Dashnor Kaloçi
Memorie.al publikon historinë e panjohur të librit “Kosova, djep i shqiptarizmit” me autor, intelektualin e njohur, Hamit Kokalari, që doli nga shtypi dhe u vu në qarkullim në vitin 1943 dhe u prit me një interes të jashtëzakonshëm, jo vetëm në qarqet intelektuale të Tiranës, por edhe në të gjitha trevat shqiptare ku ai u shpërnda menjëherë. Kokalari ishte pinjoll i një prej familjeve më të njohura dhe nacionaliste të qytetit të Gjirokastrës, i cili vetëm pak kohë më parë kishte shërbyer si nëpunës i lartë në administratën vendore të Kosovës. Libri në fjalë kishte vetëm 125 faqe dhe përbëhej nga rreth 27 kapituj, ku autori ka përdorur qindra referenca të autorëve shqiptarë, si: Fan Noli, Mit‘hat Frashëri, Dom Luigj Gashi, Zef Fekeçi, Karl Gurakuqi, Xhaferr Belegu, etj., po ashtu edhe të huaj si: Antonio Baldaçi, Angelo Pernice, Edit Durham, Milan Shuflai, Justin Godard, Bernard Nevman, etj. Shumë nga kapitujt e studimit të Kokalarit, janë ilustruar me tabela të veçanta, ku paraqiten të dhëna të numrit të popullsisë së trevave shqiptare të okupuara nga sllavët, si dhe harta të ndryshme të botuara nga akademi dhe institute të njohura të Evropës. Libri në fjalë u ribotua në vitin 1961 në Itali nga një grup intelektualësh shqiptarë nacionalistë me parathënie të prof. Abaz Ermenji, ndërsa në Shqipëri ai s’e pa kurrë dritën e botimit, edhe pse autori i shkroi një letër Nexhmije Hoxhës, nga e cila morri përgjigje negative…?! Që nga ajo kohë dhe në vitet që pasuan, me qëllim për të siguruar jetesën, Hamiti u mor me përkthime të ndryshme, pasi ai zotëronte shkëlqyer pesë-gjashtë gjuhë të huaja dhe as një sëmundjeje të gjatë, ai u nda nga jeta në vitin 1989, ndërsa dy vëllezërit e tij, Muntazi e Vesimi, ishin pushkatuar që në vitin 1944 me urdhër të Enver Hoxhës, kurse e motra, intelektualja e famshme, Musine Kokalari, kishte ndërruar jetë në vitin 1984 në qytetin e Rrëshenit, pas viteve të gjata burgu e internimi.
Në fillim të vitit 1943, kur nuk kishin kaluar më shumë se dy-tre vjet pasi Italia fashiste kishte njohur Shqipërinë etnike, dhe i kishte rikthyer asaj pothuaj të gjitha viset shqiptare, që Kongresi i Berlinit në vitin 1878, si dhe Konferenca e Londrës në 1913-in, i kishin shkëputur padrejtësisht dhe ua kishin dhuruar fqinjëve të saj, në kryeqytetin shqiptar, Tiranë, doli nga shtypi dhe u vu në qarkullim një libër me titull: “Kosova, djepi i shqiptarizmit”. Autori i këtij libri të famshëm që u prit me interes të jashtëzakonshëm, jo vetëm në qarqet intelektuale të Tiranës, por edhe në të gjitha trevat shqiptare ku ai u shpërnda menjëherë, ishte një intelektual i ri, i quajtur Hamit Kokalari. Ai ishte pinjoll i një prej familjeve më të njohura dhe nacionaliste të qytetit të Gjirokastrës, i cili vetëm pak kohë më parë kishte shërbyer si nëpunës i lartë në administratën vendore të Kosovës. Libri në fjalë kishte vetëm 125 faqe dhe përbëhej nga rreth 27 kapituj, ku autori ka përdorur shumë referenca të autorëve shqiptarë, si: Fan Noli, Mit‘hat Frashëri, Dom Luigj