Nga Uran Kalakulla
Pjesa e tridhjetedy
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KQB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Kaq thashë dhe u largova ashtu si kisha vajtur. Tashmë për mua ishte bërë e qartë: isha i pari në shenjë nga komanda. Prandaj vendosa të jem dy herë më i kujdesshëm se më parë. Por, vura re se disa të burgosur të tjerë, frikacakët e servilët, shyqyr zotit, sikur nuk më afroheshin. Dukej qartë që kishin frike se mos komprometoheshin. Psikologjia zotëruese e jetës së qytetarëve jashtë hekurave të burgut, psikologjia e një frike të madhe, të përbindshme, kishte nisur të hynte dalëngadalë brenda në burg e kamp-burg. Dhe këtë tashmë unë e kisha të qartë. Prandaj nuk më kënaqi fort shtrëngimi i duarve nga miqtë e shokët, të cilët bënë me mua, të njëjtë gjë që kishin bërë edhe me Bardhyl Belishovën. Më mjaftonte vetëm solidariteti i tyre, të cilin e dalloja te përshëndetjet dhe buzëqeshjet e sinqerta dhe kuptimplote të tyre.
Të them të drejtën, zallamahi të kësaj natyre, i kisha pritur sapo u mor vesh se kryetar i Degës së Elbasanit, që (domosdo), kishte nën juridiksionin e vet edhe mbikëqyrjen e kamp-burgut tone, kishte ardhur “gjenerali i zi”, Nevzat Haznedari. Dihet që ai ishte mësuar prej dekadash të gjente, siç thonë shkodranët, “halën për peq”, domethënë, qimen në vezë. Se ai nuk ngopej kurrë së shkaktuari viktima, sa me shumë viktima, për t’ia servirur në zgrofin e stërmadh e të tmerrshëm, si të Minosit mitologjik, diktatorit dhe zotit të tij. Por nuk ma kishte marrë mendja se, midis atyre viktimave, mendohej të isha edhe unë, që, siç kam thënë më lart, zakonisht tregohesha shumë i matur dhe i kujdesshëm në kësi punësh me rrezik e, pa rezultat konkret pozitiv.
Por, një ditë të atij muaji e pikërisht më 19 prill 1968, paradite, si herën tjetër, ranë prapë bilbilat. Këtë radhë nuk do të mblidheshim grumbull në oborr, por të mbylleshim nëpër kapanone. Dera e jashtme u hap dhe brenda hyri operativi me dy kapterë, i shoqëruar nga kryetari i zyrës teknike, krye-spiuni, hajduti dhe pederasti, Mehdi Noku. Dhe, së bashku, u drejtuan për në kapanonin pranë kuzhinës, ku rrija dhe unë. Sa u futën brenda, qëndruan poshtë shtratit tim, mbi derë, dhe më thirrën te zbrisja poshtë bashkë me tesha. Zbrita.
Më vunë prangat gjermane në duar dhe më thanë të bëja përpara nga dera. – “Po plaçkat, dyshekun dhe teshat, në magazinë”? – pyeta operativin. Në vend të tij, u përgjigj Mehdi Noku, duket fort i kënaqur që po shërbente në një punë të tillë. Ndoshta se po i hiqej qafe një njeri i padëshirueshëm për të, megjithëse me atë pleh, as kisha fare afrim dhe as i kisha nxjerrë kurrë ndonjë telash.
Te dera e oborrit, ku ishte vendosur një si perde, veshur me letër katrama, për të mos parë jashtë derës së madhe prej telash me gjemba e, me kullë rojash, kishte një hapësirë të vogël. Aty më qëndruan dhe nisën të me kontrollojnë deri në prapanicë. Besoj jo për ndonjë thikë, se e dinin qe unë s’mbaja të tillë, por sigurisht për ndonjë letër, me anë të së cilës të lidhja “Partinë time”, me ata të Burrelit. Se tashmë për mua ishte e qartë që aty do më çonin. Nuk qaja aspak hallin tim, isha mësuar me transferimet tashmë, por, kur këto ndodhnin, mendjen e kisha vetëm te familja, sidomos te gruaja e re, te djali i vogël dhe te nëna plake, që do të merrnin rruge të gjatë, me mundime e rreziqe, për t’më takuar aty ku më degdisnin si dengu pa markë.
