Nga Armand Plaka
Memorie.al / Pushtimi i Shqipërisë nga Italia fashiste në prillin e 1939-ës, dihet se ka gëzuar një rezonancë të gjerë në historiografinë shqiptare. Por me të, shpesh, ashtu sikurse ka ndodhur edhe me fragmente të tjera të historisë sonë, është abuzuar, apo më mirë nuk janë vënë pikat mbi “I”. Në fakt, duket sikur kemi pasur të bëjmë gjithë kohën vetëm me dy personazhe, (sigurisht, kjo nuk vlen për historianët profesionistë), të themi kështu, respektivisht me italianët e shqiptarët, duke harruar kontekstin historik e aktorët e tjerë që kontribuuan në këtë mesele të pisët, që në një farë mënyre fundosi dhe fatin e një populli të vogël.
Kështu, duke rrëmuar në një shkrim të marrë nga arkiva e revistës amerikane ‘TIME’, (titulli në origjinal: “Birth & Death”, e hënë, 17 pill 1939), botuar vetëm dhjetë ditë pas pushtimit të Shqipërisë nga trupat e Musolinit, marrim vesh shumëçka rreth sfondit historik, politik e diplomatik, që i hapi rrugën kështu këtij pushtimi, që në historinë e Shqipërisë është shënuar me germa të zeza.
Mbreti Zog dhe Konti Ciano, 1937
Ajo që bie më shumë në sy në këtë artikull, është fakti se për këtë hap të ndërmarrë nga Italia asokohe, sigurisht, përveç ambicieve të vjetra të shpallura e të pashpallura të saj, për ta pasur plotësisht nën kontroll për vete Shqipërinë e vogël, është edhe roli, apo më mirë lojërat e fshehta politike e, flirtimi i diplomacisë angleze me Musolinin, në kurriz të fateve të Shqipërisë.
Ky fakt nxirret në pah në mënyrë eksplicite në artikullin në fjalë, ndërsa i referohet nënshkrimit të marrëveshjes së vitit 1926, që njihet si Pakti i Tiranës, e që kishte marrë më parë edhe “bekimin” e ish-sekretarit të Jashtëm britanik, Sir Austen Chamberlain.
Përveç saj, aty kemi një panoramë të qartë e të besueshme mbi ditët e para të pushtimit fashist, atmosfera në Oborrin
Mbretëror, rrugëtimi i familjes dhe eskortës mbretërore, andrallat e përpjekjet për të organizuar një rezistencë sado të vogël kundër okupatorit të ri. Në fund nxirret në pah rëndësia që kishte marrë papritur Shqipëria, falë pozicionit të saj gjeografik, duke u paraprirë me largpamësi në një farë mënyre fatin edhe fqinjëve të saj, ndërkohë që Lufta e Dytë Botërore po trokiste në derë.
Në shkrim ka dhe ndonjë, të themi, pasaktësi, por gjithsesi, për të gjykuar më mirë rreth tij, ne po e botojmë atë të plotë e pa shkurtime, duke ju ftuar të zhvendoseni në kohë e të ndjeni atmosferën e atyre ditëve, përcjellë nga një revistë e mirënjohur e një shteti përtej oqeanit, i cili më pas, kur lufta të mbaronte, do të bëhej kësisoj edhe superfuqia numër 1 në botë e, do të vendoste për shumëçka në rruzullin tonë, por pa mundur të ndikonte gjithsesi në fatin e Shqipërisë. Le të shohim konkretisht më poshtë se ç‘na sugjeron artikulli i revistës TIME:
Shkrimi i revistës amerikane, ‘TIME’, për ngjarjet e prillit 1939
Një mëngjes, gjatë javës së shkuar, dy orë para se të agonte, zhurma e një krisme prishi qetësinë thuajse absolute rurale të Tiranës, kryeqytetit të vogël shtrirë mes maleve, në Mbretërinë e vogël të Shqipërisë. Krismë pas krisme e, shpërthim pas shpërthimi, derisa arritën në 101, duke e tundur qytetin e përgjumur.
Një djalë e një trashëgimtar sapo lindën për Mbretin Zog i I-rë, nga bashkëshortja e tij hungaro-amerikane, Mbretëresha Xheraldinë. Fëmija u quajt Skënder, sipas patriotit të madh shqiptar, i cili në shekullin e 15-të, ia doli të mbante larg turqit përgjatë rreth 30 vjetëve luftimesh të ashpra.
Më pak se 50 milje larg, në ngushticën e Kanalit të Otrantos, në portet italiane të Brindizit e të Barit, reparte të armatosura ishin bërë gati për aksion, thuajse në të njëjtën orë. Aty, ndërsa anije lufte, gjuajtës e mjete të tjera të motorizuara ushtarake, ishin bërë gati për udhëtim, njerëz e armë të rënda gjithashtu, po bëheshin gati për t‘u transportuar. 384 avionë luftarakë ndodheshin në aeroporte.