Gashi, Zef Fekeçi, Karl Gurakuqi, Xhaferr Belegu, etj., po ashtu edhe të huaj si: Antonio Baldacci, Angelo Pernice, Edit Durham, Milan Shuflai, Justin Godard, Bernard Nevman, etj. Shumë nga kapitujt e studimit të Kokalarit, janë ilustruar me tabela të veçanta, ku paraqiten të dhëna të numrit të popullsisë së trevave shqiptare të okupuara nga sllavët, si dhe harta të ndryshme të botuara nga akademi dhe institute të njohura të Evropës. Përveç referencave dhe dokumenteve të shumta arkivore, me të cilat është konsultuar, autori i librit në parathënie i ka bërë një falënderim të veçantë për ndihmën e madhe që i pati dhënë, Reuf Ficos, një nga politikanët dhe diplomatët shqiptarë më të njohur të gjysmës së parë të shekullit të kaluar, i cili në vitet e fundit të karrierës, shërbeu si ambasador i Mbretërisë Shqiptare të Zogut, në Beograd. Nga libri i Kokalarit, “Kosova, djepi i shqiptarizmit”, ne kemi përzgjedhur dhe po publikojmë në variantin origjinal, vetëm disa pjesë të tij, duke menduar se hidhet edhe më shumë dritë mbi të vërtetën e shqiptarëve të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare, të cilat iu shkëputën padrejtësisht trungut mëmë, në mesin e shekullit XIX dhe në fillimin e dekadës së dytë të shekullit XX.
Studimi i Hamit Kokalarit: Konsiderata historike
Rezistenca e organizuar e Lidhjes së Prizrenit u solli për dy vjet me radhë shumë pengime Fuqive të Mëdha e Turqisë vetë dhe përgënjeshtroi mendimin e atyre që pretendonin se Lidhja ishte një krijesë dhe lojë e qeverisë së Stambollit. Turqia mundi t‘i dorëzonte Malit të Zi Podgoricën dhe Shpuzën, por kur erdhi puna për dorëzimin e Plavës dhe Gusisë, fuqitë shqiptare e kundërshtuan me armë. Si Mali i Zi ashtu dhe Qeveria e Stambollit nuk guxonin të përdornin forcën dhe çështja iu besua një komisioni ndërkombëtar për caktimin e kufirit në vend. Por Lidhja i drejtoi komisionit një ultimatum, me të cilin njoftonte se nuk mund të njihte asnjë vendim të marrë pa pëlqimin e saj. Me gjithë kërcënimin që bënte Mali i Zi nuk kishte mjaft fuqi për të filluar një veprim kundër shqiptarëve dhe Turqia vetë nuk mund të përdorte forcën, sepse populli shqiptar ishte ndezur gjer në pikën sa vrau Mehmet Ali Pashën në Jakovë dhe nga ana tjatër fuqia shqiptare sa vente dhe po shtohej. Mbi ndërhyrjen e Italisë u arrit një rregullim i ri, në vend të Plavës dhe Gusisë u vendos t‘i jepej Malit të Zi Triepshi, Hoti, Gruda dhe Kelmendi, të banuara nga popullsi shqiptare katolike. Mirpo, shqiptarët katolikë, të bashkuar me bashkëkombësit e tyre myslimanë shfaqën kundërshtimin e tyre për dorëzimin e këtyre vendeve Malit të Zi, ndërsa Prenk Bib Doda, në krye të 10 mijë Mirditasve dhe Malësorëve prej fisesh të ndryshme u përgatit t‘i vinte në ndihmë. Përpara këtij qëndrimi të patundur të Shqiptarëve, Fuqitë e Mëdha u detyruan të marrin një vendim të tretë: dorëzimin e Ulqinit Malit të Zi. Po dhe në këtë rast Shqiptarët shfaqën kundërshtimin e tyre dhe pa humbur kohë zunë pozitat e tyre mbi kodrat rreth Ulqinit. Por këtë herë puna