– Libri “Shkodra dhe motet”, i Hamdi Bushatit, ku flitet edhe për prejardhjen e huaj, të disa familjeve shkodrane –
Memorie.al / “Mësuesi i popullit” Hamdi Bushati (1896-1983), që rrjedh nga nji ndër familjet e nderueme dhe ma të njohtuna shkodrane, ka ba me shumë përkushtim, kambëngulje dhe me ndershmënì shkencore e pune të palodhun, tue konzultue mijra dokumenta dhe libra si dhe tue mbledhë të dhana direkt nga goja e popullit, librin dyvolumsh me vlerë të madhe historike “SHKODRA DHE MOTET” -“ TRADITË, NGJARJE, NJERËZ”- të botuem (mbas vdekjes së tij) në Shkodër, në vitin 1999, me rreth 1200 faqe dhe me nji aneks 120 faqesh, me titull; “Pamje gjenealogjike familjesh shkodrane”.
I biri i Tij, mësuesi i njohtun z. Nexhmi Hamdi Bushati, në “Dy fjalë për botuesin”, ndër të tjera shkruen: “Për botimin e kësaj vepre, kanë treguar interesim të veçantë punonjësit e Muzeut Historik të Shkodrës dhe ata të Fototekës “Marubi”, me në krye drejtorin, Z. Mentor Quku, që angazhoi dhe të ndjerin Vehbi Troshani, për daktilografimin me cilësi të lartë të këtij dorëshkrimi.
Po kështu meritojnë mirënjohje Z. Ali Kazazi e Visar Baia, që arritën të sensibilizojnë dashamirësit e nismave kulturore, duke mundësuar sponsorizimin e botimit të kësaj vepre. Me këtë rast, e ndjej për detyrë të falenderoj zotërinjtë; Prof. Dr. Zija Shkodra, Faik Luli, Islam Dizdari dhe Menduh Dërguti, që me përgatitjen e tyre profesionale dhe me sugjerimet e tyre të kualifikuara, ndihmuan që ky punim të dilte sa më serioz”.
Në kapitullin e VI-të; “Familjet shkodrane me prejardhje të huej” ( faqe 283-312 ) të volumit të dytë, studiuesi i njohtun shkodran Hamdi Bushati, shkruen si ma poshtë vijon: “Siç dihet historikisht, kur Sulltan Mehmeti II-të e pushtoi Shkodrën, shumë familje kristjane e lanë vendin dhe u larguan nga qyteti. Shtëpitë që lanë kristjant, ua dhanë myslimanëve.
Nga kjo kuptohet mirë se ata mysliman, të cilëve iu dorëzuan shtëpitë e kristjanve të ikur, nuk ishin të gjithë shqiptar të konvertuar në islam, ndër ato vitet e okupacionit, ata ishin turq ose, me kombësi të tjera jo shqiptare. Instalime myslimansh me prejardhje të huaj, kanë vazhduar të vërtetohen deri në kohët e fundit, të pushtimit osman të Shkodrës. Krahas myslimanëve erdhën edhe kristjan.
Nga pikëpamja etnografike dhe historike, duhet ditur prejardhja e familjeve të shqiptarizuara si myslimanë, ashtu kristjanë. Me gjithë gjurmimet tona mbi këto familje, që ekzistojnë sot në Shkodër, duhet të kenë mbetur pa u përmendur edhe të tjera, por shpresojmë t’i zbulojmë më vonë. Njëkohësisht kjo është një çështje politiko-komplekse, që meriton për t’u studiuar. Krahas interesit historik, ky proces paraqet edhe vlerë shoqërore, sepse evidenton psikologjinë e shkodranit, bujarinë e tolerancën e tij, ndaj ‘jabanxhinjve’.
Duhet ditur se në Shkodër ka edhe familje të shuara, sidomos në periudhën e sëmundjeve epidemike, sikurse murtaja, kolera, etj., të shekujve XVIII-të e XIX-të. Me rast, edhe këto familje do të mundohemi t’i zbulojmë, deri ku mundemi. Për prejardhjen e familjeve që jemi duke i përshkruar, nuk kemi dokumente konkrete, përveç të dhënave tradicionale, të vetë pjesëtareve të atyre familjeve, të cilët kanë dëgjuar nga pleqtë e tyre.
1) Të ardhur nga Turqia, Egjipti, Arabia, Dardanelet, Maroku, Tunizia, Algjeria, Siria, Dagistani, Sudani, etj: Familjet e ardhura nga këto vende, përbëjnë numrin më të madh të familjeve të ardhura në Shkodër. Në këtë studim, nuk përmenden të gjitha familjet e ardhuna nga këto vende, por vetëm ato familje që janë ma të njohtunat, si; familja Raxhimi (imam nga Egjypti), familja Djepaxhija (tregtar nga Konje e Anadollit), familja Bërdicaj (të ardhun nga Anadolli, qysh në fillim të invazionit osman dhe të vendosun në fshatin Bërdicë), familja Dërguti (nga Vilajeti i Ajdinit në Anadoll, të vendosun në lagjen Dërgut), Çukejt (artilier nga Turqia), Çakejt (personalitet zyrtar nga Çanak-Kalaja-Dardanele), Kashejt (nga Spanja, mbas zhgatrrimit të dinastisë islame),
Sheh Muhamet Magribi (imam nga Maroku), Dilaverit (ushtarak nga Turkia), Bilanët (pregatitës ilaçesh, nga krahina Bilan, e Anadollit), Kalajajt (oficer jeniçersh, të ardhun që në kohët e para të invazionit osman), Abdurrahmanët (oficer turk, nga Egjipti), Rust (nëpunës), familja Kalact, familja Shehi (shehler me origjine arabe), familja e Nelit, te Molla Dautit (origjinë egjiptiane), familja Dizdart (dizdar në kalà, i ardhun nga Izniku i Bruzës së Anadollit), fisi i Sheh Qazim Hoxhës, (ushtarak nga qyteti i Kastamonit të Anadollit),
Familja Axhemi (ushtarak nga Trabzuni i Azisë së Vogël), familja Boksejt (ushtarak nga Anadolli), familja Muhamet Shehu, (hoxhë nga viset e Azisë së Vogël), familja Jenishehri (nga qyteti i vilajetit Hudaveqindar të sanxhakut Ortugal), familja Hysejt, (oficer nga Izmiri i Anadollit), familja Xhemil Tulejmani, (tekstilist nga qyteti Humus, i Sirisë), familja Mexhidi, (me prejardhje nga Degistani), familja Behrej, (ushtarakë që nga fillimi i pushtimit osman), familja Allajbegve, (kolonel me origjinë turke), familja Hadrejt, (mytevli-administrator kujdestar), familja Sala-Isuft, (grek i bamë mysliman).
