Nga Prof. Dr. Përparim Kabo
Pjesa e parë
REVOLTA QË PËRGJAKU HUNGARINË, REVOLUCIONI I VITIT -1956
Memorie.al / Pranimi i bashkimit të dy Gjermanive nga Gorbaçovi, në 40- vjetorin e krijimit të Republikës Demokratike Gjermane, kapërcen vlerësimin gjeopolitik të pas Luftës së Dytë Botërore dhe pranimin e një bashkimi thjesht në kuadrin e tregut global zgjerimi, i cili, siç deklaronte Mikhail Gorbaçovi “nuk binte ndesh me vlerësimin që jepte politika e re (Perestrojka) për këtë çështje kaq themelore”. Por, se ka edhe dy pikërëndesa, të cilat luajnë rolin kryesor në gjykimin e ngjarjes, bashkimi i dy vendeve me sisteme të kundërta, kapitalizëm në Republikën Federale Gjermane dhe komunizëm në Republikën Demokratike Gjermane, si dhe kalimi i kësaj të fundit në anën e NATO-s.
Nëse zbresim në një numërim nga lart poshtë prej 1989-ës, mund të shkohet në 1968-ën, kur tanket sovjetike ushtarakisht pushtuan Çekosllovakinë, një vend anëtar i Traktatit të Varshavës, pasi “sovraniteti i vendeve komuniste ishte i kufizuar brenda një sovraniteti më të gjerë, atij të kampit socialist”. Kjo ndërhyrje bazohej në doktrinën “Brezhnjev”, në të cilën thuhej: “Kur forcat, që janë në armiqësi me socializmin, përpiqen të shndërrojnë zhvillimin e disa vendeve socialiste drejt kapitalizmit, bëhet problem jo vetëm për vendet që kanë shqetësimin, por bëhet problem i përbashkët i gjithë vendeve socialiste”.
Kjo tezë u denoncua pas 20 vjetësh në 1988-ën nga Gorbaçovi, por 12 vite më parë, nga 1968-ta, pra ekzaktësisht në tetor-nëntor të 1956-ës, ky thelb doktrinar militarist dhe antidemokratik, u përdor nga forcat sovjetike për të shtypur lëvizjen e gjerë popullore politike dhe antisovjetike të Hungarisë. Sot, pas 50 vjetësh rikthimi, kjo ngjarje e kalon interesin e ngushtë të historisë së këtij vendi dhe këtij populli, i cili prej 1999-ës është anëtar i NATO-s dhe nga 1 maj 2004 anëtar i Bashkimit Evropian.
Është rasti përkujtimor, por harku kohor gjysmëshekullor të lejon të gjykosh dhe vlerësosh ç‘ishte ajo ngjarje? Ishte revolucion në kuptimin klasik, sepse kërkohej të ndryshohej sistemi, pasi komunizmi cilësohej një sistem i imponuar ndaj Hungarisë së pas Luftës së Dytë Botërore, e cila e pagoi këtë fat, sepse në mbarim të saj, si aleate e Gjermanisë naziste, e gjeti veten të okupuar nga forcat sovjetike? Ishte anti-sovjetizëm, pasi u kërkua që Hungaria të kthehej në një vend neutral dhe të dilte nga Traktati i Varshavës?
Ishte një përpjekje mbarëpopullore për të shkundur ideologjinë dhe politikat e imponuara në të gjitha fushat e jetës prej sistemit komunist të sjellë në Hungari nga pushtuesi i pas-Luftës së Dytë Botërore? Sepse, është fakt, që komunizmi, si sistem ekonomik e shoqëror, është shprehje e ndërprerjes së vijimësisë pronësoro institucionale të ecurisë historike të antropologjisë.
Pasi ai ishte një sistem që denatyroi historinë njerëzore, duke imponuar një organizim politik totalitar, ferment i entuziazmit revolucionar, që subjektivisht, në mënyrë radikale, për gati disa dekada, pengoi me forcë zhvillimin njerëzor, duke natyruar marrëdhëniet e pronësisë, demokracinë kolektive, përfaqësuese dhe marrëdhëniet themelore të shoqërisë.
Por ishte dhe një realitet i imponuar në ato vende, që përpara Luftës së Dytë Botërore nuk kishin pasur lidhje me komunizmin, ndërsa në mbarim të saj, në gjeopolitikën globale, mbetën zona të influencës së BS-së dhe më tej u instuticionalizuan si shtete komuniste dhe satelite të gjigantit komunist, pasi u anëtarësuan në KNER dhe TRAKTATIN E VARSHAVËS.
