Nga Klajd Kapinova
Memorie.al/ Vuajtja, ka mbetur pa shërim. Ajo ishte pjesë e jetës në familjen Sina, gjatë pesë dekadave të regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia. Refreni i zakonshëm dhe monoton ishte: dhimbje pakufi, keqtrajtime shtazarake, përbuzje e fyerje ekstreme, varfëri me bukë mjerimi, nënçmime sistematike, dhunë psiqike e fizike të vijueshme, internime dhe mallkime proletare, privim nga çdo e drejtë elementare njerëzore, nëpërkëmbje deri në disa breza…! Këto dhe shumë të tjera, kanë qenë emëruesi i përbashkët, që e ka shoqëruar kalvarin e vuajtjeve dhe stërmundimeve, familjen e moçme etnike shqiptare Sina, e shquar historikisht gjithnjë, për ruajtjen dhe respektimin e traditave me vlera tipike autoktone dibrane. Para disa vitesh, në qytetin Brooklyn, në shtetin e New York-ut, mbylli sytë, një prej grave më stoike të kampeve të komunizmit, një nga nënat më fjalë ëmbël, më e thjeshta, modestja deri në përvuajturi, shembullore, mbas gjithë historisë plot dhimbje dhe plagë të thella, që e ka shoqëruar pambarim ndër dekada, të pavdekshmen dhe të paharruaren, për të gjithë në vendlindje dhe Amerikë, nënën e vuajtjeve; Hane Sina!
Por historia e familjes së njohur të Dibrës së Madhe, zë fill tek drama, që përfshiu nënë Hanën, kur ajo ishte ende fëmijë i brishtë. Kështu nga burimet historike dhe dokumentet të familjes Sina, mësojmë, se në moshën 11-vjeçare, u vra Haxhi Dishi, babai i vogëlushes (sikurse thuhet në Dibër, për një “vijë uji”) nga njeriu më i afërm i familjes (djali i axhës), babai i të cilit asokohe, punonte si Qark-komandant Xhandarmarie, në Dibër të Madhe…! Vrasjen e babait të Hanës, Beqir Sina e përjetoj rëndë, nga që e donte aq shumë, sa nuk ia falte kurrkujt gjakun e Haxhi Dishit. Por dhimbja e madhe, kthehet në forcë, për burrat shqiptarë të vërtetë, që dinë të falin gjakun, mbi dhimbjen e thellë. Si besnik që e kishte, më vonë e bëri mik shtëpie. Ky është një rast i rrallë, që ka ndodhur deri më sot në krahinën e Dibrës së Madhe dhe botën shqiptare.
Një jetë mes vuajtjes dhe mjerimit komunist
Hana, lindi më 18 maj të vitit 1928, në katundin Rreth Kale-Muhurr, Peshkopi. Sikurse kujton sot i biri, gazetari pasionant e i palodhur i komunitetit shqiptaro-amerikanë, Beqir Sina (nënën Hana), në moshën 12-vjeçare, propaganda fashiste e dërgoi së bashku me një grup fëmijësh nga Dibra, në Itali. Atyre, iu bashkuan edhe disa fëmijë të tjerë, të familjeve të mëdha nga e gjithë Shqipëria. Këtë mirësi asokohe fëmijës së zgjuar, ia bëri Qark-komandanti Beqir Sina, për të harruar ndoshta edhe vrasjen e babait të saj…! Ngjarjet në vend-lindje, precipitojnë me shpejtësi. Atje, komunistët, përmes propagandës së gënjeshtrës, kishin arritur të trullosin me bolshevizëm të rinjtë dhe njerëz naiv, që nuk e njihnin fytyrën e zezë të proletarëve, që ndryshe flisnin dhe vepronin.
Kjo u duk shumë qartë në Rusi, me triumfin e luftës civile, ose sikurse njihet ndryshe, si: “Revolucioni Bolshevik” ku, pushtetin e mori ideologu marksist, Vladimir Iliç Lenini dhe siamezi, diktatori famëkeq gjeorgjian, Josif Visarianoviç Stalini. Ai, sot për nga krimet në kohën e tij (sipas burimeve historike bashkëkohore), është i pari në botë dhe i dyti, nazisti gjerman Adolf Hitler. Si shumë të rinj idealist, me ëndrra dhe qëllime përparimtare, mbushur plot ndjenja të ngrohta atdhedashurie, rikthimin në vendlindje, e shihnin si shpresë, për një jetë dhe liri të vërtetë demokratike, sikurse ishte Italia dhe shumë shtete të tjera të Europës Perëndimore.
