Nga At Zef Pllumi
Memorie.al / Përveç tjerash tash, aty m’u shtue edhe nji mungesë tjetër. Në këtë kohë, racjoni i burgut ishte vetëm 400 gr. bukë e nji tas (1/2 lt.) ujë: ujë mund jepshin edhe ma shumë, si mbas enës dhe rastit. Un nuk kishem kurrfarë ndihme prej familjes, sikur kishin shumica e të burgosunve. Gjatë jetesës me Fratel Gjonin, ai më kishte furnizue me 2 palë ndrresa, por tash s’kishim ku t’i dërgojshem me i la?! Ndrresat i hiqshem e i ndrrojshem përsëri, po me ato të palamet në krye të javës. Bukën që më bijshin, e hajshem me nji vrull dhe mandej shtijshem kryet në legenin e madh, porsi lopët, për me pi nji pikë ujë. Ndodhi rastësisht që un tue pi në këtë mënyrë, kalon nëpër korridor Ali Xhunga. Ishte hetuesi kryesor përgjegjës i Burgut të Kishës. U ndal e me pveti:
– “Përse pin ashtu”?!
Un iu përgjegja se legeni ishte i madh e me duert të lidhuna si kisha për ta mbajtë.
– “Po enët e ushqimit ku i ke”?
– “Un nuk kam kurrgja përveç ktij legeni”.
– “Po bukën, me çka e përcjell”?
– “Vetëm me ujë”.
– “Çfarë profesioni ke”?
– “Frat françeskan”.
– “Prift”?!
– “Gadi prift: djakon”.
– Dhjak”?!
– “Po, dhjak”.
– “Shif, – më tha – un po të dërgoj te nji hoxhë, i cili ka ushqime aq shumë, sa i kthen përditë në shpi. Po të çoj te ai dhe lutnju Perëndisë së bashku: ai turqisht e, ti shqip. Ç’thua ti”?
– “Un jam gadi, ashtu due”.
– “Merri teshat”!
Un i mblodha e u nisa mbas tij. Gardiani ishte gadi. Hapi derën Nr.24.
– “Ja, – tha – ky është hoxha e ti prifti. Mos u rrahni bashkë, se do u rrahim neve”.
Gardiani i Burgut, më la që të avitshem dyshekun tim, me të tijin. Kur u shtriva në dyshek, na lidhi së bashku, dorë për dorë, e kambë për kambë.
Nuk ishte hoxhë: ishte Xhabir Dibra, vllai i dentist Dr. Ibrahim Dibrës, që kishte studjue në Austri, prej nji familje të shqueme të myslimave të Shkodres. Vllaun tjeter, e kishte mjek të lauruem në Universitetin e Bolonjës (Itali) si dentist-laborant. Ishte nji djalë i pashëm bardhosh, trup shkurtë e i shëndoshë. Më tregoi se i vllai i tij, Dr. Ibrahimi, kishte për grue motrën e Av. Myzafer Pipës, e cila kishte dy vajza, engjullushe të vogla. Dr. Ibrahimi ishte edhe ai në burg e, për rrjedhim, në shpi kishte mbetë motra e vetme, bashkë me nanën: Nijen.
O Zot i madh, e pse i kishin arrestue të gjithë ata njerz?! Vetëm se ishin tregue perëndimorë?! Mysliman po dhe perëndimorë?! Ky ishte faji i madh! Kristiani dhe myslimani, nuk mund jetojshin bashkë! Pra, ky ishte koncepti i sundimtarve të rij!
Xhabiri ishte nji fisnik i vërtetë. Për fenë e vet, për Muhamedin, ai pothuej nuk dinte kurrgja, por kishte nji besim të ngulun në Zotin: krijues e rregullues të gjithshkafes. Besonte. Mue më respektonte, si nieri i kushtuem këtij Zoti. Si moshë, ishte nja dy-tri vjet para meje. Prej shtëpie, i vijshin gjithë të mirat. Dhoma ishte plot, por, për shkak të mijve, ai ushqimet e bukën, i kishte vendosë në prakun e dritares së mbyllun. Më pveti:
– “Po ti, ku i ke ushqimet”?
– “Nuk kam”.
– “Kurrgja”?
– “Jo, nuk me bjen kush”.
– “Ke familje”?
– “Të gjithë i kam, por janë në malsi edhe nuk e njofin qytetin: edhe në paçin ardhë, qytetarët mund të jenë tallë me ta”.
– “Po Kuvendin Françeskan”?
– “Ato do të jenë tue dekë unit për vedi, jo që nuk dij a ka mbetë kush gjallë”.
