Nga Uran Butka
Pjesa e parë
Memorie.al / Uran Butka vjen nga një familje patriotësh. Babai i tij, Safet Butka, i diplomuar në Austri, drejtor i gjimnazit të Tiranës dhe ish-komandant i çetave të Ballit Kombëtar, vrau veten gjatë Luftës së Dytë Botërore, për shkak të dhimbjes që i shkaktoi vëllavrasja mes shqiptarëve, duke bërë një apel të madh, për ndërprerjen e luftës civile, mes forcave komuniste partizane dhe atyre nacionaliste të Ballit Kombëtar e Legalitetit. Pasi diplomohet për Gjuhë-Letërsi dhe punon për disa vjet mësues, si në Krujë, etj., për motive politike, Urani pushohet nga puna dhe detyrohet të bëjë punë të ndryshme fizike. Në vitin 1975, me vendim të Komisionit të Internim-Dëbimeve, dëbohet nga Tirana dhe internohet me gjithë familjen, duke u dërguar fillimisht në rrethin e Tropojës, e më pas në krahinën e thellë të Martaneshit në rrethin e Matit. Uran Butka është një ndër nismëtarët e lëvizjes demokratike dhe një prej themeluesve të Shoqatës së Ish të Përndjekurve dhe Burgosurve Politikë të Shqipërisë, deputet i Parlamentit Shqiptar në disa legjislatura i propozuar nga Partia Demokratike dhe njëkohësisht ka qenë edhe kryetar i komisionit për vlerësimin e figurave dhe rehabilitimin e viktimave të diktaturës komuniste. Ka drejtuar Lëvizjen për Pajtimin Kombëtar dhe integrimin e të dënuarve politikë. Pas viteve ‘90-të, përveç artikujve të ndryshëm në shtypin e kohës, ai ka botuar edhe disa libra si: “Ringjallje”, “Masakra e Tivarit”, “Gjeniu i Kombit”, “Kthimi i Mit’hat Frashërit”, “Safet Butka”, etj., por një nga veprat më voluminoze të tij, mbetet kolana e serisë së librave kushtuar jetës dhe veprës së Mit’hat Frashërit, e cila është botuar në disa vëllime. Shkrimi që botohet më poshtë nga Memorie.al, është marrë nga një prej librave të tij me kujtime, ku ai përshkruan natën para internimit në qytetin e Tiranës si dhe mbërritjen në rrethin e Tropojës, ku u dërgua familjarisht, pas vendimit të Komisionit Shtetëror të Internim-Dëbimeve, që kryesohej nga anëtari i Byrosë Politike dhe sekretari i Komitetit Qendror të PPSh-së, Manush Myftiu.
– Larg njerëzve –
-Kjo është mbrëmja jonë e fundit në Tiranë, – tha Ema.
Kishim dalë për të blerë diçka, ndërkohë që bëmë edhe një shëtitje. Ajo që na ra në sy menjëherë, ishte zbrazësia. Një gjë e pazakontë në Tiranë, ku mbrëmja ishte e veçantë, ndryshe nga çdo qytet tjetër. Këtu, shëtitja e mbrëmjes ishte një ritual kolektiv. Një lumë njerëzor me dy krahë, që rridhte nëpër boulevard e qarkonte nga sheshi “Skënderbe” tek sheshi i Universitetit e kthim. Në këtë qerthull lëvrinte e pulsonte jeta e kryeqytetit: qytetaria e meskiniteti, ambicia e kotësia, bukuria e shëmtimi, veshjet e reja dhe ato dalë boje. Zotëronin ngjyrat e errëta edhe pse ishte verë. Rrjedha njerëzore kishte pamjen e një kortezhi zije. Ngjyrat e çelëta quheshin të buta e paqësore, s’shkonin me mendësinë e njeriut të ri. Koha kërkonte ngjyra të forta, të ndezura, veçanërisht të kuqen.
Në xhiron e mbrëmjes njerëzit sikur çliroheshin nga pesha e halleve të ditës e lehtësoheshin shpirtërisht. Aty shikoheshin e piqeshin me njëri – tjetrin, bisedonin shpenguar sidomos për motin e sportin, (tema të tjera ishin të rrezikshme), përcillnin lajmet, thashethemet, qanin hallet…! Ky ishte i vetmi dëfrim i tyre. Rretheqark që spiralja e qytetarëve, ku ngërtheheshin edhe intelektualët. Ndërsa elita politike nuk shfaqej atje. Gjithçka vërtitej brenda vetes. Një vorbull e përditshme, e lejuar.