Por shpejt, ëndrra e adoleshentes errësohet dhe vendin e saj e zë mjerimi e vuajtjet e njëpasnjëshme, që nuk kanë të sosur në familjen Sina, për shumë dekada, gjatë kohës së sundimit të kuqalashëve me hu, litar dhe mashtrim propagandistik të Tiranës së kuqe prej 1944-1990. Nga të dhënat jo të plota, të Arkivit të Ministrisë së Brendshme, rezulton se gjatë këtij regjimi, u vranë 5157 njerëz dhe vdiqën në burgje, 9052 vetë, u burgosën si të dënuar politikë, 17.900 njerëz, u internuan me motive politike 30.383 të tjerë. Nga viti 1945 deri në 1988, nga Shqipëria, janë arratisur 13.800 vetë. Për motive politike, u dënuan me burgime, punë të detyruar dhe me konfiskim të pasurisë 19.250 persona. Në burgjet shqiptare, në kampet me punë të detyruar dhe internimi, kanë vuajtur për motive politike edhe shtetas italianë, grekë, jugosllavë, gjermanë, austriakë, polakë, rusë, etj.
Shqipëria, kishte rreth 40 burgje të mbyllura dhe mbi 50 kampe me punë të detyruar me të dënuar për motive politike. Në këto burgje dhe kampe me punë të detyruar, internimi apo sugjerimi brenda shtetit burg komunist, kanë gjetur vdekjen 980 të dënuar politikë dhe 380 persona, kanë pësuar trauma psiqike. Nga nëntori i vitit 1944, deri në mars të vitit 1991, u ekzekutuan 450 gra. Në fakt, kthimi i Hanës në Shqipëri, ishte një kthim si udhëtim i ngadalshëm drejt varrezave, pa e kuptuar vdekjen e ngadalshme, që po u vinte të gjithë nacionalistëve dhe familjeve të tyre, të cilët e donin atdheun si shtëpinë e tyre…! Nisi kështu përjetimi i udhës së vështirë të kalvarit të vuajtjeve të njëpasnjëshme…! E reja fisnike dhe zemër bujare Hana, një ditë të bukur pranvere, në moshën 19-vjeçare, martohet me djalin e Beqir Sinës, të riun Rasim Sina, që vinte nga një derë e fortë e nacionalizmit shqiptar.
Nga burimet historike, mësojmë se burrat e dy kunatave të veja (Dijen e Biden), i kishte pushkatuar regjimi sllavo-komunist në Maqedoni, ndërsa dy motrat: Mihanen e Remen dhe tre vëllezërit e tij: Musën, Hashimin dhe Besimin e, gruan fisnike Kafile Kaloshin, janë kthyer më 1949-ën nga Kampi i Uznovës, mbas një amnistie të përkohshme, në katundin e tyre, në Rreth Kale. Kthimi ishte pa shpresë dhe të ardhme, pasi ata e gjetën kullën e djegur nga komunistët. Njerëzit që ishin caktuar dhe kishin banuar aty më pare, kishin vjedhur gjithçka, që ndodhej brenda, e shkatërruan dhe më pas e kthyen në kazermë mallrash për ushtrinë e tyre. Është me interes të thuhet, se shpesh bujaria e shqiptarit mes varfërisë, ka treguar vlera fisnikërie e mirësie, në momentet më dramatike të bashkë vendasve.
Kështu, mësohet se kur vendasit morën vesh, se kulla e famshme e familjes Sina ishte djegur, menjëherë shprehen humanizmin konkret, që buronte nga shpirti flori i tyre, duke e ndihmuar, që të ngrinte strehën e varfër, për të hapur familjen e tij te re. Pa dallim, i gjithë katundi dhe nga trevat e tjera, u ngritë në këmbë. Aty u mblodhën fshatarët dhe brenda natës i ngritën një kasolle familjes së Beqir Sinës. Duke shfrytëzuar mjetet rrethanore dhe teknikën e ndërtimit asokohe, ata e rrethuan me qepa (një lloj materiali i përdorur gjerësisht asokohe), e veshën me thupra dhe më pas e suvatuan me baltë e harasan. Kjo ishte gjendja e mjeruar asokohe e Dibrës dhe në tërësi e Shqipërisë, që asokohe po përpiqej të luftonte mjerimin e tejskajshëm dhe prapambetjen, që u thellua me ardhjen në pushtet të proletarëve pa fe, atdhe e ide. Tashmë varfëria ekstreme u ul këmbëkryq në familjet shqiptare, në qytet e katund…! Por nga ana e tjetër, gjesti bujar, për t’iu gjendur në nevojë kësaj familje fisnike nuk mungoi, sepse të gjithë i donin dhe respektonin Sinajt…!