– Zezakët e shqiptarizuar (të mbiquejtunit “Harapet“) në Shkodër, që formojnë nji numër të vogël, janë përgjithësisht me origjinë nga Sudani egjiptian. Janë të sjellur si skllevër nga tregtarët, sidomos nga detarët ulqinakë. Këto janë blerë ndër tregjet e Algjerisë, të Tunizisë, të Sirisë, etj…! Këto përmenden veçanërisht pranë vezirve Bushatllij…! Familjet katolike dhe ortodokse, nuk kanë mbajtur kurr harpë, ose harapesha…! Këto kanë shërbyer vetëm ndër familjet borgjeze e aristokrate myslimane, të cilat i kanë trajtuar si bashkëfamiljart e shtëpisë, ku kanë jetuar.
2) Familjet të ardhura nga Armenia, Greqia, Austria, Italia:
nga Armenia: të dëbuar prej turqve, nga Mustafa Qemal Ataturku, si familja Johanexhan, (punonjës zorrësh bagëtish), familja Hagopi, (teknik dhe përpunues mëndafshi), familja Muzali, (mjek) nga Greqia: familja Kacarosi, (nëpunës depoje duhani), familja Ronkali, (rrobaqepës), familja Idromeno, (arkitekt e piktor).
Të ardhun nga Austria, Vjena: familja Ingriz, (këpucar dhe nji nga sindikalistët e parë në Shkodër), nga Italia: familja Scanietti (artist), familja Zamputti, (mjek), familja Tedeschini, (mjek që nga 1760), familja Benussi, (farmacist). Edhe rreth këtyre familjeve, jepen të dhëna të vlefshme historike. Numri i tyre nuk është i ndjeshëm.
3) Podgoriçajt, të ardhur nga Mali i Zi: Emigrantët Podgoriçan, u dynden drejt Shkodrës, në katër periudha: 1). Gjatë sundimit të Bushatlinjve, 2). Mbas Kongresit të Berlinit, 3). Gjatë Luftës së I-rë Botërore, 4). Gjatë Luftës së II-të Botrore”. Podgoriçajt janë familje sllave mysliman, nga Podgorica, si p.sh.; Shpuza, Nikshiqi, o në përgjithësi nga Mali i Zi. Familjet podgoriçane ma të hershme, sidomos ato të dyndjes së parë, e ndjejnë veten shqiptar dhe mjaft prej tyre, kanë bërë shqiptarizimin e emrave, duke hjekur mbrapa-shtesën slave; “iq”.
Familja më e hershme dhe më e përmendura në këtë studim, asht familja Alivoda (Alivodoviq), prej nga rrjedh sot familja Podgorica, familja Bajri, e cila dikur quhej Muxhiq, familja Mandia (Mandiq), familja Osmani (Osmanagiq), familja Haveri (Haveriq), familja Uruçi (Uruçeviq), familja Bebeziq, familja Sykaj (Sykniq), Juka (Jukniq), Llukaqi (Llukaqeviq), Halluni (Hallunoviq), familja Striniq, familja Boshnjaku, nga Bosnja, etj.
4) Të ardhur nga tokat shqiptare, Ulqini, Tuzi, Kraja: Ka pasë emigracion shqiptarësh në Shkodër, edhe nga tokat shqiptare në Mal të Zi, si Ulqini, Tuzi, Kraja. Duhet të them se emigracioni i podgoriçajve, i ulqinakëve, etj., i ka dhanë shkas ndryshimit të disa zakoneve tradicionale shkodrane”.
Në fund të pjesës së dytë. jepen kumtesat vlerësuese të kësaj vepre. nga: Prof. Dr. Jup Kastrati, Prof. Dr. Gazmend Shpuza. të cilën e quen “Enciklopedi Albanologjike për Shkodrën dhe shkodranët”, As. Prof. Dr. Artan Haxhi, As. Prof. Dr. Simon Pepa, Islam Dizdari, Rektori i Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës. As. Prof. Dr. Mahir Hoti, Mentor Kopliku, shkrimtari i njohtun Fadil Kraja, Nikolla Spathari, Ahmet Osja, Artes Llazani. si dhe Nexhmi Hamdi Bushati.
Libri i studiuesit të njohun, Hamdi Bushati, ka pasë nji jehonë jo të vogël në shtypin shqiptarë, si: “Gazeta Shqiptare”, me dt. 11.10.1998, “Rilindja Demokratike”, me dt. 20.10.1998, “Rimkambja” me dt. 20.10.1998, “Drita Islame”, tetor 1998, “Albania”, më dt. 21.10.1998, “Drita e Dijes”, me shtator dhe tetor 1998, “Perla”, në nr.4 1998, revista “Klan”, në nr. 84 1998, etj. Memorie.al