Pas meje, atë vend ndalese të parë, e mbushën edhe me nja pesë të rinj: Brahim Buzi, Agron Kalaja, Bajram Dervishi, Hekuran Shyti dhe Ramadan Lipe. Ata i njihja vetëm me të parë e pothuajse nuk kisha folur kurrë me ta, pale shoqëruar e ndenjur. Ata ishin djem të thjeshtë, punëtorë, të pashkollë, futur në burg vetëm për tentativë arratisjeje. Kisha dëgjuar për ta se ishin njerëz të ndershëm. Por, vallë këta paskëshin qenë anëtarët e udhëheqjes së Partisë sime social-demokrate?! I vështrova me kujdes tek i kontrollonin edhe ata (më shumë për thika besoj, sesa për letra), dhe gati më erdhi të qeshja. Ç’të ishte kjo punë?
Mos vallë kishin sajuar ndonjë grup për thyerjen e kampit, për arratisje? Ndoshta! Apo për sherr e zënka nëpër kamp, si prishës të rendit e të qetësisë? Në auto-burg na rrasën brenda, por shyqyr që na i hoqën prangat. Mundet që të ishte pune inventari për to. Ku ta dish?! Dhe u nisëm. Megjithëse të mbyllur si në kafaz, pa dritare gjëkundi, vetëm me një birë majë tavanit, sa për të marrë pakëz fryme, ne e kuptuam se makina mori rrugën për në Tiranë, nga Qafa e Kërrabës.
Ne Tiranë na ndalën te burgu i ri, ku morën edhe pese të rinj të tjerë të ardhur nga kamp-burgu 309 i Vlorës: Qamil Hajdinin (një djalë nga Tropoja, i gjatë sa një shtylle telefoni), Xhaferr Xhomon (ish-zooveteriner) dhe nja tre të tjerë, të cilëve s’ua kujtoj tash emrat. Kështu, në atë auto-burg, u bëmë dhjetë veta, me gjithë tesha, dyshekë, jorganë, batanije, velenxa, enë gatimi e qypa, pagure, trasta ushqimesh e veshmbathjesh e, unë dhe një traste plot me libra e fletore, ca të shkruara e ca të pashkruara.
Edhe kamion i hapur të ishte ajo dreq makinë, do na kishte dalë shpirti, jo me një makinë e mbyllur, pak më e madhe se një veture, duke bërë tërë atë rrugë: nga Elbasani në Tiranë e deri në derën e burgut të Burrelit, në ketë vend të mallkuar.
Me sa mbaj mend, dy-tre veta nxorën zorrët dhe atëherë u detyruam të marrim edhe erën e të vjellave të tyre, bashkë me erërat e tjera, që përziheshin me erën e rëndë të karburantit të djegur keq nga ajo makinë rrashqele. Po, ç’të bënim? Ku të futeshim? Ne s’kishim as mundësinë të shtrinim gjëkundi këmbët për t’i çmpirë, nga gjithë ajo rrugë e gjatë.
Më në fund, arritëm. Dera u hap dhe ne nisëm të zbresim me zor, me këmbë, trup e krahë të mpirë. Dhe vetëm kur shkarkuam edhe trastat, na thanë të rreshtoheshim në gjysmërrethi, para derës së rëndë prej hekuri të burgut. Hodhëm sytë dhe vështruam përreth, për të kuptuar se ku ndodheshim. Para nesh, mes kapterëve të atij burgu, lëvizte aty-këtu një civil, me ca sy si të hienës e që përpiqej të na hetonte me vështrimin e tij tinëzar, ndërkohë që një buzëqeshje e ligë i përvijohej në cep të buzëve.