Mjerimin si bashkë udhëtare, që pllakosi këtë familje, një mik me banim sot në New York, e rikujton kështu: “Sina, që dikur kishte qenë e para e këtij vendi, Kulla e Sinëve, i thoshin tani, ishte edhe pa bukë, pa drita, pa tasa e lug, pa tenxhere, pa jorgan e dyshek…”! Fshatarët e të afërmit e tyre, menjëherë filluan kush e kush të ofronte diçka nga bujaria mes varfërisë, që si sëmundje ngjitëse, i kishte prekur të gjithë. Ditët iknin me shpejtësi dhe po afrohej koha, kur Rasimi do të martohej me Hanën, nga fjala e dhënë, sipas traditës dhe zakonit. Ishte vërtetë një dasëm e thjeshtë shqiptare, pa zhurmë e krisma armësh, që ndodhnin shpesh në gëzimet shqiptare dje dhe sot…! “Dhe kështu u bë dasma. Në atë shtëpi, nuk u dëgjuan daullet e festës, por u bë një dasëm me ceremoni simbolike dhe gëzim të thjeshtë, pa mish,… dhe vetëm disa të afërm i ranë çiftelisë e kënduan pak atë natë…”, kujtonte shumë vite më parë, nusja e re asokohe, Hana 19-vjeçe dhe dhëndri Rasimi, 16-vjeç.
Në atë kasolle të thjeshtë, çiftit të ri, Zoti u dha tre fëmijë. Fëmija e parë ishte vajzë; Zenepja, i dyti Dika dhe i treti gazetari i mirënjohur, Beqir Sina…, u nis në atë kasolle… dhe lindi në barakat e kampit të internimit famëkeq të shfarosjes së ngadalshme, në Savër të Lushnjës…! Me arratisjen e Rasimit, falë ndihmës bujare të një besniku të familjes Sina, nëna e tyre si e thërrisnin malësorët në kamp (oj) Sojnike ose sikurse e kishin zakon familjet e mëdha, për të respektuar njëra-tjetrën thirreshin vetëm në mbiemër. Një ditë Kaloshia, i mblodhi të gjithë fëmijët e saj rreth vetes, e i pyeti se kur do të arratiseshin?! Por aty ndodhej edhe nusja e re shtatëzanë shtatë muajsh, me fëmijën Beqir në bark, që thoshte, se vetëm dëgjoja dhe sipas zakonit nuk mund t’a hapja gojën…! Sojnikja, u tha djemve: “Djemtë e mi, Zoti ua bëftë dritë ngado që të shkoni, se nëna me tesha në krah e nisi dhe po e bitis po me tesha në krah, por shyqyr Zoti, kësaj radhe kam edhe nusen e re… dhe do t’a kalojmë me gjithë nënat e tjera, se jemi mësuar në kampet e internimit, mbasi na presin shoqet atje…”!
Dhe kështu nusja e re Hana, me fëmijën në bark (siç e kishin zakon gratë e Dibrës), e lidhi shaminë dhe me Kaloshën nga dera e madhe e Kaloshëve të Kandrit, (Musa, që vuante mjerimin në burg), morën rrugën drejt kënetave të Myzeqesë. Të gjithë ata që e kanë njohur në kohën e regjimit komunist dhe më pas, kur e kanë takuar dhe folur shtruar me fisniken në shtëpinë e Beqir Sinës (sikurse autori i këtij shkrimi K.K.), në Brooklyn, New York, flasin me shumë respekt, për mbresat e mira, që u kanë lënë takimet më Sojniken dibrane, sikurse e thërrisnin të gjithë deri sa u nda nga kjo jetë…! Ajo ishte shumë e drejtë dhe ndershme, zemër bujare, trimëreshë, e zgjuar, me një humor të hollë dhe djegës (thumb), për komunistët (njësoj, sikurse barsoletat shkodrane antikomuniste, në kohën e regjimit).
Janë pikërisht këto cilësi, si: ndershmëria (i pakorruptueshëm), besnikëria deri në vdekje, burrëria dhe zgjuarsia, bujaria e mikpritja, përkushtimi për t’i çuar gjërat me vendosmëri deri në fund, mbajtja e fjalës, cilësi pozitive, që i sheh dukshëm tek i biri gazetari realist e i palodhur Beqir Sina, të cilin, të gjithë e duan dhe e respektojnë në komunitetin tonë në Amerikë. Ai, ishte i dashur edhe nga bashkëvuajtësit në Savër të Lushnjës…!
Bujaria e shpirtit të saj, vinte nga gjeni i trashëguar i familjes, sepse ishte një Derë e madhe fisnike, përkrah dyerve të parisë së Shqipërisë asokohe, të cilët, për çudi të historisë të gjithë ishin syrgjynosur, në skëterrën vdekjeprurëse famëkeqe të kampit në Savër të Lushnjës. Me qindra dhe mijëra djem e vajza, burra dhe gra, vejusha e jetimë, që vinin nga familje intelektuale e patriotike, të shkolluar në Europën Perëndimore, kishin hyrë në dyert e ferrit të këtij kampi nazist (me emrin proletar) dhe dolën prej aty, të shkatërruar fizikisht, por të fortë mendërisht, në vitin 1990, tek mbijetuan pragun e vdekjes, ku, shumë ndërruan jetë nga koleksioni i sëmundjeve dhe pakujdesi mjekësor, gjatë pesë dekadave të regjimit komunist. Në Shqipëri, janë pushkatuar nga regjimi komunist, për motive politike rreth 6150 vetë, nga të cilët 450 gra. Shqipëria, ka pasur rreth 36.000 të burgosur politike, nga të cilët rreth 5.900, kanë vdekur ne hetuesi apo burgje, ndërmjet të cilëve 200 gra.
