Nga Ani Jaupaj
Pjesa e parë
Memorie.al / E bija e Ali Këlcyrës, i dënuar tri herë me vdekje nga qeveria e Mbretit Zog dhe nga diktatura e Enver Hoxhës, një nga themeluesit e “Ballit Kombëtar”, rrëfen jetën e saj dhe të familjes. Që nga lindja në Paris, shtegtimet e vazhdueshme nga një shtet në tjetrin, lidhjet me të atin dhe brenga që nuk arriti të krijonte një familje të sajën. Rrugës, tek ecën përkrah Hana Këlcyrës, ajo kërkon ndjesë përse nuk mund të ecë në krahun e djathtë. “Të më falni, pse më të vegjlit duhen të rrinë gjithnjë në krahun e majtë kur ecin vetë i dytë, por unë kështu jam mësuar që fare e vogël e nuk mundem ta ndryshoj”.
Më shumë se një zakon instinktiv, nuk dija t’i jepja shpjegim tjetër gjithë kësaj, por ja që Hana e kishte. “Kur isha e vogël dhe ecja me babain në rrugë, më vinte gjithnjë në anën e majtë të tij. Për shkak se ishte i kërcënuar me vdekje, anën e djathtë, pra dhe dorën e djathtë, donte ta kishte gjithnjë të lirë. Janë të pakta vitet që kam ecur krah tij, krahasuar me pjesën tjetër të jetës, por ja që nuk kam arritur ta ndryshoj”.
Veshjet sportive, aksesorët, modeli i flokëve e gjithë ndjesitë, krejt të ndryshme nga të moshatareve të saj, e bëjnë Hana Këlcyrën, të mos i japësh kurrsesi të 75 vitet që numëron, që nga dita e lindjes. Natyrisht, që shkak për këtë është edhe mënyra e saj e jetesës.
Lëvizjet e vazhdueshme anë e mbanë botës, jetesa e gjithë këtyre viteve në Vjenë, ku ende vazhdon të banojë. Sidoqoftë, të qenit larg Shqipërisë, për thuajse gjithë jetën, të mësuarit e disa gjuhëve të huaja, nuk ka ndikuar në shqipen e vjetër që flet Hana.
Aty-këtu ka nevojë të kujtojë një fjalë apo ta shqiptojë në italisht e frëngjisht, por tërësia e gjuhës është ajo e dikurshmja, të cilën nuk e flet gati askush më. Hana (në Shqipërinë e Jugut shqiptohet Hëna), siç ishte për së pari emri i së bijës së Ali Bej Këlcyrës, është rikthyer në Shqipëri pas më shumë se 60 vitesh, kështu që ajo puna e gjuhës nuk është gjë fort e thjeshtë.
Fëmijëria e saj është ndarë mes Parisit, Këlcyrës, Egjiptit dhe Romës, vende ku i ati emigronte për t’i shpëtuar rrezikut që i kanosej prej disa qeverive. Në këtë intervistë, për të cilën kemi biseduar me Hanën shumë gjatë, kemi mësuar në vijë diagonal thuajse për gjithë jetën e saj e një pjesë të mirë të babait të saj.
Duke filluar që nga koha e parë kur një fëmijë ‘aftësohet’ të ruajë imazhe të turbullta në kujtesë, e deri te memoria e mëvonshme që Hana e ka ruajtur ende aq të mprehtë, sa është e zonja të rrëfejë edhe detaje të ngjarjeve. Përpara se t’i hyjmë historisë në brendësi, të mësojmë së pari se ç’ishte “Besëlidhja”, një nga pikat kyçe për të cilën u përmend emri i Ali Këlcyrës.
Hana tregon: “Mithat Frashëri dhe Ali Këlcyra u internuan nga anglezët, sepse nuk bashkëpunuan me Çlirimtarët (1945, në Itali). Për ironi të fatit, Ali Këlcyra bën edhe 5 muaj burg si antiitalian dhe si pjesëtar i Luftës së Vlorës, më 1920-n. Pas lirimit, kërkon të bashkojë tërë rrymat politike të emigracionit për të rrëzuar regjimin e Tiranës (viti 1946).
Meqenëse deri në këtë moment historik personi i babait konsiderohej nga krerët e emigracionit shqiptar jashtë atdheut, si i pengesë (duke marrë parasysh aktivitetin e tij politik, si kundërshtar i Mbretit), ai thoshte: Duke qenë që interesi kombëtar, mbijetesa e atdheut ishte prioritet për të, aderoi në shoqatën “Besëlidhja” e cila mundi të konkretizohet me përjashtim të Abaz Ermenjit, i cili refuzoi bashkëpunimin.