48 orë më vonë, Mbretëresha e sëmurë në shtratin e lindjes, po qëndronte në Pallatin e përkohshëm Mbretëror të Tiranës, e mund të dëgjonte kësisoj zhurmën e të gjitha fluturimeve të avionëve që i kalonin mbi kokë njëri pas tjetrit, duke e ditur mirë se nuk ishin të Shqipërisë, pasi vendi i saj numëronte vetëm dy të tillë.
Ata nuk po hidhnin bomba, por fletushka që fluturonin ashtu të ndihmuara nga flladi pranveror, duke paralajmëruar popullin shqiptar, se; trupat “miqësore” italiane, po mbërrinin atë ditë për të marrë kontrollin mbi vendin e vogël, për të “rivendosur rendin, paqen e drejtësinë”.
Në katër portet shqiptare, më i afërti prej tyre (Durrësi), vetëm 25 milje larg Tiranës, u panë shpejt anije luftarake, që nisën bombardimet. Trupat kishin zbarkuar tashmë. Lufta kishte filluar. Ushtria e vogël shqiptare, e përbërë nga 13.000 veta, u mobilizua shpejt, e luftëtarët trima malësorë nxorën nga shtëpitë pushkët e tyre të vjetra, pistoletat e sëpatat.
Por brenda një dite, legjione fashiste të armatosura rëndë, e tejkaluan këtë rezistencë fare të vogël dhe çanë rrugën përmes kodrave, duke arritur deri në kryeqytet. Brenda dy ditësh, ata pushtuan të gjitha pikat e rëndësishme të vendit, me humbje që kapnin shifrën e vetëm 21 të vrarëve e, 97 të plagosurve.
Ushtria shqiptare u zhduk në shkretëtirat e alpeve dinarike shqiptare, ku “Bijtë e Shqipeve” (siç e thërrasin shqiptarët vetveten), janë fshehur e kanë luftuar, derisa turqit dikur u morën vesh me ta. Ata pritet të organizojnë tashmë një luftë guerrile, derisa të rikthehet Mbretëria.
Ministri i Jashtëm italian, Konti Galeazzo Ciano, i cili në dasmën e Zogut vitin që shkoi ishte dhe miku e i ftuari më special, mbërriti aty menjëherë për të formuar një “qeveri provizore shqiptare” dhe Duçja, me sa mundi, kurseu kohë nga takimi që kishte në “Palazzo Venezia”, për të bërë tashmë të ditur në Tiranë, atë që ai sapo kishte ndërmend të bënte me “pronën” e tij të re.
Ajo që mund të merret me mend në rastin më të mirë, është se mund të bëhet kështu një protektorat nën sovranitetin e Madhërisë së tij perandorake, Mbretit Viktor Emanueli III-të të Italisë.
Ndërkohë, me afrimin e rrezikut, Mbreti 43-vjeçar Zog i I-rë, hipi në një automobil të përshtatur si autoambulancë, bashkëshorten e tij 23-vjeçare dhe të birin e sapolindur, të cilët i dërgoi me një eskortë më vete, në një udhëtim prej mbi 160 miljesh, në një rrugë të ashpër malore drejt Greqisë fqinje, duke bujtur në një han të vogël primitiv në Follorinë, ndanë kufirit.
Madhëria e saj, nëpërmjet gjyshes së vet hungareze, Konteshës D‘Estrelle D‘Ekna, i lëshoi një apel botës me fjalët: “Unë e lashë tim shoq duke udhëhequr trupat e tij, ushtrinë e gjorë e të vogël shqiptare — në luftë. Çfarë mund të bëjë Shqipëria kundër një ushtrie kaq të armatosur si kjo, e cila po na sulmon pabesisht”?
Ndërkohë, Mbreti Zog e zhvendosi kryeqytetin e vendit në Elbasan, një qytet ky 25 milje në juglindje të Tiranës. Mbreti Zog nuk vazhdoi më të udhëhiqte “ushtrinë e tij të vogël” në betejë. Vetëm një ditë pas mbërritjes së Mbretëreshës, ai iu bashkua asaj në Follorinë. Me të shkuan edhe 115 anëtarë të Oborrit të tij Mbretëror dhe gjithashtu dhjetë valixhe të rënda, me objekte me vlerë.
Duke shkuar fillimisht në Selanik e më pas në resortin bregdetar të Vollosit, familja mbretërore shqiptare më pas mori një njoftim ku thuhej se Greqia, duke pasur frikë për strehimin e tij, nuk mund t‘u ofronte atyre një azil afatgjatë. Sapo Mbretëresha u përmirësua nga gjendja shëndetësore, ata u bënë gati të shkonin drejt Egjiptit, një vend mysliman ky, që është shumë i sjellshëm e i përzemërt kundrejt vizitorëve të shquar.
