Nga Petrit Velaj
Pjesa e pestë
Memorie.al / Në vitet e Luftës së Dytë Botërore, si pa kuptuar na rrëmbyen dallgët e Luftës Antifashiste. Ne ishim bashkë-shokë shkolle, si djem qyteti, unë, Bajram Tushi, Hajredin Bylyshi, Hiqmet Buzi, Mumin Selami (Kallarati). Mes ëndrrave e dëshirave e romanizmit të letërsisë. Me këta miq të mi, më lidhin shumë kujtime. Prindërit tanë, nënat tona, njerëz të ndershëm e bujarë. Një nënë patriote, mama Tina e Tol Arapit, patriotit të njohur, na mblidhte rreth vetes si klloçka zogjtë. Ishte mëma e shokut tim të rinisë, që ne e quanim: “lulja e rinisë vlonjate”, Vllas Arapit. Këtë epitet, më duket se Vllasit ia vuri Mumin Kallarati. Unë shoqërohesha me çdo mik e shok, që ishte i ndershëm dhe i sinqertë. Kjo na bashkonte në shoqërinë tonë me bashkëmoshatarët: Hazis Sharra, Qemal Xhyheri, Xhemil Beqo etj. Edhe pse mendimet ishin të ndryshme, ne shkonim së bashku në piknikë, lodra dhe kinema. Një mbledhje në shtëpinë e Lef Sallatës. Papritur në shoqërinë tonë shpërthyen mendime të politizuara. Debati u ndez me të riun revolucionar, Kastriot Muço. Ishte njeri i ndershëm. Pas katër a pesë ditëve, Kastrioti më thotë: “Petrit, kur do ta bësh mbledhjen e rinisë në lagjen Çerekçie? Në aktivin e qytetit, je zgjedhur përgjegjës i grupit të rinisë së lagjes”. Pas disa ditëve organizuam mbledhjen e rinisë në lagjen “Çerekçie”.
Konsulli e kuptoi nxitimin e vet dhe u mundua të përdorte fjalë zbutëse ndaj tij, por ai, u kthye majtas, pa përshëndetur doli nga konsullata. Atë ditë, Qazim Kokoshi, u nis drejt e për në Tiranë, në Pallatin Mbretëror. Kërkoi takim me Mbretin. Për çudinë e oborrtarëve, Ahmet Zogu sa mori vesh, doli vetë tek shkallët dhe e priti, duke i thënë: “Qazim efendi, urdhëroni brenda…”! Por Qazimi nuk i ngjiti shkallët. Aty, më këmbë, e vuri në dijeni për “fatin e zi të Shqipërisë”. Qazimi u mundua të largohej, kur Mbreti i futi krahun, shkuan në një dhomë pritjeje brenda, e biseduan mbi dy orë. Atje qanë hallet e Shqipërisë.
Në dhomën time të burgut, zura miqësi edhe me ish-këshilltarin e konsullatës italiane, zotin Dhionis Karbunara, i cili ishte mbi shtatëdhjetë vjeç. Ishte njeri i ndershëm e me kulturë. Disa kohë, vura re se filloi të vinte shpesh një oficer i Degës, i dërguar i Hito Çakos, e thërriste plakun e urtë dhe e merrte me vete përjashta burgut. Ata rrinin së bashku çdo ditë, nga ora tetë e mëngjesit, deri në orën dymbëdhjetë në mesditë. Meqenëse unë e kisha përbri, tek shtrati ku flinim, i them një ditë, kur pashë se s’kishte njeri në dhomë, pasi të burgosurit e tjerë kishin dalë në oborr: “Zoti Dhionis, mund t’ju bëj një pyetje”? Ai u ngrit nga shtrati dhe m’u përgjigj: “Përse më pyet, more bir”? – “S’më vjen mirë, që dilni çdo ditë nga burgu, me atë oficerin e Degës” – i them.
Ai më pa me dy sy të zjarrtë dhe të sinqertë e më tha: “Pse s’më qan hallin që më ka zënë, por edhe më pyet, more djalë”?! U ngrit e erdhi tek shtrati im ku po lexoja “Komedinë Hyjnore” të Dante Aligerit. Uli kokën e foli: “Dëgjo, biri im. Pyetja jote është shumë serioze. Më vjen mirë që, në këtë moshë kaq të rë, po thellohesh kaq shumë në jetë. Ja ku po të them, more bir, duke të besuar se gjithçka do të mbetet midis nesh. Ata po më shtrëngojnë e po më thonë çdo ditë të tregojnë se cilët vlonjatë kanë marrë para nga konsulli italian, për zbarkimin e Italisë fashiste në Vlorë”. Unë i habitur për këtë problem e pyeta: “Po ju i dini zotëri”? “Po more bir, po. Në ato lista të mallkuara ka edhe andej edhe këndej nga ata vlonjatë që kanë marrë para. Kam rënë në një hall të madh. Ti kupton, more djalë se ç’dua të them. Ai që më ka thirrur më thotë, denonco njëherë të tutë, pastaj tanët”.