Në këtë përpjekje popullore antisovjetike dhe antikomuniste, ishin edhe komunistët hungarezë dhe drejtuesit e tyre, të cilët pas Kongresit XX të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik dhe fjalimit të Hrushovit për krimet e periudhës së Stalinit, ata u përfshinë në atë që njihet si procesi e destalinizimit. Sigurisht, si edhe në ish-Bashkimin Sovjetik e në Hungari, ndaj kësaj dukurie me kahe nga demokratizimi i jetës dhe më shumë liri e humanizëm brenda të njëjtit sistem, ndodhi rigrupimi i drejtuesve të lartë komunistë, në pro këtij procesi dhe kundër tij, në antistalinist dhe prostalinist.
Gjithsesi, lëvizja e gjerë popullore hungareze e 23 tetorit 1956 ju drejtua fillimisht statujës së Stalinit në afërsi të godinës së Parlamentit dhe e tërhoqi nga piedestali, duke e rrëzuar përdhe. Në piedestal mbetën çizmet e Stalinit. Hungarezët vunë atje flamurin kombëtar pa shenja komuniste, por vetëm me tri ngjyrat: bardh, kuq, jeshil.
Është interesante. Edhe kur ushtarët anglezë tërhoqën dhe rrëzuan statujën e Sadam Husenit në Irak, në piedestal mbetën çizmet. Pjesa më shprehëse e egërsisë së tyre në morfologjinë njerëzore si veshje. Ato që sendërtojnë shtypjen pa mëshirë të njerëzve dhe të popujve. Kur të rinjtë hungarezë të 1956-ës u turrën drejt Parlamentit, të entuziazmuar nga riciklimi i Gomulkës në Poloni, këtij komunisti liberal dhe antisovjetik, bashkë me ta u bashkuan edhe ushtarakët hungarezë, të cilët shkulën yjet sovjetike nga uniformat dhe u bashkuan me turmën si bashkëpatriotë. Prania e garnizoneve sovjetike, pavarësisht se ato ishin të dislokuara në zonat jashtë qyteteve dhe bënin jetë garnizoni, nuk mund të durohej nga populli hungarez.
Tek e fundit, prania e një ushtrie të huaj është tregues i të qenit i poseduar dhe sovraniteti e indipendenca janë të deleguara te pushtuesi. Debatet historike janë ndalur edhe te shikimi i këtij revolucioni nga lart, pra se si konceptohej ai në udhëheqjen komuniste hungareze të kohës. Vlerësimet më kryesore mbi natyrën e Revolucionit Hungarez të 1956-ës, që ende debatohen janë: Se ai ishte një revolucion socialist e demokratik, që kishte qëllim krijimin e një shoqërie socialiste si në Jugosllavi, apo një shoqëri social-demokrate si në Suedi, ose ndoshta një lloj tjetër sistemi socialist, një sistem i kontrolluar nga populli dhe punëtorët dhe përfaqësonte një qëllim origjinal.
Ky vështrim ishte popullor mes komunistëve reformistë dhe mes demokratëve socialistë, por edhe mes trockistëve dhe të tjerëve. Pavarësisht nga profilet specifike, këto grupime kishin të përbashkët mospranimin e sistemit sovjetik. Ka një pikëpamje, se ngritja masive e 1956-ës është konsideruar një revolucion spontan, me qëllim realizimin e vetëvendosjes politike, duke përfshirë kontekste sociale, në mënyrë të veçantë në termat e një rreshtimi në linjën e shteteve të Evropës Qendrore. Ky vështrim ishte popullor në Hungari, por dhe në vetë vendet e këtij rajoni.
Në një këndvështrim tjetër, kryengritja hungareze, e para 50 vjetëve, është konsideruar një revolucion socialist liberal dhe anarkist, që kishte për qëllim të krijonte një lloj të ri shoqërie, duke modeluar vendin në Hungarinë e këshillave punëtore. Ky vështrim ishte i përhapur mes komunistëve liberalë, këshillave komuniste, anarkistëve dhe disa trockistëve. Ka një pikëpamje, se ai ishte një revolucion i demokracisë parlamentare, me qëllime kryesore, vendosjen e një pavarësie politike nga Bashkimi Sivjetik, në një marrëveshje të ngushtë me Evropën Perëndimore dhe SHBA-ës, për të risjellë kapitalizmin parlamentar në formën e Evropës Perëndimore.