Ishte e diel, ditë kur, zakonisht shëtitorja mbushej plot e përplot. Por ishte thuajse shkretëtirë.
– Kam kohë që s’kam dalë, – tha ajo. – Qenka me të vërtetë e trishtueshme!
– Që kur ka nisur “qarkullimi”, ka shteruar dhe shëtitja e mbrëmjes.
Të gjithë i ka zënë frika, i ka përfshirë paniku. Sikur ka rënë skifteri ndër pula, – iu përgjigja unë.
– Nesër do të nisemi. A thua do të kthehemi ndonjëherë?!
Në zërin e saj ndjehet një pasiguri e dhimbshme, e shtrirë në pafundësi.
Ne këtu i kemi rrënjët. Sido që të ndodhë, do të rikthehemi. Kohët që do vijnë, s’ka sesi të mos jenë më të mira…!
Ia thashë këto fjalë ndoshta për të mos i’a thyer përfundimisht shpresën. Po punët shkonin si mos më keq dhe vetë e keqja po depërtonte thellë e më thellë. Madje edhe brenda njeriut.
– Do ta përballojë dot nëna?! – tha ajo. – Po të mos e kisha Elën në gji, do ta kisha lënë këtu me nënën. Do të ishte më ndryshe për të dyja, ndonëse e vështirë për mua. Na gjeti ky shtrëngim me foshnjën në duar…!
– Nëna është e argasur në vuajtje, dhe do të durojë derisa të kthehemi ne. Ajo kërkon të rrijë në shtëpi, për ta ruajtur këtë cak për ne, me besim se do të vijmë një ditë. Shpresa do ta mbajë gjallë…!
Ema, vinte nga një familje qytetare beratase. E ëma e saj, bijë myftiu, shoqe e ngushtë me Margarita Tutulanin, e kishte ndihmuar luftën çlirimtare, por u zhgënjye nga tjetërsimi i saj dhe abuzimi me pushtetin. I ati, idealist dhe njeri me kurajo, nuk shihej me sy të mirë. Po të vëllait, shkrimtar, i merrte luga ujë, ndaj arriti t’ja nxirrte të drejtën e studimit për Mjekësi. Meqë mbaroi shkëlqyeshëm, e mbajtën mjek në Klinikën Universitare, ku u specializua për veshkat. Mirëpo, lidhja dhe martesa jonë, i shprishi të gjitha normat familjare e shoqërore. Atë e thirrën në zyrën e Partisë dhe i thanë që të ndahej por ajo u tregua “mosmirënjohëse”, kur s’pranoi, madje e quajti ndërhyrje në familje. Ashtu?! Po për pastërtinë e familjes, shqetësohej Partia?! Ndaj e shpallën heretike dhe e futën në rrethin e kuq. Ajo, ishte e para në listat e qarkullimit të kuadrove, përpiluara nga Komiteti i Partisë. Por kishte dhe një lloj tjetër liste që hartohej nga Komisioni i Dëbimeve. Unë isha objekt i kësaj liste, që hartohej nga Komisioni i Dëbim-Internimeve. Unë isha objekt i kësaj liste. Si çift, ishim nën kujdesin e të dy komisioneve, prapa të cilave, qëndronte Sigurimi i Shtetit. Për ne u vendos që të dëboheshim nga Tirana dhe të nguleshim diku në skajin më verior të vendit.
– Kam dëgjuar se po largojnë dhe njerëz të tyre, madje me rëndësi, – tha Ema.
– S’kanë më besim as te vetja, madje kanë frikë. Kështu, me një gur, vrasin disa zogj. Në radhë të parë ne, me “njolla të vjetra”, mandej, ata me “njolla të reja” dhe më në fund, “të dyshuarit”, që bëjnë shumicën e inteligjencies, të cilën e quajnë edhe shërbëtore, por edhe varrmihëse të socializmit.
– Unë s’marr vesh nga këto, sesi më duken. Absurde. Të frikshme. Nuk di pse bëhen…!