Si folës i mirë i gjuhës greke, Ali Këlcyra u ngarkua nga “Besëlidhja” të hyjë në marrëveshje me qeverinë e Athinës, për të mundësuar hyrjen e trupave shqiptare antikomuniste në Shqipëri nga ana tokësore, duke kërkuar edhe garanci nga pala greke, se nuk do ndërhynte pas tyre në Shqipëri ushtarakisht. Mbështetja e kërkuar, u refuzua nga qeveria e djathte greke e kohës.
Përfaqësuesi grek u shpreh: “Më mirë është për ne, që të jetë në Shqipëri një qeveri komuniste, sesa demokrate, me ju në përbërje. Një ditë do të bjerë qeveria komuniste e Tiranës dhe atëherë për ne do të jetë e mundur të hyjnë në Shqipëri pa luftë”.
Me këtë dështim të misionit të Ali Këlcyrës në Athinë, merr fund “Besëlidhja” sepse, personalisht Ali Këlcyra, ka qenë kundër zbarkimit me parashuta, për të cilën do të ndihmonin amerikanët, duke pasur parasysh vështirësitë e veprimeve konkrete, të gjakderdhjes së mundshme dhe ruajtjes së jetës së shumë të pafajshmëve.
Por si vijoi historia…? Cilat kanë qenë pikat kulminante të historisë politike të të atit, për shkak të të cilit rrezikohej e gjithë familja? Përse ndenji kaq shumë vite pa u kthyer në vendin e saj pas 90-ës? Këto e gjithë çka ndodhur e ndodh në jetën e saj, Hana i rrëfen në këtë intervistë ekskluzive që po e publikojmë në këtë shkrim.
Znj. Hana, e vijojmë historinë atje ku e lamë…! Ç’veprimtari ndoqi babai pas prishjes së “Besëlidhjes”?
Ali Këlcyra kthehet në Itali dhe fillon përsëri veprimtarinë në fushën e gazetarisë së emigracionit, duke nxjerrë një gazetë me ndihmën financiare të ushtarëve të “Ballit Kombëtar”. Më vonë, zgjidhet në Komitetin “Shqipëria e Lirë” (organizatë e mbështetur nga SHBA-të, për të luftuar diktaturën komuniste) dhe mbetet për vite pjesëtar i delegacionit shqiptar që emërohej ne hapjen e punimeve të Parlamentit Europian në Strasburg.
Babai ishte orator i shkëlqyer, aftësi kjo që i ishte njohur që në rini kur u krijua Parlamenti i parë shqiptar. Bënin përshtypje fjalimet e tij që deklamoheshin pa u lexuar. Kjo aftësi e tij ishte edhe më e vlerësuara nga publiku. Kishte atë që quhet “forcë tribune”.
Ndërkohë, shkruante artikuj e analiza me tema mbi Shqipërinë, si për shembull roli i gruas në Shqipëri, mbi ardhjen e komunizmit në pushtet, luftërat e ndryshme historike, momente të rëndësishme të historisë sonë etj.
E veçanta e babait ka qenë për mua, se ai jo vetëm që i ruante dhe forconte kontaktet e tij me kundërshtarët e vet politikë, por nuk mund të harroj vlerësimet që babai jepte shpesh për ta, të cilët ndonëse me ide të kundërta, i quante atdhetarë, nëse jepnin kontribute për dialog në interes të Shqipërisë.
Si shembull, mund të përmendim ballafaqimet në Berat me Mehmet Shehun e, të tjerë, vitet 1942-1943, sepse babai kërkonte që Lufta Antifashiste të mos degjeneronte në vëllavrasje midis shqiptarësh.
Pa zbërthyer momente të veçanta të historisë, bëjmë një panoramë të përmbledhur të jetës së të dyve…! Si është historia e emrit? Diku e keni Hëna Këlcyra, diku tjetër Hana Klissura?
Origjina e vjetër, historike e familjes Këlcyra, rrjedh nga familja e Muzakajve. Sa i takon transformimit të mbiemrit, transformimi ishte bërë për shkak të titullit që Mbreti i Napolit, më 1272, i kishte njohur Andrea Muzaka-s, titullin “Conte di Clissania”, që i takonte gjeografikisht Grykës së Këlcyrës (clausura, në latinisht do të thotë ‘mbyllje’).
Me kalimin e kohëve, ky emër shndërrohet në ‘clissura’, gjë e cila mund të vërehet edhe në hartat e vjetra të kohës. Me ardhjen e pushtimit osman, në shekullin e XIV-të, emri i qytetit ‘Clissura’ transformohet edhe një herë në “Këlcyra”.
Në këtë kohë, familja, për të mbijetuar, përshtatet me realitetin e ri dhe ndërron fenë, duke ndryshuar edhe emrin e të parit të familjes, nga Teodor Clissura, në Jakup Këlcyra.