Ky vlerësim ka popullaritet në SHBA-ës dhe shumë më pak përhapje në Hungari e Evropën Qendrore. Një gjykim i tillë është produkt i përplasjes së argumenteve të të dyja krahëve kryesorë të periudhës së Luftës së Ftohtë, Bashkimit Sovjetik dhe SHBA-ës. Ajo pjesë e historiografisë që kapet pas këtij përcaktimi, është e mbingarkuar nga teza, që një front organizatash mbështeteshin thekshëm deri në mes të vitit 1960 nga CIA.
Së fundi, nuk mund të lihet pa përmendur se historiografia komuniste ruse dhe kineze, që e kanë konsideruar këtë përpjekje të popullit hungarez, si një përpjekje klerikale dhe fashiste, me qëllim për të ringritur një qeveri “Horthiste” ose një qeveri me një hark politik, me qëllim krijimin e një sistemi gjysmë feudal dhe ekonomi kapitaliste.
Në mbështetje të këtij gjykimi krejt të gabuar dhe subjektiv radikal, aso kohe dolën edhe partitë e tjera komuniste, përfshi edhe Partinë e Punës së Shqipërisë, e veçanërisht udhëheqja e saj e lartë, e cila nuk u ndal të godiste për vdekje që në shpërgenjë çdo simptomë, për të ndërruar sistemin jo e jo, por edhe impulsin më të vogël qëllimor dhe të sinqertë për daljen nga agresiviteti dhe brutaliteti stalinist, për një frymë më demokratike dhe humaniste brenda vetë sistemit komunist të diktaturës së proletariatit.
Gjykimi i 1956-ës në këtë përvjetor, është i mundur të bëhet si i çliruar nga ngarkesat ideologjike dhe emocionale, por edhe nga censurimet dhe vetëcensurimet, të cilat pengojnë daljen në dritë të disa të vërtetave të hidhura, që si mekanizma okult mund të kenë manipuluar pakënaqësinë e hungarezëve, të cilët në atë kohë dolën në rrugë dhe përfunduan nën plumba predha artilerie dhe bombardime nga ajri, si të mos ishin popull i pakënaqur dhe ekzigjent, por një ushtri armike në vijën e frontit, ku edhe ka kuptim një ndeshje e tillë. Në këtë këndarsyetim, është e pranueshme të thuhet se në aspektin moral, shtypja me gjak e kësaj beteje, që kishte për krye-mision të saj “një shoqëri më të lirë dhe më demokratike” është një turp i mes shekullit XX-të.
Gjaku dhe ideali i popullit hungarez paralajmëroi natyrën social-imperialiste të Bashkimit Sovjetik, si dhe përfundimisht tregoi se natyra imperiale dhe interesat e BS-së, nuk kishin ndryshuar nga ato të Rusisë së dikurshme të Carëve. Gjeopolitika e re e pas-Luftës së Dytë Botërore, e pranuar jo thjesht si ndërrim kufijsh, por si ndërrim sistemesh, në një postaritmetik të ftohtë, i tregoi Perëndimit, që në atë kohë, se llogaria e fituesve të luftës, nuk ishte bërë drejt dhe tolerimi i influencës sovjetike, kishte qenë një marrëzi me kosto epokale për njerëzimin.
Eksperimenti me komunizmin, në shumë vende të Evropës dhe gjetiu rezultoi humbje kohe, energjish, humbje jetë njerëzish, fondesh dhe investimesh. Si të thuash, për dekada u ec në shina, që dukeshin se ndihmonin trenin të ecte, por që faktikisht ato sa vinin e i largoheshin njëra-tjetrës dhe bota herët ose vonë, do duhej të dilte nga binarët, sepse komunizmi dhe kapitalizmi, nuk mund të bashkëjetonin. Ngjarjet e 1956-ës në Hungari e paralajmëruan një gjë të tillë, por ishte vonë, pasi raportet ishin vendosur dhe shkruar në Teheran dhe Jaltë.
Hungaria e 1956-ës dhe ngjarjet e ngjeshura dhe me një dinamikë të çuditshme treguan se fitorja e Luftës së Dytë Botërore, nuk kishte qenë e plotë, pasi ishte shkatërruar fashizmi, por, pas tij u zgjerua komunizmi, që është po aq totalitar. Ato treguan se ishte fituar lufta, por nuk ishte fituar paqja, sepse raportet e krijuara ishin konfliktuale për problemet themelore të lirisë së njeriut, si edhe janë prona, sistemi demokratik i përfaqësimit, edukimi shkollor, raporti me tokën dhe marrëdhëniet me besimin fetar.