Sigurisht, kënaqej që i kishte ardhur mall i ri për të rrasur ndër biruca e, për t’u kënaqur, kur ta torturonte. Çfarë surrati jeshil, cinik e sadist njëherësh! Dhe ishte një minxho i shkurtër, saqë kapadaillëku, që e tregonte sheshit, të kallte më shumë se frikë: një neveri të vërtetë. E ky na qenkësh operativi i burgut të Burrelit, nuk di me ç’gradë, por me emrin Shaban Hadri, nga Kolonja. Për mendimin tim, të gjithë derrat, si thotë një fjalë e urtë popullore shqipe, një turi kanë.
Si u tund një copë herë në formë demonstrative, si ai kasapi që blen një tufë bagëti për t’i therur e kapardiset tek i heton, Shaba nisi të bëjë një lloj apeli, duke ia bërë me gisht secilit, për të identifikuar fytyrat me emrat që kishte në liste:
– “Si të quajnë ty”? – nisi nga fillimi i rreshtit.
– “Xhaferr Xhomo”! – I thirruri duhej te ngrihej më këmbë për t’u identifikuar më mirë, si dhe për respekt të zotërisë së ri.
– “Po ti”?
– Kozma Todi!
– “Po ti”?
– “Ibrahim Buzi”!
Por, apeli nuk vazhdoi më tutje. Ai na vështroi njëherë të gjithëve përreth e, pastaj, pyeti papritmas:
– “Kush është këtu, Uran Kalakulla”?
Unë u ndodha nga ana tjetër e atij rreshti. E, domosdo, si të terët, u ngrita edhe unë më këmbë.
– “A, ti qenke Urani”?! – bëri zotnia e tij me ironi. Dhe vazhdoi:
– “Po ku je, more Uran, se të kemi pritur prej kohësh”?!
“Eh, qen e bir qeni, – thashë me vete, – më paske pritur, hë”?! Dhe mendova se kushedi çfarë kishte shkruar në ato letrat që më kishin shoqëruar pas e që ndoshta atij i kishin rënë në dorë para se unë të sosja aty. Dhe me zë iu përgjigja atij dhe, meqë mendimi është shumë më i shpejtë se fjala, pata kohë të flas me vete dhe t’ia jap përgjigjen atij, jo vetëm ne kohë, por edhe ashtu si duhej: “Nuk e di se kush je ti, zotni, por po të them, se nuk kisha bërë ndonjë lutje për të ardhur këtu”!
– “A e di se këtu e kemi edhe Pjetrin”! – ma ktheu ai. Sigurisht që unë e dija, se atë dhe një grup tjetër, kishte gjashtë muaj që e kishin sjellë në atë burg që nga Elbasan1, si puna ime. Ndaj dhe iu përgjigja thjeshtë:
– “E di”!
– “E kena bërë kryeministër”! – foli ai prapë me ironi. Atëherë më kërcyen me të vërtetë dreqërit, se për mua emërtimi “Kryeministër”, përkthehej thjeshtë me “birucë”. Domosdo që as njëra dhe as tjetra, nuk më shkonte hiç për shtat. Ndaj edhe iu përgjigja flakë për flakë:
– “Dëgjo, zotëri, se nuk ta di emrin! Unë quhem Uran Kalakulla dhe jo Pjetër Arbnori. Dhe, andej nga ana jonë, kemi një fjalë që thotë fare shkoqur se: çdo dash varet nga këmbët e veta”.
– “More, ma paske gjuhën shpatë, zotrote”! – ma ktheu sigurimsi me atë ironinë e tij të shpëlarë, ku ndiheshin fort qartë edhe notat e para kërcënuese. Por unë, i nervozuar siç isha, nuk pyeta dhe iu ktheva prapë, pa i lënë kohë aspak të flasë me tutje në atë çast:
– “Epo, unë e di se njeriut goja i është dhënë nga Perëndia, jo vetëm për të ngrënë si bagëtia, por edhe për të folur si njerëzia”!
– “Mirë, mirë”, – tha ai me atë tonin e tij ironik, por këtë radhë kërcënues edhe më haptas. – “Këtu jemi, do të flasim”!
Nga inati, prapë nuk desha t’ia lë atij fjalën e fundit:
– “Vërtetë, këtu jam e, s’kam nga iki, edhe sikur të dua”!
