Pjesa e dytë
-Intervista e gazetarit Blendi Fevziu në emisionin Opinion në Tv Klan, me ish-shefin e seksionit ‘Shqip’ të Radios “Zëri i Amerikës”, për rolin e saj, në përmbysjen e komunizmit në Shqipëri
Memorie.al / I kthyer në Tiranë me rastin e një konference për 20 vjetorin e ndryshimit të sistemit politik në Shqipëri, Elez Biberaj, drejtor i Divizionit të Euro-Azisë në Radion “Zëri i Amerikës” dhe përgjegjes i transmetimeve për gjuhen ruse-ukrainase dhe për vendet Ballkanike dhe shqip, tregon kujtimet e tij, për vitin 1991, në emisionin “Opinion” të gazetarit Blendi Fevziu në Tv Klan. Si e njohu Gramoz Pashkon dhe Sali Berishen dhe si intervistoi Fatos Nanon e Ismail Kadarenë dhe cili qe mendimi i sekretarit amerikan të Shtetit, Xhejms Bejker, pas vizitës në Shqipëri?!
Zoti Biberaj, a patët ju dijeni, për takimin e Ramiz Alisë me intelektualët?
E kemi marrë vesh shumë vonë, mbase, rreth 2-3 javë më vonë.
Si e kujtoni ikjen e Kadaresë?
Lajmin e kemi marrë shumë herët. Për mua ishte një lajm trishtues. Unë mendova se gjithçka kishte përfunduar në Shqipëri, nëse Ismail Kadareja, e vetmja shpresë reale, largohej.
Informacionin e morët nga shtypi ndërkombëtar?
Jo, e morëm nga botuesi i Kadaresë.
Tentuat ta kontaktonit vetë Kadarenë?
Patjetër. Unë kam pasur kontakte me Kadarenë edhe para arratisjes së tij, por nuk më la të kuptoja, se donte të ikte. Atë ditë, menjëherë na i dërguan deklaratën e tij me faks dhe e kemi lexuar në program. Ishte një dorëshkrim mjaft i vështirë, kështu që na mori pak kohë, që ta deshifronim.
Ju tentuat të vendosnit kontakte menjëherë, për të marrë opinione në Shqipëri dhe në Kosovë. Cilat ishin opinionet e Shqipërisë dhe të Kosovës, për ikjen e Kadaresë?
Kam përshtypjen se janë të ndryshme! Atë ditë, zhvillohej këtu Konferenca e Ministrave të Jashtëm të Ballkanit dhe Laura Sillet, kishte ardhur këtu të gjente një korrespodent tjetër të “Zërit të Amerikës”. Në Tiranë e kishim të mbuluar mjaft mirë, gjë që nuk ndodhte në rastet e tjera. Problemi ishte se këtu, njerëzit nuk pranonin të bisedonin.
Por kam përshtypjen, se studentët që u kontaktuan në rrugë, folën thuajse të gjithë?
Po. Reagimi këtu për Kadarenë, ishte thuajse shumë negativ. Ishin disa deklarata të Lidhjes së Shkrimtarëve. Shqetësimi që kisha unë, ishte se në bazë të veprimeve të qeverisë në të kaluarën, megjithëse në atë moment reagimi ishte me baza shumë të dobëta, presioni nga jashtë ishte shtuar, arratisja e Kadaresë, dëshmonte se Alia, nuk gëzonte më përkrahjen e intelektualëve, gjë që ishte shumë e rëndësishme dhe nuk donte të bënte ndryshime, ose bënte ndryshime shumë të ngadalshme.
Ekzistonte mundësia, megjithëse qeveria ishte e dobët, që të fillonte një fushate e tmerrshme, kundër Kadaresë: “Kadareja tradhtoi atdheun, Kadareja, armik, etj”. Më shqetësonte dhe reagimi nga Prishtina. Menjëherë jam lidhur me Rexhep Qosen. Sikur Prishtina në tërësi, të dilte në përkrahje të Kadaresë, Tirana zyrtare, do ta kishte më të vështirë që të ndërmerrte një fushate kundër Kadaresë. Ajo që ishte më e rëndësishme, dalja e intelektualeve kundër regjimit, në mbështetje të Kadaresë, mund të nxiste intelektualët në Tiranë, që edhe këta të mbanin një qëndrim më mbrojtës.