Dënimet politike varionin nga 7 deri në 40 vjet burg. Shqipëria, ka pasur rreth 52.000 të internuar, nga të cilët, rreth 7.100 kanë vdekur në kampet e internimit. Janë dëbuar nga qytetet kryesore dhe nga zonat kufitare rreth 11.536 familje, me ose pa vendime gjykatash. Të burgosurit politikë, kanë ndërtuar rreth 38 vepra të mëdha industriale, pa vendime gjykatash…! Kushdo, që ka qenë i interesuar dhe ka lexuar ose mësuar, për historinë kobndjellëse të Savrës, e di fare mirë, se aty jetonin vitet e burgimit kolektiv paria e Shqipërisë, sikurse ishin familjet më të zëshme asokohe, si: Markagjonit; familja zëmadhe e Oroshit të Mirditës, lideri shpirtëror dhe atdhetar i shquar dhe shumë i rëndësishëm i komunitetit shqiptaro-amerikanë, Themeluesi i Kishës së Parë Katolike Shqiptare në SHBA, Monsinjor. Dr. Zef Oroshit (1912-1989); Muzhanëve, farefisi i Dedë Gjon Lulit, Llesh Marashit, Prekë Calit, familja e mirënjohur Prendush Gegës së Pukës, etj. etj.
Si shumë nuse të reja, që u vendosën rishtas me familje në kampin e internimit, u ndihmuan me bujari nga të gjithë banorët e hershëm aty, të ardhur me kohë nga qytetet dhe zonat e ndryshme të Shqipërisë dhe Kosovës. Një detaj interesant, ka mbetur i ngulitur thellë në kujtesën e familjes Sina dhe më shumë djalit (kolegut tim, Beqir Sina), i cili, ndër të tjera tregon, për bujarinë e familjes Markagjoni, që i është gjendur qysh në ditët e para familjes së porsaardhur, në kampin e internimit. Kështu, vajzat zemër bujare të Kapidanit të Mirditës Gjon Markagjonit, Bardha dhe Marta, i blenë tesha të reja dhe e bënë Hanen, t’i vinte sado pak buzëqeshja, në një mjedis të ri, rrethuar nga njerëz të mirë dhe jo sikurse shkruante media komuniste, përmes propagandës së saj shpifëse…! Gratë, nënat, motrat, vëllezërit, fëmijët, të afërmit e atyre burrave patriot, baballarëve të mirë dhe përkushtuar, që nën breshërinë e plumbave të mitralozave në kufi, ishin arratisur nga ferri komunist, për një jetë të lirë në demokraci, vuanin edhe më shumë, për shkak të aktivitetit të tyre kundër-komunist, në vendet e Europës Perëndimore dhe SHBA.
Kështu sa më shumë, që ata ngrinin zërin para Departamentit të Shtetit, kongresistëve dhe senatorëve miq dhe dashamirë të shqiptarëve, aq më shumë mprehje shpata e luftës së klasave në Shqipëri, ndaj pjesëtarëve të familjes të tyre tashmë në burgje apo kampet e përqendrimit ose shfarosjes. Kështu fjala vjen, Rasimi, burri i Hanës, fliste si spiker, për shumë vite me radhë në radion “Zani i Atdheut”, në New York, i cili, një herë në javë emetonte programe në gjuhën shqipe, kundër qeverisë komuniste në Tiranë, aq më shumë rritej zemërimi i partisë-shtet të diktaturës, kundër familjes Sina, që vuante kalvarin e gjatë të persekutimit të përjetshëm, me të cilën ishte dënuar ajo…! Hëna Sina, ishte një prej tre nuseve të Sinëve, që së bashku me vjehrrën e tyre fisnike Kafile (Kaloshi) Sina, pësuan shkatërrime, rrënime dhe vuajtje nga ma të pabesueshmet.