Me kaq dialogu im me operativin e Burrelit mbaroi dhe atëherë ai u dha urdhër rojave të hapnin derën e madhe si gojë përbindëshi dhe të na fusnin brenda. Kaq deshën kapterët. U turrën si të ndërkryer, pothuaj njëherësh, duke na cituar një parullë të shkruar në një cep të murit të lartë rrethues, shkruar me një shkrim të keq prej gjysmë-analfabeti: “Këtu i thonë Burrel, kush hyn nuk del”!
Ne, të sapoardhurit, sigurisht që e dinim se ç’ishte Burreli, siç kishte dëgjuar çdo tjetër i burgosur politik. Nami i tij i keq, madje kishte kapërcyer edhe kufijtë e Shqipërisë, deri në Amerikë dhe hera-herës “Zëri i Amerikës” apo “Radio Londra”, e kishin përmendur këtë emër kobzi.
Siç duket, krenarë për këtë nam të ndyrë, bërtisnin me një kënaqësi të shpifur edhe kapterët, që po na nxisnin të hynim sa më shpejt në atë burg hijerëndë e të heshtur si varri, ndryshe nga gjithë burgjet e tjerë që kishim parë. Ata gëzoheshin si dreqërit e ferrit, që sapo marrin në dorë shpirtrat mëkatarë, me detyrën e saktë që t’i torturojnë përjetësisht.
Dhe këta dreqër me uniformën e kapterëve të Ministrisë së Brendshme, ishin: Asllan Uka, Nezir (mbiemrin s’ia mbaj mend), Ali Kurti e me radhë, kryesisht fshatarë nga rrethi i Matit, të transformuar në xhelatë, për të munduar e torturuar njerëz të pafajshëm, vetëm për tekën e diktatorit e, për t’ua bëre atë jetë të mbetur ende mbi tokë, një ferr të vërtetë apo, për t’ua afruar vdekjen sa më parë, me gjithë moshën tonë të re.
Hija e zymtë e burgut të Burrelit
Çdo burg ka hije të keqe. Kuptohet pse. Por hija e burgut të Burrelit, kishte një zymti të veçantë, që binte erë vdekjeje. Jo më kot, ndër burgjet shqiptare të diktaturës enveriste, Burrelin e kanë quajtur “rrethi i nëntë i ferrit” dantesk. Domosdo, ai Kishte shumë “shoke” të tij, nëpër gjithë vendin, si: Burgu i Kalasë së Gjirokastrës, Burgu i ri i Tiranës, Burgu i Shkodrës (më mirë të themi burgjet e Shkodrës), e kështu me radhë. Por, nuk më duket se gaboj kur them se ai i Burrelit, kishte diçka të veçantë: pamjen e një përbindëshi.
E, ky përbindësh, rri gjithmonë me gojën hapur dhe, ç’hyn në grykën e tij, nuk del më gjallë, por veçse kufomë. Dhe këtë e vërtetonin vetë komunistët kur, në fillimet e vënies në përdorim të atij burgu, kishin vënë në ballë të tij, pas emërtimit: “Burgu i armiqve të popullit’, edhe një parullë fort cinike, që të kujton atë të shkruar në hyrjen e Ferrit të Dantes. Ja, krahasoni këto parulla dhe do të shihni se janë krejt të ngjashme, si dy pika uji:
Te Ferri i Dantes:
“Lini çdo shpresë, o ju jë hyni brenda”!
Te hyrja e burgut të Burrelit:
“Këtu i thonë Burrel, kush hyn, nuk del”!
poetike danteske?