– “Shif, – më tha – un, faleminderes Zotit, kam ushqime jo për nji, por për tre-katër vetë. Nana ime asht shumë bujare, ashtu edhe motra. Më bien ma shumë, me qëllim që un të baj sevap, tue u dhanë tjerve. Prandej gjithshka kam un, asht edhe jotja, mos të vijë marre, as mos thuej jo”.
Por un thashë; jo. Nuk mujshem me hangër bukën e njanit, që nuk e njifshem.
N’e nesret, atij i erdhën ushqime plot. Nxuer pothuej të gjith ato gjana të mira, që i kishin teprue. Dihej mirë, që i hajshin policët vetë, se nuk kishin pse i kthejshin në shpi. Un nuk pranova të haj bashkë, më dukej nji padrejtsi, që i bajshem atij edhe familjes. Ai nuk ndigjoi me hangër vetëm. Nguli kambë: “O do të hamë bashkë, o asnjani”. Un ishem shumë i untë, por shumë i qetë. Gjatë gjithë rinisë, e kishem ushtrue vedin me mortifikacjone, ndër të cilat, ishem shumë kryeneçe. Por, at ditë, ndeshi sharra në gozhdë. Un nuk mora nga ushqimet e tija, as ai nuk hangri. Kur erdh Elez Mesi me i marrë, u kthyen të gjitha mbrapshtë. E pveti:
– “Xhabir, nuk i paske prekë”?!
– “Jo, – tha ai – por thuej motrës, që të më bien për dy”.
Kur shkoi ai më tha: “A nuk ke turp, me përbuzë gjellët që gatuejnë nana dhe motra ime? Apo, ju priftent, jeni msue me hangër mirë e, nuk i begenisni gjellët tona?! Un po të thom, se gjellët perëndimore, janë tepër të shijshme, por edhe nana e motra ime, dijnë me i gatue ato, ma mirë se gjellët orientale”. Kishte mbetë i fyem me të vërtetë, kur më pa se un hangra bukën thatë.
U mundova me atë timen t’i shpjegoj se, secili nier, kishte riskun e vet, të cilin duhet ta bajë me vetmohim e me ndërgjegje e, mos t’i bahet barrë shoqit të vet, se prej këtyne lindin mandej paknaqsitë dhe kontradiktat, e kështu ma mirë secili në punë të vet. Ai m’u kthye, se ai edhe familja e tij, besojshin në Zotin si myslimanë.
– “Nana, – tha ai – thotë që çdo mysliman i mirë, duhet të paguajë zeqatin, edhe jo vetëm që ajo jep zeqatin vetëm për vedi, por insiston që, edhe na djelmët e saj, duhet ta japim zeqatin, se asht detyrë ndaj Zotit. Prandej për mue, këtu ti je në vend të Zotit”.
Un i kërkova të falun edhe i thashë: “un nuk kam ndër mend me ta spjegue doktrinën kristjane, as me të ba kristian, por vetë ungjilli thotë; që dashunija e Zotit, tregohet ma së shumtit në dashuni të shoqit”. Prandej, u gëzova për besimin e ngultë të tij dhe pranova të ha si lypsar, në shtëpinë e tij. Që ate ditë, na kjem vllazën të vërtetë. Kjo dashuri e vërtetë vllaznore, na mbeti gjithë jetën, jo vetëm me te, por edhe me pjestarët tjerë të familjes, si nanën Nije, ashtu edhe motrën. Ndoshta ma vonë, do të bien rasa të flasim përsri, mbasi gjatë burgut, e kanë dijtë të gjithë tjerët prej tij e, prej meje, se ishim vllazen të vërtetë.
Me Xhabir Dibrën, kam ndejë i lidhun dorë për dorë e, kambë për kambë, afër pesë muej. Na ndodhën histori të pambarim e që, ndoshta, lexuesi mund të dyshojë për vërtetsi, por ato çka shkruej, nuk janë fantazi o shpikje, por të gjitha të vërteta.
Mbas nja dy-tri javësh, në dhomën tonë prune edhe katër tjerë, të lidhun çift e çift: Simon Harapin e Gjok Dodën, sie dhe Man Krujën e Lorenc Vatën. Simoni, sa kishte kalue të tridhjetat: burrë i urtë e i kulturuem, specializue si inxhinier pyjesh. Mani, që ishte ma i vjetri në ode, ishte kenë në xhandarmëri, me grada të ulta. Të dy këta, pijshin shumë duhan. Por cingaret aty në Burg të Kishës, i ndezeshin vetëm nji herë në ditë, në mëngjes, kur hapej dera për shërbime.