Ndaj përmbledhtas, është e drejtë të thuhet se revolta popullore hungareze e 1956-ës, e kryer nga poshtë, si gjithpërfshirje e masave antropologjike, studentë, punëtorë, fshatarë, ushtarakë, shkrimtarë, nëpunës dhe intelektualët në përgjithësi, sindikatat dhe njerëzit e besimit fetar etj., me qëllim kthimi te sistemi i dikurshëm parakomunist, përfaqëson një revolucion popullor. Kjo masë milionëshe, kishte frymëzim revolucionin hungarez të 1848-ës.
Masa e studentëve hungarezë që doli e para në rrugë, nën shembullin e asaj që kishte ndodhur në Poloni në qershor 1956, në revoltën punëtore të Poznam-it, përgatitjen disajavore e kulmon më 23 tetor, duke marshuar te statuja e poetit Sandor Petëf dhe gjeneralit polak, Jozef Bem, një hero i revoltës hungareze të 1848-ës.
Referimi te ky revolucion lidhet dhe me ndërgjegjen kombëtare të popullit hungarez, pasi me të u arrit krijimi i një Hungarie të integruar si territor dhe me një sistem të pavarur shtetëror e institucional brenda Perandorisë Austriake të kohës. Si të thuash, ai revolucion dhe dy-tre dekadat që pasuan, ngritën shtetin dhe kombin hungarez, ndaj çdo përpjekje për marrjen e kësaj pavarësie dhe këtij sovraniteti, nuk mund të mos prekte ndjenjat e popullit hungarez dhe nuk mund të kalonte pa reagim dhe kundërshtim popullor, pavarësisht nga kostoja.
Ndërhyrja…
Më 4 nëntor 1956, plani që kishte mbetur në ndryshim për disa ditë, filloi të lëvizte. Brenda Presidiumit të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, kishte fituar krahu i fortë i Molotovit dhe pasuesve të linjës së ashpër staliniste. Hrushovi dhe Zhukovi, të cilët fillimisht ishin të rezervuar për ndërhyrjen e gjerë, pasi besonin në një menaxhim të mundshëm nga brenda, u mundën në votimin që u bë në forumin e lartë të udhëheqjes sovjetike të kohës. Intervencioni i dytë sovjetik, krejt ndryshe nga ai i pari i 23 tetorit 1956, ishte më i gjerë dhe bazohej në një kombinim të të gjithë armëve tokësore dhe ajrore. Sovjetikët sollën 6000 tanke, për të penetruar në zonat urbane. Ndërhyrja u motivua në bazë të përgjegjësisë së Traktatit të Varshavës dhe me miratimin e qeverisë së Kadarit, e cila u formua më 3 nëntor.
Ndërsa ushtria hungareze gjendej në një rezistencë të pakontrolluar, këtë rol e luajtën klasat që rezistuan të organizuara nga këshillat, dhe për këtë do të ishin zonat industriale dhe punëtorë të Budapestit, të cilët u goditën të parat nga artileria sovjetike dhe aviacioni.
Këto aksione vijuan në mënyrë të improvizuar, derisa këshillat punëtore bën thirrje për ndalim zjarri më 10 nëntor. Nga 10-19 nëntor, këshillat punëtore negociuan direkt me forcat pushtuese sovjetike. Ndërsa realizuan lirimin e shumë të dënuarve politikë, ata nuk e realizuan qëllimin e tyre, për largimin e forcave sovjetike.
Jo që nuk u realizua kërkesa kryesore dalja nga Traktati i Varshavës, por u provua se ky traktat të pushtonte edhe ushtarakisht, paçka se vendet anëtare të këtij pakti ushtarak dhe politik i kontrolluar nga Bashkimi Sovjetik, nuk furnizuan me trupa ndërhyrjen ushtarake. Postaritmetika e ngjarjes flet më mirë me shifrat.
Mijëra u arrestuan, u burgosën dhe u deportuan nga trupat sovjetike në burgjet e Bashkimit Sovjetik, shumë prej të cilëve pa ndonjë dokumentacion të rregullt që mund të provonte pjesëmarrjen e tyre në ndeshjet me trupat sovjetike. 200.000 veta u larguan në Austri dhe Jugosllavi. 26.000 u shpunë në gjyq nga qeveria e Kadarit dhe 13000 u burgosën.
Në dokumentet e CIA-s të vitit 1960, raportohen afërsisht 1.200 të ekzekutuar, megjithëse autoritetet hungareze vlerësojnë rreth 350 ekzekutime. Rezistenca sporadike me armë vazhdoi deri nga mesi i 1957-ës, duke shkaktuar një pengesë substanciale në ekonominë e vendit. Nga 8 nëntori, pothuajse i gjithë Budapesti ishte nën kontroll.