dukej më e lehtë për Fuqitë e Mëdha sepse këto vendosën të bëjnë një demonstrim detar duke dërguar në Ulqin një flotë ndërkombëtare për të siguruar dorëzimin e qytetit. Me gjithë këtë dhe këtë herë përfundimi dukej i dyshimtë sepse vetë ambasadori i Francës në Stamboll, në një letër drejtuar qeverisë së tij më 27 gusht 1880, shprehesh me këto fjalë: “Sjellja e Shqiptarëve është në një shkallë sa Qeveria turke nuk ka besim në veten e saj e s‘ndodhet në gjendje për t‘u zotuar në një dorëzim tokash, për të cilën Liga Shqiptare nuk konteston. Liga Shqiptare më shumë se kurdoherë duket më pak e disponuar për të lënë copa të tokës shqiptare. Edhe Porta e Naltë as që do ta shtrëngojë me forcë”. Edhe popullsia e Ulqinit u shfaqi me shkresë Fuqive të Mëdha keqardhjen dhe kundërshtimin e saj për dorëzimin e qytetit Malit të Zi dhe në bashkëpunim me organet e Lidhjes filloi të organizohej për një rezistencë të armatosur. Flota Ndërkombëtare që erdhi afër Ulqinit për të kryer detyrën e saj, u shtrëngua të qëndrojë dy muaj pa arritur asnjë rezultat. U deshën të vinin fuqitë e dërguara prej Sulltanit të cilat pas një luftimi me Shqiptarët arrijtin të kryejnë dorëzimin e qytetit Malit të Zi më 26 nëntor 1880, ngjarje të cilat u konsideruan dhe prej flotës që qëndronte në ujërat e Ulqinit prej dy muajsh. Po në atë kohë Hodo Pasha një nga krerët e Lidhjes dhe Bib Doda, kryetari i Mirditasve që ishte solidarizuar më parë me shqiptarët që kishin vendosur të kundërshtonin me armë dorëzimin e Triepshit, Hotit, Grudës dhe Kelmendit, u kapën prej Turqëvet, të cilët me një anije lufte i dërguan në mërgim, dhe Oroshit, kryeqendrës së Mirditës, i vunë zjarrin. Shqipëria etnike u ideua nga anglezët që në Kongresin e Berlinit. Vlen të shënohet se në kohën e Kongresit të Berlinit disa burrave shteti englezë u ishte mbushur mendja të përkrahin tezën e të drejtave të Shqipërisë kundra lakmive të Sërbëvet dhe Malazezëve dhe të mendonin që atë herë për krijimin e një province të madhe shqiptare të përbërë prej katër vilajeteve: të Shkodrës, Kosovës, Manastirit dhe Janinës. Midis të tjerave nxjerrim një pjesë të një letre të ambasadorit anglez në Stamboll Lord Goshen drejtuar Ministrisë së Jashtme më 26 korrik 1860. Problemi shqiptar nuk mund të përcaktohesh më mirë por mjerisht gjitha këto mendime dhe dokumenta të tjera përkatëse u mbuluan nga pluhuri i arkivave zyrtare dhe kur u riçel çështja shqiptare në raste të tjera, sidomos në kohën e luftës ballkanike dhe në Konferencën e Ambasadorëve ne Londër më 1913, nuk u muarrën parasysh. Dihet se mbretërisë serbe Kongresi i Berlinit i dhuroi Nishin, Leskopvacin, Prokupuljen, Kurushlumin dhe Vranjën, krahina që në ato kohë ishin të banuara në shumicë prej Shqiptarësh, kurse sot shumica e popullsisë së tyre është serbe për shkak të infiltracionit sllav. Por lakmia e tyre vente duke u shtuar, sulmuan tokat shqiptare më të afrime në jug dhe arrijtën në portat e Prishtinës, në grykat e Kulinës, ku mbasi u përpoqnë me disa fuqi të pakta shqiptare që arritën në vend, u