– Bëhen që askush të mos e ndjejë veten të sigurt, të qetë, e të paprekshëm. Përveç njëshit. Të tjerët të ndjehen si në rrethim, si në luftë. Dhe të mos u shkojë mëndja për mungesat, për gjithçka që u është ndaluar. Madje të jenë mirënjohës. Çdo gjë bëhet, jo për t’ua lehtësuar, por për t’ua vështirësuar jetën njerëzve. Tani kanë nxjerrë një parullë tjetër: “Kundër rehatisë personale”. Ja, shikoje ku e ke të shkruar! Shkodranët i’u përgjigjën me humorin e tyre të hidhur: “Ua hoqëm shalat biçikletave dhe u ulëm mbi kunj. Mrekullia vetë”.
Ne qeshëm, ndonëse edhe e qeshura nuk ishte në modë.
Ndërkohë i ishim afruar shtëpisë, ku na prisnin nëna me Elën. Nëna ishte ulur në vendin e vet, tek qoshi i divanit. Elën e kishte zënë gjumi në prehërin e saj. Kokën e vogël e kishte mbështetur në gjoks dhe flokët gështenjë i derdheshin mbi ballë, gjer te vetullat e holla e qerpikët e gjatë, të zinj. Faqet dhe buzët e brumta trëndafili, të ngjeshur mbi bluzën e zezë të nënës, doçkat topolake mbërthyer te krahët e saj, trupi i imët, zhytur në pëqi që ulej e ngrihej nga një frymëmarrje e thellë, gjithë qenia e saj ishte ngërthyer tek nëna dhe s’donte të shqitej prej saj. Sikur e kishte ndjerë ndarjen.
Nëna na ndoqi me sytë e mëdhenj e të trishtë, sikur të na pyeste: “Mos keni ndonjë lajm të mirë”?! Shamia e zezë i bënte hije ballit të lartë. Vetullat e ngritura jepnin kurbën e shqetësimit dhe buzët e shtrënguara, po ashtu, tërë tendosjen e brendshme.
– S’donte që s’donte të shtrihej në krevat, – tha ajo për Elën. – M’u fut në gji dhe e zuri gjumi si engjëll i Zotit.
U ulëm pranë saj. Unë i preka lehtë dorën e ligur, të bardhë e të dridhshme, me damarë blu përsipër dhe gishtërinjtë të hollë e të gjatë.
Këto duar na kanë rritur, – mendova. Të prehej shpirti ta shikoje ashtu, si Shën Mëria, me kokën pak të anuar, e druajtur dhe fisnike duke rrëzëllitur vetëm dashuri. Në fytyrën e saj prej shenjtoreje, u çel buzëqeshja e zakonshme, e përmbajtur dhe e ngrohtë.
– Zoti është i madh, – tha ajo. – Të keni besim. Për të tjerat s’jua kam merakun. Do t’ia dilnin mbanë. Vetëm për Elën…!
Asaj ju drodh zëri.
– Mos ki dert, – i tha Ema e mallëngjyer. – Porsa të mbushi vitin do ta sjellim këtu. Të rrijë me nënoken, si tani.
Atë natë, nuk mbyllëm sy.
Vëllait të madh i ishin fryrë e mavijosur sytë. Të mesmit i varej ndonjëherë koka e thinjur, por brofte si i dalldisur: “Qameti u bëftë, ju mos ikni”! Nëna, që zakonisht ishte fjalëpakët, e mbante gjallë bisedën, e cila herë ndizej e herë shuhej. Motra, me sy të përlotur nga lotët dhe me zë të zvargur, bisedonte me Emën.
Kur ra boria, të gjithë u rrëqethën. Na u duk si një sirenë alarmi. Ishte ende natë dhe qetësi e plotë. Vëllezërit dolën të heshtur për të ngarkuar plaçkat. Edhe ne pas tyre. Nëna u çapit me Elën në gjoks deri tek porta. Aty qëndronte si një sfinks, një kamioni i zi, i mbuluar. Në barkun e tij do të përfundonim. I’u afruam. Ela flinte. Ema e mori në krahë me kujdes nga duart e nënës, që u mbështet pas portës për të mos u rrëzuar. Pak më tutje, dy civilë, si dy hije, qëndronin në këmbë.
