë, që më parë mbante emrin e një personaliteti të lartë të gjuhës, por që fatkeqësisht, gjatë Luftës, ishte lidhur me Lëvizjen Nacionaliste dhe, pas përfundimit të saj, ishte ekzekutuar edhe ai si armik i popullit.
Përgjegjësi plotësoi shkresën dhe ia drejtoi Afërditës;
“Merreni dhe filloni punë”.
Afërdita hezitoi.
“Nuk ju pëlqen”, – vazhdoi përgjegjësi i zyrës. – Natyrisht ju borgjezët, nuk e ulni kollaj hundën, por sot këto, nuk ju shkojnë. Doni ta merrni fletën e punës, apo jo”?
Arroganca e tij e habiti. U mendua disa çaste. Së fundi mori fletën dhe u largua. Të nesërmen u paraqit në drejtorinë e shkollës. Drejtor ishte një ish-kolegu i saj, Andrea. Kur lexoi fletën e punës, ai shtangu. Për disa minuta të tëra, mbretëroi heshtja. Së fundi foli: “Ikni dhe kthehuni pas disa ditësh”.
“Mos u mundoni, është e kotë”, – i tha Afërdita, duke e kuptuar se qëllimi i tij ishte të bisedonte diku më lart, për ta vendosur në pozicionin e mësueses.
“Ikni dhe kur të ktheheni e bisedojmë”, – përsëriti drejtori.
Ai ishte i bindur se duhej të ishte bërë diçka e pamenduar nga ndonjë individ, që nuk e njihte personalitetin e saj. Mendonte se me ndërhyrjen e tij, do ta korrigjonte këtë gabim. Afërdita u largua, por thellë, në ndërgjegjen e saj, mendonte se tentativa e Andreas, do të ishte e kotë. U kthye pas tre ditësh. Drejtorin e gjeti në një gjendje të papërcaktuar. Me kokën ulur dhe me një zë të dridhur, që mezi i dilte, i tha: “Më falni”!
“Asgjë, faleminderit juve, për gjithçka”! – u përgjigj ajo
* * *
Ditën e parë, kur u paraqit, e rrethuan ish-nxënësit e saj.
“Zonja mësuese, u kthyet përsëri”? – thërrisnin ata të gëzuar.
Afërdita nuk iu përgjigj. I përshëndeti dhe u drejtua për në Drejtori. Drejtori sa e pa, uli kokën dhe nuk po fliste.
“Erdhët”? – i tha së fundi. – “Po”, – foli ajo me një zë të qetë.
Ai vazhdonte të heshte. Andrea i kishte kryer studimet e larta në Vjenë. Gjatë luftës familja e tij, ishte lidhur me Lëvizjen Nacional-çlirimtare. I ati, doktor Roberti, kishte qenë mjek në një spital partizan. Ishte një figurë e njohur në të gjithë krahinën. Ishte specializuar si kirurg. Dikur, në kohën e Mbretërisë, kishte punuar si këshilltar në një ekip mjekësor italian, që kishte ardhur për të ngritur një qendër shëndetësore në qytet.
Kishte fituar një emër të mirë në specialitetin e tij. Shumë qytetarë kishin shpëtuar nga vdekja në sajë të tij. Sidomos nuk përtonte të shkonte edhe kur e kërkonin për mjekim, për ndonjë të plagosur gjatë luftës. Kudo që të ndodhej, ai merrte çantën me mjetet e nevojshme dhe nisej menjëherë. Kështu që kishte fituar simpatinë e shumicës së qytetarëve.
Andrea kishte bashkëpunuar me njësitet guerile të qytetit. Kështu që e emëruan drejtor të shkollës së mesme. Por ai kishte një koncept tjetër, nga drejtuesit e tjerë të institucioneve të ndryshme. Ishte bashkuar me Lëvizjen, pasi kishte bindjen se ajo ishte forca më reale, për të ndërtuar një Shqipëri demokratike. Realiteti i pasluftës, e kishte zhgënjyer në një farë mase, por besonte se kjo ishte për shkak të paaftësisë së disa drejtuesve dhe që me kalimin e viteve, do të rregullohej.
Ishte martuar me Elvirën, arsimtare edhe ajo, shoqe e ngushtë më Afërditën. Nga martesa u kishin lindur dy fëmijë, një vajzë, Vojsava, dhe një djalë, Petriti, moshatar me Arbërin. Tani qëndronte me kokën ulur dhe nuk dinte si të përgjigjej. I njihte mirë aftësitë e saj, ndaj nuk arrinte të kuptonte se përse të vepronin kështu me të. Kishte biseduar me disa nga personalitetet që merreshin me kuadrot e qytetit, por te asnjëri nuk kishte gjetur mbështetje. Madje njeri prej tyre i kishte thënë me një zë të ulët: “Përse e fut veten në këto ujëra, mos kërkon të mbytesh edhe ti”? Kështu që heshti dhe nuk vazhdoi më gjatë. Por, nga përbrenda, e mundonte ndërgjegjja.
“Andrea…”, – e zgjoi nga mendimet, ku ishte zhytur Afërdita.
Ai e ndërpreu duke ngritur pëllëmbën e dorës, duke dashur t’i thoshte që të heshte. U ngrit dhe i bëri shenjë që ta ndiqte. U drejtuan për te banjot e shkollës. Atje i tregoi një kovë, një fshesë dhe një shkop të mbërthyer në një dërrasë, rreth së cilës ishin mbështjellë disa lecka dhe që shërbente për të larë dyshemetë.
“Këto janë mjetet e tua të punës”, – i tha me një zë që mezi i dilte nga goja dhe u largua. Afërdita nuk pati kohë as ta falënderonte. Kështu filloi punën e re. Në fillim pastronte kur nxënësit ishin në pushimet e orëve të mësimit, ose kur largoheshin për në shtëpi. I vinte turp t’u dilte para syve. Edhe nxënësit e shikonin me keqardhje. Nuk kuptonin se si ish-mësuesja e tyre, tani ishte shndërruar në një pastruese të thjeshtë. Megjithatë, sa herë që e takonin, e përshëndesnin; “mirë-mëngjes zonja mësuese”.
I vetmi që mundohej mos ta përfillte, duke e parë shtrembër, ishte Demiri, një mësues që mbante detyrën e sekretarit të partisë për shkollën. Ai e trajtonte si një armike të klasës. Më tepër e tërbonte krenaria me të cilën ajo e përballonte. Qëllimisht shpesh herë e kthente për të kryer pastrimin për të dytën herë pasi gjoja nuk e kishte kryer mirë, megjithatë ajo me kokën lart vazhdonte punën e saj.
“Përse nuk përgjigjesh, mos vallë je memece”? – i thërriste ai.
Ajo e vështronte në sy dhe pa folur largohej për në punë. Heshtja ishte arma e saj në këtë duel. Kjo e tërbonte më tepër sekretarin. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