Gjithashtu, një njeri që pritej të lëvizte pak më vonë drejt një vendi më pak të trazuar, ishte edhe bankieri J. P. Morgan dhe miku i tij, arqipeshkvi i Canterbury-it, që u prit kështu pa zhurmë në Athinë, në jahtin e Morgan-Corsair.
Vendi më i prapambetur e më primitiv në Evropë, më shumë oriental se sa perëndimor, dy të tretat e 1.000.000 banorëve të së cilit janë të besimit mysliman, Shqipëria, nuk paraqet shumë leverdi ekonomike për Perandorinë e diktatorit roman, Musolini.
Eksportet kryesore (thuajse plotësisht drejt Italisë), janë lëkurët, djathi dhe duhani. Nafta shqiptare në rastin më të mirë është e cilësisë së dytë, e me shumë gjasa e aftë të mbulojë me furnizime madje as një të dhjetën e nevojave të Italisë, edhe në kohë paqeje. Për më shumë te Mbreti Zog, Duçja është dashur të mposhtte një Mbret, sikurse do të donte çdo diktator normal.
Anëtar i fisit shqiptar të Matit, i biri i një kreu trashëgimtar të Luginës së Matit, Ahmet Zogu, ka trashëguar karakteristikat tipike të një politikani ballkanas, vendi i të cilit duhet të mbetet përgjithmonë peng i politikave të forcës. Një herë ai u detyrua ta linte vendin. Por u rikthye sërish, u bë President e më pas mori kurorën në vitin 1928.
Për sa i përket Mbretërisë së tij, opinionet janë të ndryshme. Italianët e akuzojnë se ai paskësh qenë një tiran, e se ka abuzuar me fondet shtetërore. Për të tjerë, ai shihet si një njeri i mirë-arsimuar (ai shkoi në shkollë në Kostandinopojë), ku në një vend me një ekonomi fshatare, ku njerëzit janë masivisht analfabetë dhe kanë gëzuar pavarësi vetëm 27 vjet, ka bërë të pamundurën për ta reformuar e zhvilluar.
Ai është përpjekur t‘i jepte fund gjakmarrjes, njëra ndër traditat e ngulitura thellë në atë vend. Nëse kryeministri Neville Chamberlain, tashmë ndjehet i alarmuar për sulmin e Italisë, ai për këtë nuk duhet të fajësojë tjetër në përgjithësi, përveç vendit të tij dhe në veçanti gjysmë-vëllain e tij, tashmë të vdekur, Sir Austen.
Në vitin 1926, Duçja po bënte presion kundrejt “interesave të zgjeruara” etiopiane. Për t‘i hequr vëmendjen ndaj kësaj çështjeje, sekretari i Jashtëm britanik, Sir Austen Chamberlain, i bëri me dije se Shqipëria, ishte një pazar më i leverdisshëm për interesat ekspansioniste italiane dhe që rastësisht nuk interferonin aspak me interesat strategjike britanike.
Duçja e pranoi këtë sugjerim, e menjëherë i dërgoi një notë Shqipërisë, ku këmbëngulte se ai bëhej kështu “garantuesi i pavarësisë së Shqipërisë”. Në një rast të mëparshëm, kur italianët i paraqitën kërkesat e tyre Presidentit Zog, ky i fundit i bëri apel Britanisë së Madhe dhe mori përgjigje të menjëhershme prej saj.
Asokohe, gjithsesi, ministri i Jashtëm britanik informoi Presidentin në Tiranë se “Londra priste që Shqipëria të arrinte një marrëveshje miqësore me Italinë, pa vonesa të panevojshme”. Sir Austen dhe Duçja u takuan më pas në një jaht jashtë Livornos, për të konsumuar rezultatet e marrëveshjes së tyre. Pakti i Tiranës, i cili e bëri Shqipërinë një protektorat ekonomik virtual italian, u nënshkrua pikërisht më 27 nëntor 1926.
Që pasojat e marrëveshjeve politike të pasluftës (së Parë Botërore; shënim i përkthyesit) priren të kthehen mbrapsht e të bien në kokë, kjo ishte evidente jo vetëm në atë që ndodhi në Shqipëri, por edhe në fatin e Etiopisë, tri vjet më parë. Javën që shkoi, Shqipëria papritur u bë e rëndësishme. Përgjatë Jugut të Shqipërisë, nga Durrësi drejt Selanikut, shtrihet një rrugë antike që lidhte dikur Romën me Bizantin (tashmë Stambollin).
Forcat italiane mund të avanconin sërish përgjatë kësaj rruge të vjetër imperiale, e përdorur së fundmi në Luftën e Parë Botërore (shënim i përkthyesit), në betejën e Selanikut, tashmë pjesërisht e pajisur edhe me hekurudhë, dhe kësisoj mund të ndërpriste praktikisht edhe rrugën, nga e cila britanikët e francezët, mund të dërgonin ndihmat e tyre për një Jugosllavi të rrezikuar. / Memorie.al
“TIME-Magazine”-USA 17.4.1939