– Hipni dhe uluni në mes të plaçkave, – na tha shoferi.
– Pse, në karroceri do të udhëtojmë?! – klithi Ema dhe bëri disa hapa pas. – Aty të zihet fryma dhe të mbyt pluhuri. S’janë pak, po treqind kilometra rrugë. Mos doni të më mbarojë vajza?!
Tek porta u dëgjua rënkimi i mbytur i nënës.
– Vendet e para janë të zëna, – tha shoferi dhe vështroi nga civilët.
Unë vetëm timonin kam, moj motër!
U ngjita unë i pari. I zgjata dorën Emës, po dora më mbeti pezull. Civilët u afruan dhe pashë fytyrat e tyre të ngrira. Një llambë elektrike ndriçonte këtë skenë nga maja e shtylla.
Ema më zgjati vajzën, mandej u ngjit edhe vetë. U ulëm mbi një deng. Nuk patëm kohë të përshëndeteshim, se ra mushamaja e zezë, siç bie perdja në fund të një drame dhe kamioni i mbyllur nga të gjitha anët, u nis.
***
– Unë s’kam asnjë dijeni, – tha sekretari i lokalitetit të Tropojës. Ishte një burrë i gjatë si hosten dhe me sy të kërcyer nga pija. – Për dreq s’është as kryetari, por do të vijë, në mos sot, nesër…! Më prisni aty jashtë, sa të bisedoj me shokët e komitetit të rrethit.
Hyri në zyrë dhe foli për një kohë të gjatë në telefon.
Ne prisnim në djerrinën përpara ndërtesës. Ishim tmerrësisht të lodhur. Ema ishte ulur mbi një valixhe druri dhe mbante në krah Elën gjashtëmuajshe, që c’kinjej e grindej pa pushim. Shoferi këmbëngulte t’i shkarkonim plaçkat nga kamioni se donte të kthehej. Unë prisja sekretarin të na tregonte cakun. Por ai vazhdonte të qëndronte në zyrë. Kështu kaluan mbi dy orë pritjeje sfilitëse. Dikur doli.
– Ti je caktuar mjeke këtu, – iu drejtua Emës, sikur unë të mos ekzistoja.
– Po ku do të vendosemi, këtë nuk na i thatë? – ia ktheu ajo.
– Këtë s’e di ende, – tha ai. – Kryetari i Komitetit më tha që t’ju sistemojmë në Vatrën e Kulturës. Sapo të vijë Asllani, do të mblidhemi e do të vendosim.
– E nëse ai s’vjen? – pyeti ajo.
– Në fakt, nuk e dinim që ju do të vinit, – dredhoi ai.
– Unë duhet të kthehem, – tha shoferi. – Kështu e kam urdhrin.
– A ka hotel këtu? – pyeta unë.
– Duhet t’i shkarkojmë plaçkat. – më tha shoferi. – Këtu s’ka vend për ju, jo më për mua!
Civilët kishin zbritur pak përpara në qytetin ‘Bajram Curr’.
E ndihmova shoferin. Në tokë, pranë zyrave, u bë një pirg me rraqe e orendi të përdorura. Si muhaxhirët!
Vajza qante.
Disa fëmijë na u afruan. Një vajzë e hajthme, si ndonjë katër vjeç, me flokë të verdha e të drejta, iu qas Elës, e nanurisi dhe e puthi. Ela pushoi menjëherë. Sytë e saj të bukur e të pafajshëm, shkreptinin përmes lotëve dhe buzëqeshjes. Ema i përkëdheli tropojanes së vogël flokët e dylltë.
– A je burrë?! – më tha një djalë shtatë – tetë vjeçar. M’u duk sikur më pyeti: “A je gjallë, a lëshon hije mbi dhe, a qëndron fort”?
– Tungjatjeta! A keni nevojë për gjë? – pyeti një djalosh.
– Faleminderit, faleminderit!
Bota e madhe, e qashtër dhe burrërore e fëmijëve na gëzoi, na nxori nga ajo gjendje e rrënuar. A thua se mirësia dhe burrëria kish mbetur vetëm te fëmijët?!
Ra mbrëmja dhe ne ishim aty.
Qielli ishte me yje si sy të pikëlluar.