dërrmuan dhe u shtërnguan të tërhiqen drejt vijës që u kishte caktuar Kongresi. Përpjekjet e shqiptarëve dhe luftrat heroike të tyre në kohën e Lidhjes së Prizrenit përbëjnë epokën shqiptare që poeti kombëtar At Gjergj Fishta e bëri të pavdekshme në poemin e tij “Lahuta e Malcis”. Veprimtaria e Lidhjes nuk mbaroi me kaq: episodi më i shquar i asaj periudhe ndodhi në funt me rastin që u muarrën masa që i siguruan Shqipërisë autonominë e saj. Ngjarjet u zhvilluan sidomos në Kosovë dhe me gjithë se përpjekjet e Shqiptarëve dështuan dhe u shtypën prej fuqive turke, vëlejnë të vihen në dukje me shumicë se të gjitha ngjarjet e tjera të asaj kohe sepse formojnë një dokument historik të vlefshëm që provon vullnetin e popullsisë së Kosovës për liri dhe pavarësi dhe për pranverën e Shqipërisë.
Kuvendi i Dibrës: Duam autonominë e Shqipërisë
Lidhja kishte përgatitur sheshin me kohë për të bërë një mbledhje të përgjithshme në të cilën do të mirrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha krahinave shqiptare për të kërkuar zyrtarisht nga Sulltani autonominë e Shqipërisë. Me rastin e kësaj mbledhje qendra e Lidhjes u transferua përkohësisht nga Prizreni në Dibër me qëllim që të luftonte aspiratat e Bullgarëve në Maqedoni dhe lëvizjet e komitëve të tyre që atëhere kish filluar të vepronte në lindje të Shkupit dhe në Prilep. Në tetor 1880, pesëmijë përfaqësues të ardhur nga të gjitha krahinat shqiptare u mblodhnë në Dibër dhe midis të tjerave vendosën të kërkonin zyrtarisht nga Sulltani autonominë e Shqipërisë etnike. Premtimet e bëra më parë prej Sulltanit në raste të ndryshme kryetarëve shqiptarë nuk po zbatoheshin, prandaj Lidhja duhesh të vepronte pa humbur kohë. U caktua si kryeqytet Ohri dhe u vendos që krahinat e Shqipërisë etnike autonome të administroheshin nga nënpunsa shqiptarë, me gjuhë zyrtare shqipen dhe me shkolla shqipe në të gjitha viset. Njëkohësisht u muarrën masa për të luftuar çetat bullgare. Kërkesat e mbledhjes iu paraqitën Sulltanit, por pasi mbetën pa përgjigje Lidhja mori nisiativën dhe filloi të vinte në zbatim programin e vetë duke dëbuar prefektët e emëruar nga Stambolli dhe duke i zëvendësuar këta me nëpunës të tjerë nga njerëzit e saj. Kështu u dëbuan prefektët e Shkupit dhe të Dibrës; dhe valiu i Prishtinës i kërcënuar nga fuqitë shqiptare ua arratis. Mbasi shpërndanë disa nga garnizonet turke dhe muarrnë dhe municione, fuqitë shqiptare e shtrinë autoritetin e Lidhjes në Shkup, Prishtinë, Mitrovicë, Prizren, Dibër, ndërsa Gjakova, Luma dhe të tjera krahina i bashkuan fuqitë e tyre me ato të Lidhjes. Në Shkup dhe Prizren garnizoni turk u mbyll me forcë dhe popullsia shqiptare lidhi besën që të bashkohesh me Lidhjen. Përpara kësaj gjendje Sulltani u ndodh shumë ngushtë dhe nuk dinte se ç‘vendim të merrte: të zbatonte premtimet për autonomi të bëra më parë shqiptarëve, apo t‘a ç’dukte Lidhjen me forcë mbasi rreziku i jashtëm për Turqinë ishte shuar përkohësisht. Shumë nga njerëzit e rrethit të tij e këshillonin për vendimin e dytë dhe kështu u bë.