Dhe reagimi i Rexhep Qoses…?
Reagimi i Rexhep Qoses, ka qenë shumë, shumë interesant, ai mbështeti Kadarenë, lavdëroi dhe Presidentin Alia, bile është edhe një fjali, ku thotë: “Ti je profeti i demokracisë shqiptare”, edhe i bënë thirrje, që të lejojë pluralizmin politik në vend. Intervista e Qoses, ka qene vendimtare. Përveç Adem Demaçit, asnjë intelektual tjetër në Kosovë, nuk ka dalë që të kritikojë Kadarenë. Të gjithë u rreshtuan në mbrojtje, pas Rexhep Qoses.
Po reagimi në Tiranë?
Reagimi i parë nga Tirana, ka qenë një intervistë që kemi zhvilluar me Gramoz Pashkon dhe kjo ka qenë një javë më pas. Ajo ka qenë intervista më e guximshme që “VOA”, ka transmetuar gjatë atij viti. Intervistën me Kadarenë në Tiranë, në shtator të atij viti, unë e konsideroj intervistën e vitit. Por intervista e Pashkos, ka qenë shume e guximshme. Ai doli haptazi, jo vetëm në mbështetje të Kadaresë dhe tha: “Nëse këtu, nuk fillojnë reforma themelore menjëherë, ky vend po shkon drejt një kolapsi”.
Dhe ju e dinit që shumë shpejt diçka do të ndodhte?
Jo, ne nuk e dinim, por ne ishim përgatitur, që t’i mbulonim ngjarjet. Ne ishim të bindur që në janar, kur filluan trazirat në Shkodër, në Kavajë, nuk ishte më në pikëpyetje, nëse do të bjerë regjimi shqiptar, ishte vetëm çështje, kur dhe sa i dhunshëm, do të ishte rrëzimi.
Ndërkohë, që në Komitetin Qendror të PPSh-së, ju kanë akuzuar se pikërisht “VOA” dhe ju personalisht, kishit informacion, për atë që po ndodhte në Shqipëri, në 8 dhjetor në “Qytetin Studenti” dhe e lidhin këtë me faktin, që në emisionin e VOA-s, në 8 dhjetor, ju ritransmetuat deklaratën e Rexhep Qoses, për largimin e Kadaresë, kur nuk kishte shkak, që të transmetohej ajo?
(Qesh) Shumë interesante. Intervista e Qoses, pati shumë bujë, jo vetëm këtu tek ju, por edhe në Kosovë. Ne patëm shumë kërkesa që ta ritransmetonim dhe kjo ishte arsyeja.
Pra, nuk prisnit asgjë, që të ndodhte në “Qytetin Studenti”?
Absolutisht jo.
Si e morët informacionin për ngjarjen?
Kam marrë një telefonatë, në orët e para, ka qenë e diel, me datën 9 dhjetor. Një telefonatë në shtëpi. Personi që telefononte, më pyeti: “A jeni Elez Biberaj”? I thashë, “po”. Më tha se; ‘kanë filluar demonstrata në Universitetin e Tiranës, qeveria ka marrë masa shumë të rrepta dhe po i shtyp, është shumë me rëndësi që ‘Zëri i Amerikës’, të transmetojë për këto” dhe e mbylli telefonin. Me pak fjalë, nuk pata mundësi, as që të pyesja!
Se kini marrë vesh kurrë, kush ishte ai?
Jo. Në maj, në kontaktet e mia me intelektualët shqiptarë, sidomos me Gramoz Pashkon dhe Fatos Nanon, përveç numrave të telefonave të zyrës, u kisha dhënë dhe numrat e telefonave të shtëpisë. Ka mundësi që Gramozi, t’ia ketë dhënë dikujt telefonin tim, sepse telefonata, ishte në shtëpi.
Si reaguat. Ishte e diel, mëngjes, jo dite pune?