Në zyrë hynin e dilnin njerëz, që na shikonin si qenie të rëna nga ndonjë planet tjetër.
Tekefundit, u duk sekretari.
– Do të banonin në Vatrën e Kulturës, – i tha Emës. – Është ajo kulla atje, përtej zyrave. Përgjegjësi po e ndreq. Ai do t’ju ndihmojë edhe për teshat…!
Natën e mirë!
Kulla ishte një ngrehinë e lartë njëkatëshe, me dritare të vogla si frëngji, pa tavan dhe pa dysheme. Sipër – trarët e zinj, poshtë – trualli prej balte. Kundërmonte erë myku dhe vjetërsie. Një raft pa derë, disa çifteli me tela të këputur dhe kostume kombëtare të ronitura. Një etazher me libra e broshura, kryesisht veprat e Enverit. Dy tavolina shkollore, karrige pa këmbë dhe stola të gjatë dërrase. Çdo gjë e kishte mbuluar pluhuri.
Një llambë e zbehtë, si një yll i këputur, varej në qiellin e zi të kullës. Dita e mekur, e përthithur nga errësira, u jepte sendeve përqark, mbuluar me një shtresë pluhuri thuajse kozmike, imazhin e një bote tjetër.
– Nuk e fut vajzën brenda, pa e pastruar, – tha Ema. – Të lutem, një kovë me ujë dhe një shkop sa më të gjatë, – iu kthye përgjegjësit, një burri të mpakët e të fishkur në fytyrë, me flokë të bardhë e me sy të future thellë në golla.
Ajo hoqi një pjesë të zhulit, të pluhurit e të rrjetave të merimangave. Pjesa tjetër, që s’arrihej, nderej nëpër muret e lartë, trarët e dërrasat e çatisë, si një katrahurë me rrjeta të varura peratësh. Doktori i një drame mesjetare.
Vendosëm sustën e krevatit në mes të gërmadhës. Unë s’kisha dashur ta merrnim nga Tirana, po ja që na hyri në punë. Përndryshe, do të shtronim përtokë.
Elën e vumë në mes. Kishim frikë ta vendosnim në karrocën e dorës, na trembte tundimi i minjve apo i ndonjë zvarraniku. Teksa ajo flinte, ne nuk na zinte gjumi, ndonëse ishim të lodhur për vdekje. Brejtjet e vërshimet e minjve, fluturimet e herëpashershëm të një lakuriqi nate nëpër kupolën e errët të kullës, lehjet e pareshtura të qenve, s’na linin të mbyllnim sy.
Ndoshta edhe diçka tjetër, që s’po e përcaktonim ende.
– E gjen dot? – i thashë Emës.
Ajo ngriti supet.
– Shiko rreth e qark.
– Sytë e Enverit, – u përgjigj ajo. – Edhe këtu nuk na ndahet. O Zot!
Portreti i tij ishte varur në murin përballë. Foto e viteve kur kishte bërë krimet e mëdha. Megjithatë, fytyrë e bukur, vështrim i qetë, buzëqeshje e ngrohtë…!
– Çfarë force për të dhënë vështrim e këtë buzëqeshje? Forca e djallit për t’u shfaqur si engjëll, – thashë unë. – Kryevepër e shtirjes.
– Ule zërin – tha ajo – edhe muret kanë veshë.
– Nuk mund ta duroj këtë vështrim.
U ngrita, vura një tavolinë rrëzë murit, mbi të një karrige dhe u ngjita. E përfshiva portretin dhe e shkula nga vendi. M’u duk sikur, për një çast, e shkula nga froni.
– E hoqe, po gjurma mbeti, – tha Ema. – Shikoje hije në mur.
Gjurma ishte e thellë si një hon.
– Do të bjer menjëherë në sy – tha ajo. – Mos do që të të fusin brenda? Po unë me vajzën ku të mbetemi pastaj?
Qëndrova një cipë herë në mëdyshje. Si një shtatore me portretin në dorë. Ajo më ndiqte me sy…! Më në fund, e vendosa në vend. Zbrita poshtë, mora një çarçaf të Elës, dhe ja hodha përsipër. Megjithatë, vështrimi i tij zhbirues më bëhej sikur pushtonte edhe pëlhurën…! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