Ajo, e nis jetën si gruaja e Rasim Sinës, po me arratisjen e tij, humb sa hap e mbyll sytë gjithçka! Për atë e shumë të tjerave si ajo, nis ferri i tmerrshëm e i pafund i kampeve të diktaturës…! Vitet kalojnë dhe demokracia me mundime shkelmon gjumin letargjik të shqiptarëve, që me ose pa dëshirë, kujtohen se janë pjesë e kësaj bote, që duhet të jetojnë të lirë dhe në demokraci…! Mbas rënies së komunizmit në Shqipëri, Hane Sina, u vendos në SHBA së bashku me familjen e të birit, gazetarit të palëkundur kundër komunist Beqir Sina. Gjatë rinisë së saj, ajo kishte marrë shumë sëmundje, të cilat, i rënduan së tepërmi shëndetin dhe vitet e fundit të jetës i kaloi nën shërbimin e drejtpërdrejtë të gruas fisnike të Beqirit…! Këtë nënë fisnike tipike shqiptare, do t’a rikujtojë komuniteti shqiptarë në SHBA, të gjithë ata miq e dashamirë, që patën rastin t’a njohin nga afër…!
Barakat e internimit në Savër
Në kampin e tmerrshëm të internimit në Savër të Lushnjës në Shqipëri, ishin 7 baraka përdhese, që mund të shembeshin nga minuti në minut…! Kjo ishte një vdekje e ngadalshme, por e sigurt që Sigurimit komunist kishte menduar për asgjësimin e shqiptarëve. Nazistët, në krimet e tyre të përbindshme, asnjëherë s’kanë vrarë bashkëkombës etnik gjerman, sikurse kanë vepruar komunistët në vendet e Europës Lindore dhe kudo në botë, ku, ato kanë sunduar forcërisht, përmes dhunës direkte të hurit dhe litarit. Kësisoj, historiografia botërore, përmend faktin domethënës, se në kohën e Luftës së Dytë Botërore, nazistët gjermanë, kanë masakruar dhe vrarë, zhdukur në krematoriume në kampet e përqendrimit në Aushvic e Mat’hauzen, etj. mbi 56 milionë njerëz, ku, për fat të keq 6 milion janë hebrenj, ndërsa komunizmi deri më sot, nga burimet e sigurta historiografike dhe ekspertë, që janë marrë me zbardhjen e krimeve të komunizmit, ka arritur në shifrën e 120 milionë njerëzve të pafajshëm në të gjithë botën…! Heroina stoike nënë Hane, ruan në vetvete mijëra ngjarje, episode, drama, dhimbje, vuajtje, keqtrajtime, syrgjenime etj. Ajo është vetë historia e mijëra ish të përndjekurve dhe persekutuarve politikë, në kohën e regjimit të egër komunist të diktatorit përves.
“Barakat përdhese, ishin të mbuluar me çati eterniti (një lloj materiali riciklues, shumë i dobët cilësisht) dhe brenda atyre mureve prej popullit e kashte, është përkthyer (në kushtet e survejimit dhe ndëshkimit) një nga kryeveprat e letërsisë botërore “Orlando i çmendun”, i Ludovico Ariostos nga një intelektual dhe profesor i shquar, Guliem Deda; Aty në ato barangay, jetoj edhe përkthyesi (prej origjinalit në shqip) të “Komedisë Hyjnore”, të Dante Aligierit, poligloti Pashko Gjeçi; redaktor nga Llazar Siliqi. Aty ngrysi në heshtje e braktisje ditët e fundit të jetës, mbas nji burgu të gjatë, nji nga figurat më të njoftuna çame, Rexho Plaku, e shoqja e tij, motra e Teme Sejkos: Merushe Plaku e, i biri i vetëm Agimi; po aty mbas nji burgu të gjatë, vdiq Anton Dukagjini, prej derës së famshme të Dukagjinëve; po aty mbasi doli nga burgu i parë që e pat fillue qysh fëmijë, asht martue Ahmet Kolgjini, djali i vetëm i Tahir Kolgjinit; dhe po aty, pak vite para 90-ës, vdiq nga nji sëmundje e rëndë, duke lanë katër fëmijë të vegjël, konispolati i ndershëm, Ligor Kalivjoti…!
Aty ka jetuar Musa Sina, i biri Beqir Sinës, ka jetuar dikur edhe i biri Muharrem Bajraktarit, i biri Kol Bibë Mirakës, i biri Gjon Mark Gjonit, Prof. Dr. Lazër Radi, kanë jetuar Çapajt e Dukatit, Asllani i Tepelenës, familja e Kryeministrit Fiqiri Dine, ka jetuar Dom Mikel Koliqi (Kardinali i parë në historinë e lavdishme të Kishës Katolike në trojet etnike), kanë jetuar Kaloshët e Dibrës, Ndreu i Dibrës, Spiro Gjoka i Përmetit, Tasim Spahiu i Lumës, familja e Tahir Hoxhës së Tropojës, Laholli i Korçës”, kujton ish bashkëvuajtësi në Kampin e Savërit të Lushnjës, gazetari i komuniteti shqiptaro-amerikan, Beqir Sina. “Këtu ishte edhe fati i im. Një fëmijë, që edhe i pa lindur e në barkë në nënës, do t’a dënonin me internim në kasollet e Savrës dhe do t’a shpallin “Armik i Popullit”, me vendim të Ministrisë së Punëve të Brendshme Dega e Internimeve dhe dëbimeve (dokumenti zyrtar i Arkivës së MPB 12 Gusht 1957 A-D/427)- Pra, do të lindë dhe të rritej një fëmijë jetim -fukara dhe në skamje i privuar nga çdo ëndërr e jetës fëmijërore. Dhe, unë njëri prej atyre mijëra viktimave të regjimit komunist, së bashku me familjen time (gruan, nënën, dhe dy fëmijët djalin dhe vajzën), mbas shumë peripecish, mbasi kaluam në fillim Budapestin e Hungarisë (dy muaj) dhe një vit e gjysmë në Austri, më në fund në shkurt të 1991, erdhëm në vendin e ëndrrave të gjithë qytetarëve të botës, Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Vendin e vetëm, ku, ngjallen shpresat e lirisë dhe demokracisë…”, kujton sot, kolegu im shqiptaro-amerikan, gazetari i mirënjohur i komunitetit tonë z. Beqir Sina.