Si është historia e lindjes suaj në Paris, pse lindët atje?
Me rrëzimin e qeverisë së imzot Fan Nolit, ai largohet nga atdheu për në Itali (viti 1925) dhe, më pas vijon për në Vjenë, ku qëndron deri në kohën e atentatit, që iu bë Mbretit Zog tek opera e qytetit. Pas atentatit, autoritetet ftojnë emigrantët politikë shqiptarë, të largohen nga Vjena, gjë e cila e shtyn babanë të ikë drejt Parisit, ku vendoset deri më 1939. Prandaj unë linda në Paris, në 1936.
Për sa kohë jetuat në Paris?
Në moshën 3 vjeç e gjysmë u kthyem në Shqipëri bashkë me prindërit e mi.
Arrini të kujtoni diçka nga ardhja juaj e parë në atdhe?
Jemi kthyer në Shqipëri në ’39-n nga Parisi dhe nëpërmjet Italisë, arritëm në Brindisi. Mandej në Sarandë, me një udhëtim që zgjati rreth 10 ditë. Kujtoj si fillim përshtypjen që më bënin dritaret e rrumbullakëta të vaporit e, pastaj errësirën që gjetëm në Këlcyrë, sepse nuk kishte elektricitet.
Shandanët që mbanin personeli i shërbimit në shtëpinë e xhaxhallarëve të babait, ishin shumë të lartë, ndërsa unë shumë e vogël dhe kjo më krijoi një ndjesi frike prej hijes që bënin.
Gjatë gjithë asaj nate të parë, ndjeva frikë. Pastaj në mëngjes, pamja e parë që pashë nga dritarja e dhomës sime rozë, ishte ajo e sarajeve të vjetra të familjes: gjithçka m’u ngulit në kujtesë e prej asaj dite unë mbaj mend gjithçka.
Kthimi juaj në Shqipëri përkon me kohën e pushtimit italian… Pse u kthyet pikërisht atëherë?
Gjatë periudhës fashiste, babai e kishte të pamundur hyrjen në Itali, pasi ai si ‘social-demokrat’, bashkëpunonte me ajkën e social-demokracisë italiane, sidomos me figurat e saj historike, si; Pietro Nenni, ish-Presidenti Saragatt etj., duke kontribuar edhe me shkrimet e tij antifashiste nga Parisi. Pas 7 prillit, babai ishte në dilemë nëse duhet të vazhdonte mërgimin si kundërshtar i fashizmit apo të kthehej në vendlindje.
Vendimin e ka marrë pasi kontaktoi me kolonelin britanik, Hill (i mbiquajtur mik i Shqipërisë), i cili e këshilloi të kthehej: “E ke luftuar qeverinë mbretërore kaq gjatë dhe nuk ia arrite qëllimit nga jashtë. Rezistenca është e mundur vetëm nëse ajo bëhet nga brenda. Nëse do të kontribuosh për rezistencë ndaj pushtimit, duhet të kthehesh pranë njerëzve të tu”. Me këto fjalë, u sqarua dilema e tij për t’u kthyer.
Ali Këlcyra ka qenë një nga deputetët e parë të Parlamentit shqiptar. Si i ka hyrë fillimisht politikës?
Marrëdhëniet e para me politikën kanë qenë për shkak të shkollimit të tij dhe njohurive të gjuhës franceze. I bëri Mbretëreshës Sofie (bashkëshorte e Mbretit Ëied), fjalimin e parë në frëngjisht, meqenëse ajo nuk dinte shqip (1913).
Rikthehemi te Këlcyra, vendi që pas më shumë se gjysmë shekulli ju ka rikthyer së fundmi disa herë në Shqipëri. Cilat janë kujtimet e para atje?
Pas dy javësh çmalljeje në Shqipëri pranë familjes, me arsyen e një ‘shëtitjeje njohëse’ të vendit për mamanë, e cila nuk e njihte shumë vendin, babai dhe nëna, vizitojnë shumicën e qyteteve të jugut, deri në Elbasan e Tiranë, duke marrë kontaktet e para me miqtë e tij dhe personalitete të tjera të rëndësishëm të kohës, me qëllim krijimin e një organizate antifashiste.
Në ata 6 muaj që ndenja pa prindër aty, lidhja me Këlcyrën u bë aq e fortë dhe nuk u ndërpre më kurrë. Nëse marrim një makinë dhe vemi tani atje, ju do e kuptoni se unë nuk jam më njeriu që isha pak orë më parë. Nuk mund të harroj piknikët që bëja me “vëllain” tim “gomarin”.
Është për të qeshur kjo historia e vëllait, sepse kështu thërrisja gomarin që kishte lindur në Këlcyrë, në po atë orë e në po atë ditë, që unë kisha lindur në Paris (jeta na tregon se ndonjëherë kafsha, mund të të kthehet edhe në vëlla).