Shkova menjëherë në zyrë. Ju, përmendët ritransmetimin e intervistës së Rexhep Qoses. Një dëgjues nga Tirana, me telefononte shpesh, 3-4 herë, brenda dy muajsh dhe kishim zhvilluar një lloj raporti. Ky ishte një ndër dëgjuesit, që kërkoi të ritransmetonim Qosen dhe i thashë se; vetëm për ty, do ta bëja këtë. Atë ditë kur erdha në zyrë, i telefonova këtij personi. I them se kam disa njoftime, për trazira dhe mitingje. Jo, më thotë, se unë shtëpinë e kam pranë universitetit. Unë se kisha idenë fare, se ku ishte universiteti. Dikush po përpiqet tha, me huliganë të rremë, diçka të tille më tha. Pra; s’ka ndodhur asgjë. Pas 2-3 orësh “Reuters” e konfirmoi. Atë ditë nuk kishte shumë lajme. Nuk mund të lidhesha me Tiranën, telefonova Gramozin etj., por pa sukses.
Zoti Biberaj, ishin kolapsuar telefonatat me Shqipërinë atë ditë?!
Po, nuk e di çfarë kishte ndodhur! Rastësisht atë ditë, ne kishim përgatitur një intervistë me Kadarenë. Dejvid Bajdner, kishte zhvilluar disa ditë më parë, një intervistë me Kadarenë, me shkrim, edhe më kërkon mua, që t’ia përktheja, sepse përgjigjet e Kadaresë, ishin shqip. Intervista ishte shumë e gjatë. Më 8 dhjetor, ky botoi një artikull bazuar mbi intervistën, artikulli ishte shumë i shkurtër. Më datën 8, ne e përmendëm artikullin. Unë i kërkova Bajdnerit, që ta transmetoja intervistën dhe intervista doli rreth 6-7 minuta. Ishte shumë e gjatë. Më datën 9, kemi pasur një lajm për Kadarenë dhe një lajm për ngjarjet këtu.
Me pas, si e morët vesh se çfarë po ndodhte?
Më pas u lidhëm me telefon nga Tirana, kemi pasur telefonata interesante. As sot nuk e di, por një person, më ka telefonuar shpesh herë dhe përdorte një pseudonim, “Vullneti i Mirë”. Interesante, në telefonatat e këtij personi, ishte se ai, nuk rrinte në bisedë, më shumë se 30 sekonda.
U jepte informata?
Po, i jepte informata shume të sakta, por nuk qëndronte në telefon, më shumë se 20 sekonda dhe telefononte prapë pas 30 minutash.
Se kini marrë vesh kurrë?!
Kurrë se kam marrë vesh dhe do isha shumë i interesuar, ta njihja atë person.
A arrinit t’i ndiqnit zhvillimet e ngjarjeve? Pasi kishte një intensitet dhe zhvilloheshin ngjarjet aq shpejt, sa dhe ne këtu, nuk arrinim t’i përcillnim?
Po, ne ishim totalit të angazhuar, 24 orë totalisht.
Dhe arritët të merrnit informacionin, që ishte shpallur pluralizmi politik?
Lajmin e kam marrë nga Gramoz Pashkoja. Në mëngjes të datës 12 dhjetor, më ka telefonuar në shtëpi dhe me tha; “fituam” dhe ishte me Dr. Berishën dhe ma dha Dr. Berishën në telefon.
Ju, e njihnit Dr. Berishën?
Jo nuk e njihja.
Ky ishte kontakti i parë me Dr. Berishën?
I kisha lexuar shkrimet e tij. Kam pasur një analizë, për një artikull të tij dhe të Hamit Beqjes, në maj. Artikulli qe botuar në vjeshte tek “Bashkimi”. Isha përpjekur të lidhesha me të, por kurrë nuk sigurova ndonjë numër telefoni. Kam përshtypjen, këto ishin burimet tona, se ai nuk kishte telefon në shtëpi, por vetëm në spital. Në datën 10-11 dhjetor, gjithë programi u ishte kushtuar ngjarjeve këtu. Atë ditë unë vetë, kam bërë një analizë, ku thoja se; nëse Alia nuk pranon kushtet, Shqipëria po shkon drejt një realiteti të pasigurt. Kemi pasur dhe një intervistë me Rexhep Qosen, ku i bënte thirrje z. Alia, që të pranojë kërkesat e studentëve.