Nuk vonoi më shumë se dy tre jave dhe xha Dhionisin e thirri oficeri i rojës. Kur i kthye m’i tha të gjitha muhabete fije për pe. Kishte patur një takim rreth katër orë, me Hysni Kapon, në ndërtesën përballë burgut të vjetër, në Komitetin Ekzekutiv, në lagjen “Karabash”. Ishte i gëzuar dhe sapo u fut në dhomë m’u hodh në qafë e më tha: “Petrit, shyqyr që shpëtova! Pata një bisedë të gjatë me Hysni Kapon. Ai, mbasi i mori vesh të gjithë personat që kishin marrë para nga italianët, për pushtimin e Shqipërisë, ma preu shkurt: “Ta mbyllim këtë punë, Dhionis. Ti nuk ke punë të denoncosh asnjë palë”!
Në burg, më shumë kohën e shkoja duke lexuar libra sidomos “Komedinë Hyjnore” të Dante Aligerit, Petrarkën, Karducin, Lombardin e sidomos, poetin e ëndrrave të rinise, Lamartinin. Fillova të mësoja anglisht me profesor Ali Radhimën. Shpesh rrija e dëgjoja eruditët e burgut: Kudret Kokoshi, Fatosh Kokoshi, Abdul Kuci, Stiliano Gaxho, profesor Muhamet Hoxha, Selahedin Peshkëpia, etj. Në burg ishte e përcaktuar edhe dita e takimeve me pjesëtarët e familjes: një herë në dy javë, sipas rregullores së burgut.
Më dhimte në shpirt kur shikoja si zgjateshin tek porta e burgut duart e babait, të nënës, motrës Fatime dhe vëllait Hulusi. Për vizitë në burg më vinte edhe djali i dajos, Karehman Mezini, si dhe e shoqja e Qamil Bej Frashërit, Hajrie Frashëri. Kur ishte dita e pazarit më vinte për vizitë edhe familja e Veli Shahinit, një familje e varfër nga Porua e Myzeqesë, të cilët ishin miq të babait. Më kënaqnin kur binin ftonj, shegë, rrush e prodhime të tjera bujqësore. Motra Fatime, edhe pse me tre fëmijë dhe burrin, Galip Haxhiu, të ikur jashtë vendit, aty e mbante kokën e shkreta, tek dera e burgut.
Ndërsa babai më këshillonte: “Dëgjo more bir, nuk të them që të ulësh kokën, por mos e merr maj më maj me këta, se të marrin erzin…”! Ndërsa nëna nuk dinte se ç’të thoshte nga emocionet që kishte veçse më tregonte se më kishte sjellë atë e këtë ëmbëlsirë, që e kishte bërë kastën për mua. Një ditë e pashë se kishte diçka të rëndësishme për të më thënë. Fliste me kokën nga muri. I kishte vdekur vëllai i vetëm, dajua im, Hamdi Mezini. Ajo e dinte që unë e doja shumë dajon. Ishte kryeinspektor i doganës në portin e Skelës. S’kaloi shumë kohë dhe vdiq edhe gjyshi, Muço Mezini, tregtar i njohur i stofrave në Vlorë. Njerëzit e nënës i kemi dashur shumë. Pranë krevatit tim në dhomë ndodhej dhe profesori Shezai Radhima, matematicien dhe njeri i nderuar. Kur mori vesh vdekjen e dajos tim, ai u dëshpërua shumë, pse vajzën e tij e kishe për grua. Pra ishte vjehrri i tij…!
Një ditë vjeshte ra një tërmet i madh saqë neve na u duk se na zunë brenda muret e vjetra të burgut. Në oborr ranë copa qeramidhesh, trarësh të kalbur dhe copa suvashë. Burgu i Vlorës ishte një ndërtesë qysh në kohën e Turqisë. Sikur nuk mjaftoi kjo, të nesërmen në mëngjes qielli e shfryjti gjithë zemërimin e vetë me një rrebesh shiu. Plasi një shi sa u mbytëm nëpër dhoma. Dolëm në oborrin e burgut. Me pantallonat të shpërveshura vinim vërdall si kuaj në lëmë. Kur ç’të shikojmë? Dëgjojmë një zë bërtitës. Ishte gardiani Hate, Karonti i Ferrit të Vlorës, i cili po përzinte nëpër ujërat e turbullta një tabelë që po shkonte drejt kanalit të banjore.