Prandej ata të dy, e pijshin me rradhë e, kur u lodhshin, na u donte ne të tjerve, që nuk e pishim duhanin, me ua mbajtë cingaren e ndezun. Kështu, të gjithë na tjerët në atë rasë, e muerëm vesin me duhan të tyne. Gjoka ishte kenë nji tregtar i vogël, me origjinë prej Mirdite dhe shiste qymyr, bashkë me motrën. Ishte i vetmi në dhomën tonë, që nuk kishte kalue ende nëpër hetuesi dhe nuk dijte se pse e kishin arrestue. Nji ditë prej ditesh, e muerën. Nuk mujtëm me ia ndigjue zanin për shumë ditë.
Kuvendi ishte i madh, kishte shumë kopshtije me pemë, ku mund të varej, shumë shkallë gjithashtu e shumë biruca. Çdo ulurimë torturash që ndigjojshim, pvetshim njani-tjetrin: “A asht ky zani i Gjokës? Jo…”?! Mbas nja dy javësh, ndigjuem kjartë zanin e tij që bërtiste: “Poshtë Stalini! Poshtë Stalini! Rrnoftë Krishti! O katila mizorë, shpirti im shkon te Krishti e, b… e mija, merrni e çonja për meze Stalini”. Ky za erdh e u shoqnue me zhurmat e ushtarve, që e rrahshin pa kurrfare mëshire, derisa ai venitej. Mbas ndonji gjysë ore, ai fillonte përsri me thirrje të forta: “Rrnoftë Krishti Mbret”! “Poshtë Stalini”! “Shpirtin e Krishtit e, b… e Stalinit”.
Ket frazen e fundit, e përsriste pa pushim, derisa të rrahunat e pamëshirshme të ushtarakve, e bajshin me u venitë përsri. Kjo vazhdoi gjithë ditën. Natën e lanë të bërtiste. Po ashtu n’e nesret, derisa, në natën e dytë, duket se ia lidhen gojën me ndonji leckë, pse ndigjohej vetëm nji za i mbytun. Në mëngjesin e ditës tjetër, ai za i fuqishëm ushtoi gjatë gjithë korridorit të gjatë, i shoqnuem me brimet, të rrahunat e të shamet e ushtarakve të cilët, ashtu tomruk të lidhun, e përplasën në dhomën tonë. I shkreti Gjokë. Nuk kishte mbetë kurrgja prej tij, përveç atij zani, që tash gadi po fillonte t’i merrej dhe përsriste pa da, po të njajtat fjalë: “Shpirtin Krishtit e b… Stalini”!
Mbas nja pesë minutash, Simon Harapi u çue me e qetsue. Ai u turr. Atëherë Simoni, muer nji enë ujit dhe i aviti me pi. Gjoka prani, por me duert e lidhuna, çonte nalt ibrikun, si me e përpi. Ishte kenë i djegun për ujë. Ra në qetsi. Fjeti deri mbasdite dhe u çue tue bërtitë, përsri po të njajtat fjalë. Simoni iu avit me i dhanë me hangër, por ai e largoi. Kqyrte si i trembun. Gjoka ishte çmendë. Ai nuk dinte ma, se ku ishte. Nuk fliste ma asnji fjalë, përveç thirrjeve të veta: “Shpirtin Krishtit e b… Stalinit”! Edhe nën za, ai vazhdonte me shqiptue gjithnji të njajtat fjalë. Na u dhimbt në shpirt. E merrshim me të mirë, i jepshim me hangër, e qetsojshim, por ai gjithnji ashtu me të njajtat huqe.
Vetëm mbas nji jave u duk, se filloi me kuptue se na ishim shokët e tij, ata që kishim vuejtë bashkë, po në atë dhomë. E la brimen, por nuk ishte në rregull. Filloi me u ankue se i dhimte kryet, por na njofti. Atëherë u gzuem se Gjoka dha shejet se do të shërohej përsri. Mbas pesë ditve tjera u normalizue dhe jeta e përditshme e burgut: në at dhomë vazhdoi si ma parë. Tashma me Xhabirin, ishim vllazën të vërtet dhe ai më kishte pajise me ndrresa, që m’i lajshin në shpi të tij. Sa herë që vijshin teshat prej shpisë së Xhabirit, ai kqyrte kartonin e vogël, ku ishte shënue emni i tij dhe lexonte ndonji fjale të shkrueme me majë të gjylpanës, që të mos dukej: “Të fala”.