Z. Biberaj, ndërkohë që ju morët vesh krijimin e PD-së…?
Pas telefonatës me Gramozin, bisedova me Dr. Berishën dhe me thanë se do të zhvillohej një miting atë ditë dhe do të shpallej krijimi i PD-së. Atë ditë, kemi pasur intervistë të plotë me Pashkon, me Berishën edhe me Azem Hajdarin.
Ishte i papritur për ju, krijimi i partisë së parë opozitare?
Jo.
Mendonit se do të ndodhte?
Patjetër që do të ndodhte.
A kishit ju, ose një platforme e VOA-s, për të evidentuar 2-3 liderë të kësaj partie, ose më shumë?
Absolutisht jo.
Ka pasur komente, në këtë drejtim?
Po e di, janë bërë shumë spekulime, absolutisht jo. Edhe sot, nëse ekzistojnë diku të zbardhura intervistat tona, edhe në janar të vitit 1991, në intervistat me Dr. Berishën, në paraqitjen e intervistës, neve thoshim, një nga liderët e Partisë Demokratike. Në atë kohë, evidentoheshin dy liderë, Pashko dhe Berisha, personat e tjerë, nuk kishin karizëm.
A e kishit evidentuar edhe ju në VOA, ose administrata e SHBA-ve?
Patjetër, por ajo ishte evidentuar këtu në Tiranë. Jo tek ne.
Ata kanë mbërritur në SHBA-ës në 1991, ka qenë kontakti i parë i juaj me ta?
Po. Ajo që ishte e rëndësishme për ne, ishte procesi dhe jo personazhet. Dhe ishe aq rrëmujë këtu dhe përvoja e vendeve të tjera të Evropës Lindore, që udhëheqësit dalin në skenë dhe mund të rrëzohen menjëherë. Ajo që kishte rendësi, ishte që ky proces, të ishte paqësor.
Përshtypja juaj e parë me ta në Uashington?
Ata erdhën si të ftuar zyrtarë, në emër të Qeverisë Amerikane, me rastin e vendosjes së marrëdhënieve diplomatike. Impresioni që pata, ishte shumë pozitiv. Bisedat me Gramozin, ishin më të lira, mbase edhe për shkak të kontakteve, që kemi pasur më parë. Ndoshta edhe mosha, por ishte shumë i shlirët. Kurse Dr. Berisha, shumë serioz, edhe në takimet me zyrtarët ku unë kam marrë pjesë, ishte shumë serioz, i përpiktë.
Cila ishte përshtypja, që kjo opozitë e re, la në Uashington?
Mjaft pozitive, kjo u pasqyrua menjëherë, në mbështetjen pothuajse totale, nga qeveria e SHBA-ve, për Partinë Demokratike dhe partitë e tjera të opozitës.
Si e mbani mend rrëzimin e bustit të diktatorit Enver Hoxha, që u parapri nga greve e urisë së studentëve?
Prapë kthehem te frika, që unë personalisht, kisha për dhunën. Mbase e kam gabim, por ajo ishte pika më delikate dhe Shqipëria, kurrë nuk ka qenë më afër një lufte civile, sipas meje, sesa gjatë atyre ditëve. Mbulimi i asaj ngjarje për ne, ishte shumë më i lehtë, sepse kishim kontakte. PD-ja kishte krijuar dhe Zyrën e Informacionit.
I keni parë vet imazhet atë dite?
Atë ditë jo. Ne ishim shumë të angazhuar dhe ishte shumë vështirë, që të lidheshe atë ditë me Tiranën.
A ekzistonte një marrëveshje me VOA-n dhe DASH-in, për të zgjedhur liderët opozitarë?
Absolutisht jo. Ne jemi ent qeveritar, por nuk ekzistonte asnjë marrëveshje, ku ata mund të lëvronin, ku mund të thoshin, jepi këtë material, ose mos e jep.
Jo, konsultime informale, lidhur me personalitetin e liderëve që ishin në Shqipëri?
Jo, asnjë herë.
Një nga momentet kulmore kur keni ardhur në Shqipëri ka qenë vizita në zgjedhjet e 31 marsit dhe e dyta, vizita e sekretarit amerikan të shtetit, Xhejms Bejker. Si e morët vendimin, për të ardhur në Tiranë?