Shëtisja në fshatra, isha e mirëpritur kudo në sofrat e fshatarëve të katundeve përqark dhe kjo më shijonte shumë, edhe pse në protokollin e shtëpisë sonë, kjo ishte fort e zakonshme. Në tryezat tona zakonisht nuk duhet të qeshje, të ngrije zërin e të vije bërrylat mbi tryezë.
Të gjitha këto për një fëmijë ishin të bezdisura, të padëshiruara, prandaj edhe kënaqesha me lirinë që shijoja në shtëpitë e fshatarëve, edhe pse gjellët më të mira të tyre, mund të ishin çorba me trahana të bardhë, qepa, dhalla, apo buka e misrit.
Një kujtim tjetër interesant është se shumë plaka të fshatit, qanin sa herë që më takonin. Pasi pyes; ‘gjygjyshin’ (kështu i thërrisja xhaxhait të tim eti, Muhamet bej Këlcyrës), më tregon se arsyeja e lotëve, ishte ngase nuk kisha lindur djalë.
Theksoj që “oxhaku” i Këlcyrës, rrezikonte të shuhej nga mungesa e djemve. Kështu, një ditë të bukur, shkova te berberi e preva flokët shkurt, në mënyrë që të mos qanin më, sepse unë ndihesha tashmë djalë.
Ç’ngjau kur u kthye babai, sepse kishte ardhur edhe koha e luftës italo-greke…?!
Në mbrëmje, përpara shpalljes së luftës me Greqinë, autoritetet italiane kërkojnë bashkëpunimin me babain kundër grekut, kështu duke luftuar kundër tyre, babait do t’i jepej mundësia të hakmerrej për djegien e Sarajeve, nga ushtria greke më 1914-ën, kur xhaxhai, Muhamet beu, refuzoi të nënshkruajë njohjen e kufirit greko-shqiptar, sipas vijës Përmet-Këlcyrë.
Babai refuzoi të bashkëpunonte mbi këtë bazë, sepse ai mbi të gjitha besonte në fqinjësinë e mirë të krijuar gjatë viteve të Mbretërisë, ndërsa ndërhyrjen italiane e shihte si të pasuksesshme.
Nisur nga njohja që ai kishte mbi Greqinë dhe historinë e saj, babai shprehet: “Ushtria italiane nuk është e përgatitur për një ballafaqim të tillë ushtarak, pasi ju i keni ende të veshur ushtarët me rroba verore. Greku mund të shesë gjithçka, por jo vendin e tij”, u tha përfaqësuesve italianë babai.
Ai nuk u besoi italianëve, të cilët mendonin se lufta do të zgjaste vetëm 3 javë, përkundrazi…! Me fillimin e luftës, më dërgoi mua në Vlorë, sipër një kamioni e nga andej, në Fier tek tezet.
Cili ishte rezultati i refuzimit të bashkëpunimit?
Internimi i tij. Kam qenë prezent kur ka ardhur makina e xhandarmërisë dhe e ka arrestuar. Kur pashë që i vunë prangat, atë çast humba krejt besimin te ai. Deri atë minutë, babain e kisha konsideruar zot, ai ishte gjithçka. Që nga ajo ditë, nuk kam shkuar më te babai për çdo problem që mund të kisha.
Ndërkaq, pas internimit të tij në Itali dhe vajtjes sonë atje, italianët na dogjën shtëpitë, dyqanet (së pari u dogjën 7 e mandej 44 të tjerë), për të cilat nuk na u kthye asnjëherë dëmshpërblim.
Ndërkaq ju ishit rritur, çfarë bëhej me shkollimin tuaj?
Kam mësuar të shkruaj e të lexoj në Itali, në kohën kur internuan babain. Tre muaj pas internimit të tij, u lejuam të vendosemi në Itali, me babain, në Cortona (Arezzo), ku unë fillova të mësoj shkrim e këndim, në gjuhën italiane.
Por në Itali, në këtë periudhë, nuk ndenjët gjatë, kështu që mësimet do vijonin në Shqipëri…?
Mësimet vazhdojnë në shtëpi privatisht, me një mësues nga Lunxhëria, Z. Lekdusha, si edhe një guvernante zvicerane, për gjuhën gjermane, të cilën e thërrisja ‘nani’-emër që zakonisht thirren guvernantët në Europën veriore.
Ndërsa gjuhën frënge, e kam mësuar me mademoiselle Badel. Deri në klasën e tretë, provimet i jepja në shkollën fillore të Fierit. Tre muajt e parë të klasës së 4-ët, i kam kryer privatisht në Shkodër, para largimit tonë nga atdheu, në 22 nëntor 1944. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