Ekspedita ndëshkuese e Sulltanit ndaj Kosovës më 1881-in
Më 25 mars 1881, një ushtri turke e armatosur mirë me mjete moderne dhe e komanduar nga Dervish Pasha arrinte nga Selaniku në Shkup, ku u arrestuan menjëherë shumë anëtarë të degës së Lidhjes në atë qytet dhe u dërguan në Selanik prej ku më vonë u përcollnë në internim në kështjellën e Rodosit. Mandej Dervish Pasha dha urdhër për të pushtuar të gjithë hekurudhën Shkup Mitrovicë. Mbi këtë, Lidhja i dha kushtrimin Kosovës dhe fuqitë shqiptare u grumbulluan në krahinën e Stimjes, midis Prishtinës dhe Prizrenit. Në përpjekjen që ndodhi atje, fuqitë shqiptare përpara forcave ushtarake turke të armatosura mirë, u detyruan të tërhiqen duke lënë 300 të vrarë dhe të plagosur. Pas pak kohe ushtria turke shkoi në drejtim të Prizrenit, Gjakovës dhe Pejës, ku morri masa kundër udhëheqësve të fuqisë shqiptare dhe kundra drejtuesve të Lidhjes, prej të cilëve një pjesë u arratisën, disa u internuan dhe disa të tjerë u mbajtën peng me qëllim që t‘i pritesh hovi ndonjë sulmi që mund të bënin malsit. Me gjithë këtë Lidhja e Prizrenit pati më vonë një periudhë ringjalljeje dhe filloi rishtas nga veprimtaria në Pejë, ku më 1899, në një mbledhje në të cilën muarrën pjesë krerët shqiptarë për të kundërshtuar kërkimet dhe lakmit e fuqive ballkanike fqinje, u vendos: a) mbrojtja e tokave të Sulltanit nga çdo grabitje; b) kundërshtim për çdo ndryshim në administratën e Maqedhonisë. “Katër vjet më vonë (1903), u bë një protestë si mbas bisedimeve dhe vendimeve të Pejës kundër projekteve austro-ruse për reforma në Maqedhoni dhe me këtë rast tre mijë shqiptarë të Kosovës ngritnë krye dhe vranë për reprezalje Konsullin e Rusisë, Scherbinë, në Mitrovicë”. (Antonio Baldacci; L‘Albania, faqe 141). Në realitet vrasja e konsullit të Rusisë ndodhi sepse ay kishte marrë pjesë në luftimet kundra shqiptarëve. Duhen përmendur më në fund luftërat e shqiptarëve kundër Turqisë gjatë periudhës 1908-1912, nga të cilat beteja e Kaçanikut (1910) dhe fitorja që i shpuri kryengritësit shqiptarë, nënë udhëheqjen e krerëve të tyre Isa Buletini, Hasan Prishtina, dhe Azem Bejta, në qytetin e Shkupit dhe gjer në Veles (1912), dëshmojnë vullnetin e pathyer të Shqiptarëve që të realizojnë indipendencën e atdheut të tyre me integritetin tokësor të Shqipërisë.