Një moment ndali dhe bërtiti: “E kapa”! A thua se ishte Eureka e Arkimedit. “Shyqyr”! i thanë të burgosurit. “E kapa se desh më mori në qafë, kjo tabelë”! – tha Hatja dhe iku. Ne thamë, e shkreta tabelë sado që era e përplasi mbi ujët e oborrit me shkronja lart, ku shkruhej: “Hajde, të dua në Degë. Një pyetje ke dhe do të kthehesh prapë. Sikur qameti të bëhet, për dy – tri ditë, do të kthehesh në shtëpi…”! Të shkretët njerëz. Si mund t’i gënjente mendja e të ktheheshin në shtëpi. Nga Dega të gjithë shkonin në një botë tjetër. Në pranverën e vitit 1946, na vjen një oficer i Degës së Brendshme dhe na thotë se u arrestuan, qentë, tradhtarët, rrufjanët politikë. Kur e pyeti dikush, vetëm atëherë ai pranoi të shpjegohej.
Ishte fjala për arrestimin e grupit të rinisë nacionaliste vlonjatë: Vendigjar Hamzaraj, Engjëll Kokoshi, Abdurrahman Kreshpa, Burim Kokoshi, Klito Lamaj, Eqerem Sorra, Petrit Mara, Dilaver Premti, Kujtim Kreshpa, etj. Me të vërtetë ishin nga djemtë e zgjuar dhe guximtarë të qytetit të Vlorës. Arrestimi i tyre krijoi një tronditje të vërtetë në gjithë qytetin. Ne prisnim që ata të vinin në qeli, por më kotë pritëm, pasi i mbajtën shumë gjatë në bincat e Sigurimit të Shtetit. Unë nuk i takova dot, sepse ato ditë do të transferoheshim në një burg tjetër. Me gjithë vuajtjet e mëdha që hiqnim, ilaçi shpirtëror i yni ishin këngët labçe që këndonim në burg.
Më kujtohet si tani, kishim dy grupe labçe të forta, Dukatasit dhe Smokthinjotët, që alternoheshin midis njeri tjetrit. I veçantë ishte edhe grupi me këngëtarët nga Gjorm – Brataj – Lepenicë. Mbaj mend Esat Sherifin dhe Muço Sherifin nga Gjormi, këngëtarë virtuozë. Bashkë me Sadik Sinanin nga Lepenica, ishin tri “violinat” e para të simfonive labe. Mes këtyre këngëtarëve pa droje, futeshin edhe avokat Abdyl Kuçi dhe profesor Bego Gjonzeneli. Abdul Kuçi, sa futej atje, ma bënte me dorë edhe mua e kështu dalëngadalë edhe unë bëra pjesëtarë i përhershëm i këtij grupi. Zakonisht këndonim këngë të lashta, të traditës së popullit. Nuk mungonin edhe këngët për trimat si Gjoleka, Dervish Aliu, Luman Bala, Fejzo Xhafon…!
Kur ndizej kënga në oborrin e burgut, Bego Gjonzeneli ngrihej e kërcente aq bukur vallen labçe, sa më kanë mbetur në mendje lëvizjet e tij tërë dinamizëm dhe elokuencë. Abdul Kuçi i mbështetur tek shkallët e burgut, na thoshte: “Ja, more djem, kjo është vallja labe. Begua e kërcen si të moçmit, që e hidhnin vallen për oda”. Një mbrëmje sikur e parandiemë se diçka e keqe do të ndodhte me disa prej nesh. Grupi lab filloi të këndojë një këngë të përvajshme, e cila i mblodhi të gjithë të burgosurit rreth vetes.
Këngën e ngritën aty për aty Esat Sherifi nga Gjormi dhe Rexhep Sulo nga Berati. Në vargjet e asaj kënge mbaj mend se thuhej: “Shqipëri e bardha nënë/ ç’re të zeza të kanë zënë/ djemtë e t’u posi ergjendë/ një nga një t’i hanë gjerpenjtë”!… Rrija ulur pranë profesor Begos. Duke dëgjuar atë këngë aq të dhimbshme që aludonte për kohërat e reja të Shqipërisë, i them: “Profesor, m’u kujtuan disa fjalë të mençme të Bomarshesë, i cili thotë se këngët e dëshpërimit, janë këngët më të bukura. Unë di shumë prej tyre, të cilat janë psherëtima të vërteta”.