E përmes atij kartoni të vogël, lidhesh me shpinë, familjen, zemrën. Përgjegja ishte ma e vshtirë me u shkrue, se në burg, nuk kishte gjylpana, megjithkta ndonji mjet rrethanor, si p.sh. ashkel drrase, e plotsonte punën. Ndonjiherë, edhe mirsia e ndonjanit prej rojeve, shërbente për t’u dërgue ndonji porosi gojarisht.
Në fillim të muejit korrik, na e zhdukën dy prej rojeve, të cilët u siellshin mirë me ne. Me u sjellë mirë, don me thanë që nuk na i shtërngojshin hekurat, si policët tjerë, se mund t’u jepte ndonji lajm familjeve.
Ishte nji djalë korçar, quhej Dhimitër, këndonte shumë bukur dhe, para se të fillonte kontrollin e prangave, ai fillonte kangën, si sinjal se ishte ai, e jo Hekurani ose Smajli, që i shtërngojshin deri në kockë. Por si u pa më vonë, Dhimitrin e Tomorrin, i kishin arrestue, me akuzën; “si ndërlidhës të burgosunve”!
Mbas pak ditësh, erdhën e muerën edhe Xhabirin. Un përsri vetëm. Por nuk zgjati shumë, kjo vetmi. Mbas tri-kater ditësh, më prune nji plak: Qazim Danin, me profesion avokat. Kishte studjue për drejtsi në Stamboll, ku kishte ba edhe shkollën e mesme. Dijen e njohunitë e tija, mund i vejshem në diskutim, por jo kurr mirsinë e, shpirtin e tij të paster. I tregova se ishem françeskan. Ai më pveti për të gjithë “fretënt e mdhej”, më tha se personalisht, nuk i njifte, por kishte lexue shkrimet e tyne dhe vrojtonte punët e tyne.
-“Asht e vërtetë, – më tha që juridikisht, ata njifen me emnin “Fretënt e vegjël”, por në realitet janë “Fretënt e mdhej”, të cilve Shqipnia, duhet t’u jetë mirënjohëse, jo vetëm për lirinë, por aq ma tepër, për kulturën. Bektashijtë e françeskanët, janë ata ma kryesorët, që kanë formue ndërgjegjen kombtare. Un – më tha – jam sunij, besoj në Zotin e në Fenë Islamike, ama për çashtjen kombtare, na mendojshim se po u larguem prej Turkisë, ishim largue edhe prej Fesë. Na kemi luftue verbtas, në vjetin 1914, kundra flamurit të “Sorres”. Dojshim Hanën e Hyllin, simbolin Turk, Islamik. Por mandej kuptuem, se nuk ishte nji tradhti ndaj Fesë Islamike, me dashtë Atdhenë.
Na kemi ba shumë gabime nga injoranca, mendojshim se Islam e Turki, janë nji. U gabuem dhe tash që e kemi kuptue, jemi nji soj vllazën, me ju françeskanë e, bektashijë. Tash të gjithë e dijn këte, përveç këtyne që kanë pushtetin në duere e, nuk e dijnë se çka kanë. Janë axhamij, nuk kuptojnë kurrgja dhe as nuk duen me dijtë kurrgja. U bjen Pasha në gju. Por kta, nuk janë kurrgja tjeter, por disa halabakë, vagabonda, që nuk njofin as fe, as atdhe, as Dinë, as Imanë. Ruena Zot prej tyne.
Un n’at kohe kishem formue bindjen, se njashtu si fmija i vogël, ka dy shpija të vetat: atë të babës trashgim, ka edhe të nanes (dajave), njashtu, përveç atdheut të vet atnor, kishte edhe vendin ku kishte studjue, ku ishte formue shpirtnisht. Prandej, edhe e pvetshim për Stambollin e, për Turkinë. Ai kishte jetu 25 vjet në Turki, kishte kalue kohë edhe në Austri.
Por Stambolli për te, ishte mrekullia ma e madhe. Më tregonte me imtësi, mbi mure-ledhet kolosale, mbi saranxhat e ujit, mbi xhamijat e urat, e përveç tjerave, më thonte se Stambolli, ishte qyteti ma i madh i shqiptarve, sepse kurrnji qytet i Shqipnisë, nuk kishte aq banorë shqiptarë, sa ç’kishte Stambolli.
Edhe ai u interesonte për jetën që kalojshim në Kuvendin Françeskan e, për studimet. Shpesh herë mbetej i habitun e, më thonte: “Pse, në Shqipni, i mësove të gjitha këto dije”?! “Nuk i kam njoftë personalisht, as Fishtën, as Pater Anton Harapin, as Pater Gjon Shllakun, por, si kam ndigjue prej tjerve, ata nuk kishin kurrgja mangut, prej njerzve të mdhej të kulturës që kishte Europa”! Memorie.al