Luftërat e Kosovës kundër Turqve të Rinj
Në 1909, fiset myslimane të Kosovës ngritën krye duke marrë si shkak pagimin e taksave dhe vetëm në funt të tetorit kryengritja dukej se u mposht nga forcat e mëdha turke. Luftimet u zhvilluan sidomos në distriktin e Lumës, ku Isa buletini udhëhiqte rebelët. Më 1910, të tjera fise të Kosovës ngritën krye po për atë arsye; gjatë stinës së verës 50 mijë ushtarë të rregullt turq mezi mjaftuan për të çarmatosur popullsinë. U shkatërruan katunde të tëra dhe u kryen gjithë atrocitetet në të cilat Turqit dinë të tregojnë zotësi, por shqiptarët u betuan që të ç’pagonin turqit vuajtjet që këta u kishin shkaktuar komandantëve të rebelëve”. (A. Baldacci; l‘Albania, faqe 143). Dhe në Shqipërinë e mesme dhe të jugës shpirtërat ishin ndezur kundër Turqisë por aty më shumë se sa për taksat pakënaqësia vinte nga ndalimi i gjuhës shqipe, sepse Turqit e Rinj mbyllën shkollat shqipe që më parë ishin lejuar si mbas programit liberal të ç’pallur prej tyre. Politika e Turqëve të Rinj ishte ndryshuar dhe ishte bërë më e rreptë se ajo e Sulltan Hamidit: qëllimi i kësaj politike të re ishte që të turqizonte me forcë të konsiderueshme që bëri Turgut Shevqet Pasha në muajin prill kundra Malësivet të Shkodrës ku pësoi mjaft dëme, në muajin maj bashkoheshin dhe Mirditasit me rebelët dhe proklamonin autonominë e tyre duke emëruar një qeveri provizore. Një komitet qendror shqiptar ishte formuar dhe kërkonte që të gjitha vendet shqiptare të përmblidheshin në një vilajet të vetëm, që shkollat shqipe të mbaheshin prej shtetit dhe që milicija shqiptare në kohë paqeje duhesh të bënte shërbimin ushtarak në tokë shqiptare. Vijonin dhe njëmbëdhjetë pika të tjera për të cilat shqiptarët kërkonin zbatimin nga ana e Turqisë; njohja e kombësisë shqiptare, përdorimi i gjuhës shqipe në shkollat dhe në administratën lokale, garancia të ndryshme mbi funksionimin e administratës në Shqipëri, pagimi i dëmeve të kryera nga ushtritë e operacionit kundër kryengritësve, dënimi kundër fajtorëve, çlirimi i të dënuarëve politikë etj…Nga frika e një ndërhyrje nga ana e të huajve, Qeverija e Stambollit i dha urdhër Turgut Pashës që t‘u bënte konçensione Shqiptarëve, konçensione të cilat në realitet mbetën të pazbatuara.
Kryengritja e vitit 1912
Në fillim të vitit 1912 qeverija turke përpiqet t‘i marrë shqiptarët me të mirë dhe dërgon në Shkodër ministrin e brendshëm për t‘u marrë vesh me shqiptarët për reformat që mund të bëheshin në Shqipëri, por shqiptarët as që afrohen. Malësorët dhe Mirditasit fillojnë të lëvizin rishtaz dhe kryengritja përhapet gjer në Kosovë ku merr propocione të jashtëzakonshme. Kryengritasit pasi marrin Prishtinën drejtohen për në Shkup dhe arrijnë gjer në Veles duke kërcënuar kështu rrugën e Selanikut. Përpara këtyre