Erdhi darka. Ashtu gjysmë të uritur ramë në shtretërit vamë të flemë. Mesnata na e prishi gjumin. Ishin “Skifterët e natës”, siç i quante Bego Gjonzeneli, prokuroret, Selim Alimerko, Namik Xhafa. Ata morën disa prej të burgosurve dhe i çuan drejt ekzekutimit. Dy ishin vendet e ekzekutimit: “Bishti i Kalldrëmit” dhe “Ura e Ballistëve” në Qafen e Koçiut. Të nesërmen herët, një gardian i quajtur Pulla, me origjinë greke, na rrëfeu se si i goditën me thika qysh në makinë, Tahsim Muratin, Qemal Xhyherin, Muharrem Sharrën. Një natë tjetër morën për të pushkatuar dy vëllezërit Lamaj nga Treblova, si dhe Meto Kokoshin. Kur po zbrisnin nga makina në vendin e ekzekutimit, shpërthyen zinxhirët dhe u larguan nëpër errësirën e natës. Meton e kapen të nesërmen dhe e torturuan, derisa dha shpirt nga torturat.
Kur i dëgjonte këto Kudret Kokoshi në burg, dridhej i tëri. Ndërsa Lamajt u vranë pas dy – tre javësh, në përpjekje me Forcat e Ndjekjes. Burgu i Vlorës ishte një skëterre e vogël. Papritur, me 14 shtator të vitit 1946, vjen Muço Maska i shoqëruar nga xhelatët e Degës se Brendshme dhe lexon një listë, me 81 të burgosur, ku ishte edhe emri im. Na rreshtuan në oborr. Mbasi na lidhen duart na thonë: “Do t’ju çojmë në Ferrin e Dantes, ku nuk do të shihni as diellin me sy”. Aty rreth orës dymbëdhjetët të natës, na hipën nëpër makina. Dyzet vetë të lidhur me një zinxhir. Makinat shoqëroheshin nga tetë makina me ushtarake. Një natë të tërë duke udhëtuar nëpër fusha e male. flisnim me veten tonë. Tek të gjithë të burgosurit lindi pyetje: “Ku valle qenka ky Ferri i Dantes në Shqipëri? Në ç’vend bie?…”
“Ferri i Dantes” – Burreli
Me 14 shtator 1946, ashtu siç ishim 81 vetë, na çuan ë burgun e Burrelit. Ishte mbrëmje. U gjendem përpara disa mureve të lashtë. Aty morëm vesh se ai ishte; “Ferri i Dantes – Burreli”. Tek porta na doli përpara një oficer verdhacuk, i cili tha: “Unë jam drejtori i këtij burgu. Quhem Vangjel Rrembeci, nga Korça”. Duke trokëllitur dhëmbët me sy dashakeq si Satani, shtoi: “Këtu, ku do të kallni këmbët, këtu do t’u bien edhe dhembët…”! U hapen dy kanatat e portës se hekurt. Në mes të oborrit, ishte një pus i zbuluar, pa grykë. Ra muzgu. Gjëkundi s’kishte dritë. Një oficer, me një fener në dorë, po na shikonte një e nga një. Ishim tepër të uritur. Kishim bërë mbi trembëdhjetë orë udhëtim.
Mbas pak në oborr dëgjuam zëra të tjerë. Ishin të burgosurit e Korçës, pastaj të Beratit. Me vonë erdhën të burgosurit e Shkodrës. Na futën nëpër dhoma. Hekura në hyrje. Hekura tek shkallët, hekura tek korridoret, hekura tek dera e dhomës. Burreli, me pamjen e vetë të parë, na dha të kuptonim se aty, ishte me keq se në kafazet e bishave të egra. Atë natë na u duk se kaluam një muaj…! Të nesërmen në mëngjes na thonë: “A doni buke?! Do të prisni, more të shkretë, se mullinjtë na u prishën, furrat na u shkatërruan…! Sa për ujë, ja tek është pusi, në mes të oborrit…”! Pusi ishte pa grykë dhe rreket e ujërave që rridhnin nëpër oborr kullonin atje. S’kaluan veç dy ditë dhe në burg na vjen nipi i Tahir Hoxhës, Niko Hoxha, gjoja për t’u takuar me xhaxhain.