A thua bejtexhiu sigurims të ketë pasur ndonjë reminishencë?! Sido që di mjaft gjëra nga burgjet e tmerrshme të historisë së njerëzimit, nuk besoj se në ndonjërin prej tyre të jenë shkruar parulla te tilla, të kobshme! Gjykoni vetë tani shpirtin sadist të sigurimsave komunistë! E pra, vendi ku ishte ngritur, nuk kishte aspak ndonjë zymtim rreth e qark. Madje, rreth e rrotull kishte edhe blerim, si anë qyteti që ishte. Por, kur ajo ndërtesë u zyrtarizua si burg, duket që i gjithë mjedisi përreth, mori një hije të zymtë e të frikshme, diçka si kështjella e lugatit Drakula. aq i njohur përmes kinematografisë amerikane, si burgu i bodrumeve të Koloseut romak, i viktimave të kristianëve të parë, siç dëshmon historia. Edhe një tullë e zakonshme, po që se përdoret nga një kriminel për t’i thyer kokën e për t’i hapur trutë një viktime të pafajshme, kur ajo del në gjykatë si armë krimi, shihet nga njerëzit sa me frikë, aq edhe me mëri.
E sigurimsat komunistë kishin një aftësi të veçantë: çdo objekt, kur e preknin me dorë, e nxinin, e kthenin në diçka të zymtë, të frikshme, të urryer, mjet i vuajtjes, torturës, i vdekjes së njerëzve. Pse, a nuk i kthyen në Shkodër faltoret e Zotit dhe disa shtëpi të familjeve të ndershme e të dëgjuara të atij qyteti në burg? Po kështu, edhe në disa qytete të tjera të vendit tonë fatkeq. Pra, si për një ligj të pashkruar të historisë njerëzore, edhe një faltore hyjnore, në duart e çdo diktature, kur përdoret për krimet e saj, merr hije të keqe, sepse njehsohet me vete diktaturën. Gulakët e Serbisë, Ljubjanka e Moskës, Aushvici hitlerian e kështu me radhë, pa anë e pa fund, nga vende të qeta, në duart e Xherxhinskit dhe të Himlerit, morën mallkimin e popullit dhe damkën e turpit të historisë. Ja, pikërisht kështu ndodhi edhe me burgun e Burrelit e, burgjet e tjerë të Shqipërisë.
Nga ana tjetër, është shumë më keq, është një bela me vete, kur ke që më parë njohuri mbi atë burg të mallkuar e, ku po të fusin brenda. Është një shokim i pashmangshëm, i shkaktuar nga frika, nga tmerri. Edhe në mendje të torturon pyetja e Pashmangshme: “A do të dalë dot andej i gjallë apo si kufomë, i mbështjellë me një batanije të qelbur, tërhequr zvarrë, si një kafshë e cofur drejt gropës së një varri të humbur, pa shenje e pa emër, ku nuk do të vijnë dot kurrë njerëzit e tu të derdhin së paku dy pika lot e, të të vënè sipër një tufë me lule”? Prandaj, duhet një qëndresë e rrallë, një burrëri epike, për t’i bërë ballë që në fillim kalimit me këmbët e tua të asaj dere fatale.
Jehona ka përcjelle emërtimin “Burgu i Burrelit”, pothuaj në tërë Shqipërinë, qysh në kohën e diktaturës se kuqe. Ky emërtim, për shqiptarët, ishte sinonim i ferrit dhe vazhdon të jetë i tillë ende sot në mendjen e njerëzve. E keçja duket se rron më gjate se e mira, sepse njerëzimi, në jetën e vet, ka parë me shumë të këqija sesa të mira. E sidomos nën diktaturën komuniste, që ishte diktatura më e egër e më çnjerëzore se ajo hitleriane, edhe për faktin se ajo zgjati fatalisht shumë më gjatë si kohë, se e zeza. Ja një fakt: në librin e tyre me titull “Libri i zi i komunizmit”, në sajë të studimeve dhe dokumentacionit (madje, jo i plotë), autorët kanë nxjerrë përfundimin se kuçedra e kuqe ka ngrëne 86.000.000 viktima. Ndërsa e zeza, gati dhjetë herë më pak, ndoshta edhe nga fakti se jetëgjatësia e saj, qe dhjetë vjet më pak. Autorët e këtij libri janë: Courtois-Eerth-Panne-Paczkoëski-Bartosek-Margolin (Editions Robert Laffont, SA, Paris, 1997), gjashtë historianë, që, nga emrat, duhet te jenë francezë, polake dhe hungarezë. / Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