Vendin, ku, gjysmë shekulli më parë kishin ardhur si të arratisur, nga Shqipëria, babai i Beqirit, xhaxhallarët e tij dhe pothuajse i gjithë rrethi i tij familjarë, kushërinjsh të parë të babait dhe dajat e tij. Njerëz këta, po nga familja e gazetarit Sina, që kishin emigruar në Amerikë, edhe para dhe pas Luftës së Dytë Botërore (WWII), dhe kishin shërbyer edhe në ushtrinë amerikane, në luftërat, si: në Vietnam dhe Kore. Mirëpo, kur erdhi në Amerikë, ai ishte 34 vjeç, dhe nuk ishte më i vogël, por i dukej se atë ditë “kishte lindur”. Babai i tij, është arratisur nga Shqipëria në gusht të vitit 1957, kur Beqiri ka qenë në bark të nënës (7 muajsh), e cila (sikurse vepronte regjimi asokohe), u internua për të vetmin “faj” (ç’ka të kujton filmin e famshëm “Fajtorë pa faj”), që kishte bërë, pse një grua 20-vjeçare me tre fëmijë, mbasi i shoqi i saj ishte arratisur, ngaqë nuk duronte dhe pajtohej kurrë me regjimin komunist të Enver Hoxhës…!
Saga e internimeve
Me pak rroba mbas shpirtit në krah, familja Sina, filloi të shëtisë në udhëtimin biblik, nga një kamp internimi vdekjeje të nazistëve të kuq proletar, në një tjetër të vuajtjeve, qysh nga vitit 1949. Harta gjeografike e vuajtjeve të njëpasnjëshme, ka një shpërndarje të hatashme. Kësisoj, ai nis kalvarin e persekutimit ekstrem, nga Delvina, dhe vijon rregullisht në kampet e vdekjeve të tmerrshme, si: në Bënçë Tepelenë, Porto Palermo, Kuçovë, Ura Vajgurore, Këneta e Maliqit (Korçë), Radostinës (Fier), Fabrikës së Tullave në Tiranë, etj., duke e stërmunduar para kalvarit të vdekjes, gjatë gjithë jetës nëpër Shqipëri, ku, shtëpia e vetme e tyre, ishte qelia e burgut të ftohtë kudo, si: në burgun e Burrelit, Spaçit, Kalasë së Gjirokastrës, Shën Kollë-Zejmen, Ballsh dhe në Tiranë…! Në ditën e parë të çangës në apelin e parë (ku, thirreshin emrat e të burgosurve), të kampit të parë të dhunës së pafundme do të përgjigjeshin familjet: Markagjoni, Pervizi, Bajraktari, Dukagjini, Kokali, Dine, Vatnikaj, Koliqi, Biçaku, Mulleti, Alla, Merlika, Topalli, Radi, Alizoti, Matjani, Kupi, Dosti, Kaloshi, Tinaj, Kolgjini, Sina, Bami, Plasoti, Mulosmani, Neza, Koliqi, Ndreu, Laholli, Meraja, Kuqeshi, Kulla, Dine, Brahimaj, Belishova, Poda, Nela, Gashi, Prengjoni (Zherkaj) Spaho, Thano, Kaba, Guveli, Agolli, Iljazi, Gjoka, Suljoti, Spahiu, Pellumbi, Tola, Çeliku, Koleci, Kolgjini etj.… një listë e gjatë kilometrike, e cila plotësohej përditë me “mish të freskët” nga e përjetshmja “luftë klasash”.