Ç’farë nuk i tha xhaxhait…! Ato fjale që dilnin nga goja e tij, m’u duken si copa metali, që dilnin nga ingranazhet e hekurta të dhëmbëve…! Iso i mbante Kryetari i Degës se Brendshme, Banush Goxhua, të cilin në e urrenim, sepse sa herë vinte në korridoret e burgut, u pëshpëriste rojeve se në qenkëshim pa flamur e pa Atdhe. Mbas 3-4 ditëve, gjendja e të burgosurve nga ana e trajtimit ekonomik ndryshoi rrënjësisht. Kuzhina u rregullua: mish, zarzavate, fruta, buka dhe uji. Disa miq të mi, edhe ata të burgosur, me pyetën se mos pa na e kthejnë burgun në shtëpi pushimi…! Kur pas pese ditëve, nëpër dhomat e burgut erdhën për vizitë kryetari i Degës se Brendshme Banush Goxha e, drejtori i Burgut, Vangjel Rrembeci.
Banush Goxhua mbajti një fjalim, duke na thënë: “Eh, e shikoni se ç’bën Partia dhe pushteti popullor për ju? Me buke të bardhë e mish viçi, po ju mbajmë. Ushqime nga familjet, po ju lemë sa të doni. Shikoni sa zemërgjerë e bujarë jemi. Këtë na e ka edukuar Partia. Ju të kini një fije nderi t’u shkruani familjeve tuaja, të mos dërgojnë ushqime e, të vijnë njëherë në 6 muaj, t’u takojnë. Populli akoma është në fukarallëk, por partia për ju, i gjen ushqimet në fund të dheut”. Po ç’ndodhi me vonë? Një pjesë e të burgosurve dritëshkurtrit besuan dhe u shkruan familjeve. Erdhën edhe përgjigjet. Ndonjë përfundonte: “Të rrojë Partia! Të rrojë shoku Enver”! Po shumica e të burgosurve, nuk shkruan. Me 15 dhjetor 1946, në kampin e Burrelit shpërtheu një furtunë e vërtetë.
Mbi njëqind e ca policë, mbasi na kontrolluan të zhveshur lakuriq, na morën ushqime, libra, letra e na lanë vetëm me një batanije, jorganin e dyshekun. Nëpër korridore dëgjoheshin zëra, si britma ujqish se: “Mos pandehni që do tu japim mish çdo ditë. Do t’ju lemë të ngordhni si krimba”! Prej asaj minute, të rrahurat, të bërtiturat e të goditurat, dëgjoheshin në oborr, korridore, e dhoma. Xhelati Vangjel Rrembeci, miku i ngushtë i Koçi Xoxes, kishte shkruar nëpër muret e kampit me germa të zeza: “Burreli – kampi i shfarosjes”. Viti 1947. Kryetari i Degës se Brendshme, Banush Goxho, si një bishe e tërbuar, vjen në burg me një listë në dorë. Në prani të gardianit Fahri, nga Pogradeci, dhe Jahja, nga Kolonja, lexon emrat e atyre që duheshin veçuar nga të burgosurit e tjerë.
Listën e lexoi me zë të lartë: Qemal Vrioni, Mihal Ballkameni, Atif Golja, Xhevat Korça, Koço Tasi, Visarion Xhuvani, Anton Kosmaçi, Kudret Kokoshi, Tahir Hoxha, Mihal Zallari, Ali Maliqi, Petrit Velaj, Hysni Alimerko, Abdurrahman Kreshpa, Sokrat Dodbiba, Zenel Kazazi, Sali Vuçiterrni, Hasan Xama, Skënder Qyteza, Abdyl Kadiu, Gjergj Kokoshi, Avni Bejkova, Jahja Kurti, Xhevdet Kapshtica, Avokat Jani Thomai, Isuf Selmani, Hivzi Xhilaga, Engjell Kokoshi, Beqir Jazo, Jazo Ademi, Sami Bitinicka, Nino Kurti, Pjetër Berisha, Sabaudin Resuli, Aleksander Çurçia, Novruz Nivica…!
Pasi na u thirr emri, të gjithë u izoluam nëpër biruca nga gjashtë vetë së bashku. Këta persona ishin të dënuarit me vdekje. Filluan torturat me Qemal Vrionin dhe vazhduan me të tjerë. Na thanë: “Kaq e patët”. E torturuan për vdekje të zinë Qemal. Dy xhelatë i bënin torturat. Ndërsa dy ushtare tek dera e birucave, u binin çiftelive duke kënduar këngë epike, nga ato të veriut. Kështu torturuan edhe Atif Golen e Mihal Ballkamenin, derisa vdiqën nga torturat. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