Unë isha ftuar nga Komisioni i Helsinkit, që të vija në Shqipëri, në gusht të vitit 1990, por Tirana nuk më dha vizën. Por tashmë kishin ndryshuar gjërat dhe qeveria, nuk mund të refuzonte vizën dhe unë kam ardhur me delegacionin e Kongresit Amerikan, të Komisionit të Helsinkit.
Cili ishte impresioni për Shqipërinë, përputhej me atë që mendonit?
Unë që në moshë të re, ia kisha kushtuar jetën studimit të çështjes shqiptare dhe mendoja se kisha një ide, se si ishte gjendja këtu. Por në të vërtetë, ishte shume me keq nga sa e kisha menduar.
Çdo me thënë shumë më keq?!
Njerëz të dëshpëruar, mungesa nga të gjitha aspektet, varfëri e dhimbshme.
Dhe ju që ishit një studiues i çështjeve shqiptare, nuk kishit arritur ta parashikonit këtë gjendje?
Jo. Ishte shumë me keq, sesa e kisha menduar.
Dhe ju u rikthyet serish në qershor të vitit 1991, gjatë vizitës së sekretarit Bejker. Si e mbani mënd këtë vizitë?
Shumë intensive. Mitingu në Sheshin “Skënderbej” madhështor.
Cili ishte reagimi i sekretarit Bejker?
U impresionua aq shumë, sa menjëherë pas kthimit në SHBA-ës, u krijua një Taskë Forcë, kam qenë dhe vete anëtar i saj, dhe menjëherë filloi angazhimi, ndihmat për mediat këtu, për partitë e opozitës, që të përgatiteshin për zgjedhjet.
A kishte një skepticizëm, për mënyrën e pritjes së Bejkerit, para mbërritjes në Tiranë?
Jo, dihej që kishte disponim amerikan.
Cilat kanë qenë intervistat më impresionuese, nga të gjitha personazhet shqiptare?
Me Dr. Berishën, një muaj pas themelimit të PD-së.
Pse ka qenë impresinuese?
Sepse mendimet e tij, kanë evoluar. Ju sigurisht, u kujtohen reagimet e para, intervistat e para menjëherë pas themelimit të PD-së, lëvdatat për Alinë e të gjitha këto. Kam përshtypjen se në fillim, udhëheqësit e opozitës, nuk kishin një program të qartë. Por brenda një muaji, ishte e qartë, se Dr. Berisha, kishte një plan.
Brenda një muaji?
Po.
Kishte një projekt, në ç’kuptim?
Kishte një vizion, se ku duhet të shkojnë gjërat.
Gjë që nuk evidentohej te liderët e tjerë të opozitës…?
Jo, sinqerisht jo.
Dhe intervistat e tjera?
Me Gramoz Pashkon, me Azem Hajdarin. Unë i kam ndjekur shumë ngjarjet në Evropën Lindore dhe e merrja me mend, se dhe Shqipëria, do të përballej me të njëjtat probleme dhe në intervistën e parë, pas krijimit të PD-së, ka qenë një intervistë mjaft e gjatë me Azem Hajdarin, një nga pyetjet ka qenë: A ishte marre leje, që të rrëzohej komunizmi, apo po të ndërtohej demokracia?!
Cila ishte përgjigja e tij?
Ai u përgjigj, se; ka qenë shumë e vështirë të rrëzohej komunizmi, por jemi të përgatitur, e dimë se çdo të thotë sistem demokratik, etj.
Çfarë roli po luan VOA, në gjithë trojet shqiptare?
Unë tani, jam drejtor i Divizionit të Euro-Azisë, jam përgjegjës i transmetimeve, për gjuhën ruse-ukrainase dhe për vendet Ballkanike dhe shqip sigurisht. Çdo vit, kjo është me ligj, ne duhet te zhvillojmë anketa dhe këto zhvillohen në mënyrë të pavarur. Anketa e fundit këtu, ka qenë në shtator. Ne kemi një dëgjueshmëri javore, prej 46 për qind. Në Kosovë, 65 për qind.
Si është sot Shqipëria, me atë kur erdhët për herë të parë?
Nuk ka krahasim, pa dyshim shumë mirë. Memorie.al