Jo pak për të qenë legjendë, nëpër atë vend do të kalonin familjet e pesë kryeministrave shqiptarë: Koço Kotës, Fejzi Alizotit, Mehdi Frashërit, MustafaMerlikës dhe Fiqiri Dines! Rast unik se s’mund të ketë ndonjë fshat të kësaj bote, ku, të kenë jetuar në përvujtëri, pesë familje kryeministrash. E pra Shqipëria, ka një ekzemplarë historik Savrën, sikurse Aushvici e Mat’hauzën në Gjermani. Kështu u ngrit e para Savra, vendi i ndëshkimeve shembullore dhe mbas saj, do të lindnin gjithkah “kërpudha” të së njëjtës hidhësi; së pari, do popullohej Myzeqeja me: Çermën, Gradishtën, Grabianin, Plugun, Dushkun, Gjazën, Sulzotajn, Rrapzën, etj. dhe më pas në gjithë Shqipërinë, si: Shtyllasi, Radostina, Belshi, Shtylla, Adriatiku, Akernina, Lubonja, Bedati… e kështu me radhë!
Eruditi Jozef Radi, i biri i njërit prej intelektualëve më të spikatur të asaj kohe, (Prof. Dr. Lazër Radit), në kujtimet e tij, shkruan se: “Filmat e neorealizmit italian, dhe artistët e saj kohe, s’kanë asgjë më shumë se këta djem e vajza të Savrës së at’hershme, dalë midis nji are me pambuk, sigurisht mbas lodhjes së përditshme, e që në t’vërtetë s’duket! Ata janë shfaqja më me dritë e asaj rinie… dhe unë me shumë dëshirë, po i përmend nji për nji ata: Lekë Bajraktarin, Adnan Hoxhën, Lirie Bajraktarin, Irena Dukagjinin, Rukie Hoxhën, Kastriot Bajraktarin, Sazan Dinen, Neriman Hoxhën, Vera Demën, Lekë Dukagjinin; që janë në këtë foto, por s’mund të rri pa i bashkuar edhe ata të shumtët që s’janë aty, po janë nji për nji në kujtesën time, si të ishte fjala për dje: Veronika, Ernest, Leka dhe Tomorr Dosti, Gjosho Vasija, Nikolin e Zheta Destanishta, Pano Taçi, Elami, Ajete e Luftanije Agolli, Kristina, Çelestina dhe Gjon Markagjoni, Pjerin Janën, Gëzim Barutin, Fadil dhe Tefta Çapën, Dine dhe Tomorr Dinen, Tefta Bajraktarin, Reshit Mulletin, Dhurata Tabakun, Kin Bashën, Meri Topallin, Ahmet e Feride Kolgjinin, Fatbardh e Hyrie, Dudie Kupin, Ilir Spahiun, Idriz Cafën, Spiro dhe Marika Anastasin, Xhevat Lamçen, Sanije Metalian, Tefik Çelon, Ali e Rudina Demën, Ilir dhe Fatime Biçakun, Luçie Grizhën, Naim Staraveckën, Abaz Alizotin, Musa, Tomorr e Kujtim Maçin, Suzana Hoxhën, Valbona Çokun, Lekë e Mojs Mirakën, Elez Hoxhën, Gani e Kadire Nezën, Petraq, Evgjeni e Polikron Kuqeshin, Kosta dhe Eleni Guvellin, Lefteri e Theodhora Kënutin, Dhimitër Thanon, Katerina dhe Zef Mirakën, Dush Margjekën, Ligor Kalivjotin, Sose Sokolin, Sokol e Simon Mirakën, Hyrka Lahollin, djemtë e fisit Kulla, Francën, volejbollisten e famshme… e plot emra të tjerë, të cilët, i dhanë rini dhe jetë atij vendi; dhe ata që e projektuan Savrën si nji “Gulag” të rrënimit shpirtëror e fizik dështuan!
Dështuan turpshëm! As me vitet pafund të burgimeve, as me terrorin e përditshëm të lodhjes dhe fushatave, as me apelet tri herë në ditë, as me demaskimet, as me shpërngulje masive në të tjera kampe… ata s’arritën të vrasin frymën që krijoi Savra!
Gazetari shqiptaro-amerikanë Beqir Sina
Ai, sot jeton dhe punon me familje në Shtetet e Bekuara të Amerikës, aty ku liritë dhe të drejtat e njeriut janë shembull në të gjithë botën, mbasi me të drejtë njihet si Kampion i Demokracisë Botërore. Për 34 vjet me radhë, pinjolli i familjes Sina, djali i vendosur kundër komunist i përbetuar Beqiri, qëndroi në kampin e internimit në Savër të Lushnjës, aty u rrit së bashku me vuajtjet çnjerëzore. Ai, nuk ishte i vetëm, por kishte shumë bashkëvuajtës fëmijë, të privuar nga çdo e drejtë elementare njerëzore, sikurse shumë fëmijë të familjeve më të mira të Shqipërisë asokohe, sikurse thotë gazetari produktiv Sina: “Ajka e zgjedhur e kombit, deri edhe nga ata, që kishin qenë ish firmëtar të Pavarësisë së Shqipërisë, ish ministra dhe kryeministra në qeveri të ndryshme asokohe, familje patriotësh, si: Dedë Gjon Luli, Safet Butka, e të tjera, atdhetarë e bajraktar, intelektualë, familje të suksesshëm në biznese (shumë të pasur), lider fetar dhe ish politikan të rangjeve më të larta, duke filluar qysh në kohën e Zogut, fashizmit dhe nazizmit, dhe nga vetë regjimi i Enver Hoxhës”.