ngjarjeve qeveria turke përunjet, shpërndan parlamentin, u premton autonomin Shqiptarëve dhe pranon trembëdhjetë pikat e kërkesave të tyre. Në ato kohë çështja bëri bujë të madhe, i hapi sytë botës dhe i detyroi të huajt të njohin realitetin. Koalicioni i fuqive ballkanike që ndiqte me vërejtje zhvillimin e gjendjes nuk e shihte me sy të mirë krijimin e një Shqipëria autonome e cila do t‘u pakësonte pjesët që do t‘u takonin kur të copëtohesh Turqija e Evropës midis tyre. Disa muaj më vonë aleatët ballkanikë hynin në fushën e luftës kundër perandorisë otomane dhe arsyet e kësaj ndërmarrje luftarake kanë qenë, siç e pohojnë vetë të interesuarit, dobësimi i Turqisë nënë grushtet që i kishin hequr kryengritjet shqiptare dhe frika e krijimit të një Shqipëria të lirë dhe me kufijt e saj etnik. “Ministri Bullgar Gjecov pranon në veprën e tij l”Aliance Balcanique”, se kryengritja shqiptare ka qenë shkaku detirminonjës i koalicionit dhe i luftës që u fillua kundër qëverisë fatëzezë të komitetit “Bashkim e Përparim”, orvatja shqiptare, shkruan ai, kishte nxjerrë në shesh dobësin e pazotësin e tij. Kështu luftrat dhe kryengritjet e shqiptarëve që për pak i siguruan indipendencën Shqipërisë etnike që më 1912, përfunduan në dobi të shteteve të tjerë ballkanike, të cilët kur filluan luftën e tyre kundra Turqisë e gjetnë sheshin e përgatitur për një fitim të shpejtë dhe të sigurtë, dhe kontributi që kishin dhënë shqiptarët për rrëzimin e sundimit otoman në Ballkan shkoi në dobi të fuqive ballkanike aleate. Duhet theksuar nga ana tjatër se Manastiri dhe Shkupi ishin bërë qendrat e propagandës për çlirimin e kombit, në Manastir u mblodhnë kongreset e para të gjuhës shqipe (1908), ndërsa qendrat e shoqatës “Bashkimi” për mësimin e gjuhës shqipe u përhapnë në të gjitha qytetet e Kosovës pas shpalljes së Hyrjetit (1908). Gazeta e rivista në gjuhën shqipe botoheshin në Shkup e në Manastir. Lëvizja shqiptare zgjoji atëhere kureshtjen e interesimin e të huajve dhe “Albanian Committe” në Londër, paraqiti në 1913 në Konferencën e Ambasadorëve një hartë të Shqipërisë etnike që i afrohesh mjaft vijës etnike të vërtetë. Materiali për një punë të këtillë nuk mungonte sepse shumë studiues ishin marrë me çështjen që më parë dhe kishin botuar harta etnografike të ndryshme që megjithë mungesat dhe të metat e tyre deri diku plotësojnë njëra-tjetrën. Këto harta janë riprodhuar në librin e Lumo Skëndos “Albanais et Slaves”. Lausanne 1919) dhe në botimin “Les Bulgares fans lerus frontuieras historiques, etnographiques et politizues”. Berlin 1917). Prej Dr. Rizoff. Një hartë etnografike e vlefshme është dhe ajo e Prof. Dr. J.J. Kettler e botuar në Berlin më 1919.
Jeta tragjike e intelektualit të famshëm, që i’u kushtua çështjes së Kosovës
Kush ishte Hamit Kokalari?