Janos Kadari u bë Kryeministër i “qeverisë revolucionare të punëtorëve dhe fshatarëve” dhe Sekretar i Përgjithshëm i Partisë Komuniste Hungareze, e cila mori emrin, Partia Socialiste Hungareze e Punëtorëve. Shumë hungarez ju bashkuan partisë së riorganizuar, e cila u pastrua dhe çdo pranim i ri bëhej nën mbikëqyrjen nga Komiteti i Presidiumit të Partisë Komuniste Sovjetike, drejtuar nga Malenkovi dhe Susllovi.
Pas 1956-ës, sovjetikët u përpoqën të shkërmoqnin ushtrinë hungareze, të bashkëshoqëruar me një spastrim dhe indoktrinim politik. Në maj 1957, Bashkimi Sovjetik arriti nivelin e trupave në Hungari dhe me traktat Hungaria pranoi prezencën sovjetike në baza të përhershme. Imre Nagy, njeriu hero i këtij revolucioni, së bashku me të vetë, e disa ish-drejtuesve të lartë të pushkatuar, gjetën strehim në ambasadën jugosllave, kur forcat sovjetike pllakosën Budapestin.
Pas sigurimit nga sovjetikët dhe qeveria e Kadarit për kalim të sigurt jashtë vendit, Nagy dhe grupi i tij lanë ambasadën më 22 nëntor dhe shkuan në Rumani. Ai u kthye në Budapest në 1958-ën. Nagy ekzekutohet bashkë me Pal Maleter dhe Miklos Gimes, pas një gjyqi sekret në qershor 1958. Trupat e tyre u vendosën në një varr të panjohur, në një varrezë bashkiake jashtë Budapestit.
Në 1989-ën, pas rënies së qeverisë së Kadarit, trupi i Nagy-it u rivarros me të gjitha nderimet. Nga viti 1963, shumë nga të burgosurit politikë të 1956-ës, u liruan. Gjatë sulmit sovjetik në 1956-ën, kardinalit Mindszety i ishte garantuar azili politik në ambasadën e SHBA-së, ku ai jetoi për 15 vjet, duke refuzuar të linte Hungarinë, megjithëse qeveria e ndryshoi akuzën për tradhti të vitit 1949. Për shkak të shëndetit që sa vinte e dobësohej dhe kërkesës së vazhdueshme të Vatikanit, përfundimisht ai e la ambasadën dhe shkoi në Austri, në shtator 1971.
Sot vari i tij është në Katedralen e Estergomit, qytet jo larg Budapestit, që fillimisht ka qenë kryeqyteti i parë i Hungarisë. (Autori i këtij shkrimi, në verën e vitit 1992, për herë të parë, por edhe në çdo rast kur viziton këtë katedrale rreth 140 metra të lartë, është përkulur te varri i Mindszety, të cilin e kishte takuar fillimisht si emër në historinë e shtrembëruar që zhvillohej në shkollat tona, në kohën e komunizmit në Shqipëri).
Duhet mbajtur parasysh, se hungarezët, që nga krijimi i shtetit hungarez në vitin 1000, janë katolikë romanë dhe të lidhur me Vatikanin. Një përkatësi e tillë në qytetërimin evropian, nuk i pëlqente orthodoksisë ruse, e cila në shekullin XIX-të, jo pak herë kishte ndërhyrë për të ndërprerë rrjedhat historike të Hungarisë. Ndaj, ndërhyrja e 1956-ës nuk mund të ishte imunizuar nga ky patogjen historik në nënndërgjegjen dhe nënpsikologjinë ruso-orthodokse. Pas rënies së komunizmit, Republika e Hungarisë në 33- vjetorin e ngjarjeve të 1956-ës, në vitin 1989 e shpallën 23 Tetorin si Festë Kombëtare të Hungarisë. Ky akt ka brenda mesazhin, se ato ngjarje kanë si mbivlerë interesat e kombit dhe përparimin e tij.
Ajo iu bashkëngjit dy festimeve të tjera, asaj të 20 gushtit, formimit të shtetit hungarez në vitin 1000, si dhe 15 marsit, që evokon 1848-ën, revolucionin demokratik borgjez të Lazlo Koszuth. Për hungarezët, atdheu, liria dhe të drejtat e hungarezëve janë mbi gjithçka, për to ata janë gati gjithnjë të dalin në rrugë, siç e provuan përpara disa javëve, qoftë edhe përballë një mungese sinqeriteti të Kryeministrit. / Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