Fëmijët e kampeve të internimit, sot janë burra e gra në moshë të mesme, familjarë të mirë e qytetarë të ndershëm, që janë diplomuar në Perëndim (mbasi shkollën e kryen në kampet e internimit) dhe s’mund t’i kenë harruar ditët, kur u kthyen në skllevër nga diktatura e diktatori i egër Hoxha. Ka shumë vetë, që sot mundohen të justifikojnë jetën (shkollimin) e tyre ose të tjerëve, në kohën e diktaturës, duke thënë se ashtu ishte sistemi, (që i la pa shkollë) në përpjekje, për të relativizuar atë krimin, që bëri regjimi ndaj kësaj shtrese, që t’a linte në injorancë dhe errësirë, për t’a bërë atë sa më të pranueshëm, për shoqërinë e atëhershme, dhe kriminelët të shpëtojnë qoftë edhe nga përgjegjësia morale sot. Mirëpo, krimi është krim dhe ai duhet ndëshkuar, të paktën moralisht, në çdo kohë.
Shfrytëzimi i minorenëve (i fëmijëve të kampeve të internimit, vetëm për punë bujqësore), në punë nga diktatura, ishte një krim dhe si i tillë duhet trajtuar, edhe sot mbasi kanë kaluar 33 vjet nga marrëzitë e atij regjimi, që kurrë mos ardhtë më, thotë Beqiri, duke shtuar se: “Fëmijët e shkollave 8-vjeçare, të cilët, diktatori i nxiste të shkonin në punë (pa shpërblim), ishin të moshës 9-14 vjeç, dhe mbas saj i dërgonin në ushtri, në repartet më të rënda xheniere të punës. Duke iu referuar kodit të punës së viteve të periudhës së komunizmit, fëmijët mund të punonin që në moshën 15 vjeç, deri në 6 orë dhe të i’u mbylleshin dyert e shkollave”.
Sa për të ilustruar këtë fakt, ai ndër të tjera nis të rrëfej, se kushëriri i parë i babait të Enver Hoxhës (një burrë fisnik), Veip Hoxha me Anenë dhe tre vajzat e tij (Nerimanin, Andanen dhe Suzanen), ishin internuar në vitin 1965, nga njeriu më i afërt i tyre (djali i xhaxhait), pra Enver Hoxha. Veipi, ishte një plak pedant, i shkolluar në Stamboll dhe zotëronte katër gjuhë të huaja. Ai, kishte qenë Drejtor i Bankës së Shtetit në Tiranë, para se të internohej, por vdiq në internim, i përbuzur nga komunizmi si një njeri i rëndomtë. Aneja me vajzat e saj, që dalloheshin esencialisht, për një kulturë të gjerë dhe thellë perëndimore, mbasi zotëronin shumë gjuhë të huaja (italisht, frëngjisht, anglisht dhe rusisht), treguan një dashuri shumë të madhe për gazetarin Beqir Sina, gjatë kohës që ky po vijonte të kalonte kalvarin e gjatë të persekutimit në kampin famëkeq të Savrës së Lushnjës. Ata e deshtën djaloshin e brishtë Sina, sikur të ishte vëllai i tyre i vogël, mbasi kishte mbetur “jetim” me baba gjallë, të arratisur në SHBA-ës.
Beqiri, ishte fëmija i ledhatuar shumë nga vajzat e shquara intelektuale dhe shpesh e kujtonin me ndonjë gjë të mirë (ushqim, si i vetmi luks në kampet e përqendrimit), kur gatuanin, apo e ndihmonin më shumë në edukimin kulturorë dhe libra. Kampi i internimit, për gazetarin e ardhshëm dhe të dashur të komunitetit tonë në Amerikë, ishte një shkollë, ku, njerëzit e ditur dhe largpamës mbi vuajtjet, gjenin forcë dhe kurajo t’i jepnin mësim falas bashkëvuajtësve më të vegjël. Vajzat apo tre motrat fisnike, i jepnin fshehurazi disa orë në ditë mësim në gjuhën italiane, së bashku me Dr. Prof. Lazër Radin, një njeri me dy doktoratura (i cili, kishte studiuar në Romë), fëmijët e të cilit, Beqir Sina, i kishte bashkëmoshatarë, duke ndarë gëzimet dhe hidhërimet familjare si vëllezër…! Memorie.al