Hamit Kokalari, autori i veprës së famshme “Kosova, djepi i shqiptarizmit”, u lind në vitin 1913 në qytetin e gurtë të Gjirokastrës. Ai ishte pinjoll i një prej familjeve nacionaliste më të njohura të jugut të Shqipërisë, ku të parët e saj ishin shkolluar në universitete të ndryshme të botës. Babai i Hamitit, Reshat Kokalari, ishte një intelektual tepër i njohur, sidomos për përhapjen e arsimit shqip në zonën e Gjirokastrës. Hamiti kishte edhe dy vëllezër të tjerë, Muntazin e Vesimin, si dhe një motër: Musinenë. Ashtu si shumë pinjollë të tjerë të trungut të Kokalarëve, që kishin studiuar dhe ishin diplomuar në universitete të ndryshme të botës, edhe Hamiti në vitet tridhjetë u diplomua në një prej fakulteteve të Francës në Jurisprudencë. Gjatë periudhës së pushtimit të Shqipërisë, në vitet 1942-1943, ai shërbeu për pak kohë në administratën e lartë vendore të Kosovës dhe pranë ambasadës shqiptare në Shkup të Maqedonisë. Gjatë asaj periudhe, Hamiti u lidh dhe bashkëpunoi ngushtë me mjaft politikanë e intelektualë të njohur me bindje nacionaliste të atyre trevave shqiptare, të cilët e ndihmuan atë në punën hulumtuese, studiuese dhe shkencore për veprën e tij “Kosova, djepi i shqiptarizmit”, të cilën ai e botoi në Tiranë në vitin 1943. Përveç një pune tepër të madhe studimore e shkencore, ku autorit iu desh të shfletonte edhe arkivat sllave, ajo që vlen për t‘u theksuar në botimin e atij libri, ishte edhe kurajoja e guximi i autorit, i cili e botoi atë pikërisht në periudhën kur Partia Komuniste e Shqipërisë ishte e lidhur ngushtë me Partinë Komuniste Jugosllave dhe emisarët serbo-malazezë, që drejtonin e udhëhiqnin realisht lëvizjen komuniste në vendin tonë, kishin filluar një valë terrori kundra nacionalistëve shqiptarë. Menjëherë pas mbarimit të luftës, në dhjetorin e vitit 1944, dy vëllezërit e Hamitit, intelektualët e njohur me bindje nacionaliste: Muntaz dhe Vesim Kokalari, u pushkatuan pa gjyq në një nga bodrumet e hotelit “Bristol” në qendër të Tiranës, ku ata mbaheshin të lidhur që prej disa kohësh. Sipas mjaft dëshmive të dhëna pas viteve ‘90, ekzekutimi i tyre është bërë me urdhër direkt të Enver Hoxhës, për motive personale të veta. Sipas dëshmive të intelektualit, studiuesit dhe shkrimtarit të njohur, Mexhit Kokalari, pak ditë pas ekzekutimit të tyre, kur Fejzie Kokalari shkoi të ankohej tek Enver Hoxha për gjëmën që u kishte ndodhur, Enveri i tha asaj: “Muntazin dhe Vesimin bëmë mirë që i pushkatuam, ndërsa Hamiti duhet të na falënderojë që e lamë gjallë për mëshirë, se ishte i sëmurë nga tifua. Hamiti ka hedhur shumë gurë kundër Jugosllavisë motër. Të rrinë urtë bashkë me Musininë se po e lëvizën bishtin do t‘i dërgojmë te dy vëllezërit”. (Dhe Enveri e mbajti deri diku fjalën e tij: intelektualja e famshme Musine Kokalari, e cila ishte laureuar për Letërsi në një nga universitetet e Italisë, u burgos dhe u internua për vite me radhë, deri sa mbylli sytë e vetme në një kthinë të errët të qytetit të Rrëshenit në vitet ‘80). Edhe pse kishte marrë kërcënimin direkt nga Enver Hoxha, Hamiti vazhdoi të merrej me çështjen e Kosovës, me qëllim që ta zgjeronte, kompletonte dhe ta ribotonte përsëri studimin e tij “Kosova, djepi i shqiptarizmit”. Kështu, dy tre vjet pas botimit të librit, Hamit Kokalari i dërgoi një letër Nexhmije Hoxhës, ku i kërkonte ribotimin e librit, por përgjigja që erdhi prej saj ishte negative. Që nga ajo kohë dhe në vitet që pasuan, me qëllim për të siguruar jetesën, Hamiti u mor me përkthime të ndryshme, pasi ai zotëronte shkëlqyer pesë-gjashtë gjuhë të huaja. Pas një sëmundjeje të gjatë, Hamit Kokalari u nda nga jeta në vitin 1989. Libri i tij, “Kosova, djepi i shqiptarizmit”, u ribotua në Itali në vitin 1962 nga një grup intelektualësh të njohur nacionalistë shqiptarë dhe parathënia e tij u shkrua nga Abaz Ermenji./Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
