Nga Gëzim Peshkëpia
Pjesa e katër
Memorie.al / Herë pas here kisha botuar ndonjë shkrim për ngjarje të shkëputura me hezitimin e përhershëm ndaj penave të njohura që e sillnin këtë kohë tragjike nëpërmjet librave të tyre. Edhe përshkrimi pasiv nuk shkon, prandaj m’u desh të bëhem komentator i kësaj periudhe me qëllim paraqitjen jo vetëm të tragjikes, por në përgjithësi të asaj jetësores. Me këto shkimëza rrëfenjash nuk pretendoj të sjell imazhe të gjalla, por një kontribut fare të vogël në memorialin për nder të kujtimit të tyre.
Ju rrëfej Tiranën mondane të viteve ’60-të
Në Uzinën e Përpunimit të Naftës Ballsh, për një kohë të gjatë, u krijua një zhurmë e madhe dhe mjaft shqetësuese e cila, na detyronte të flisnim me zë të lartë me bashkëbiseduesin. Nga ky shkak, shumë prej të burgosurve i’u ngjir zëri e, mjaft prej tyre vuanin nga pagjumësia.
Shumë prej nesh patën edhe shqetësime nervore, ndërsa mua më ndodhte një fenomen i çuditshëm; kjo zhurmë më ndihmonte për ta përfytyruar veten jashtë këtij mjedisi, sidomos në darkë. Në bregoren pranë kapanoneve, picërroja sytë dhe nga dritat e uzinës më konvertohej pamja e një anijeje gjigande, të zbukuruar me ndriçim shumëngjyrësh.
Natë e ftohtë dimri. Me kokën e futur në një shall të improvizuar si kapuç u lë frerët e lirë kujtimeve për të më sjellë pranë fragmente netësh dimërore të qytetit tim. Nostalgji që më ndjell buzëqeshje.
Dilnim me shokun tim të fëmijërisë gjithë qejf se ishte e shtunë mbrëmje. Në bulevard binin në sy shumë studentë që ishin kthyer nga vende të ndryshme të Demokracive Popullore. Megjithatë, ne ishim në prag të prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik dhe vendet e Kampit Socialist. Dimri kishte ardhur interesant.
Dy herë kishte rënë dëborë. Fotografët në lulishten e qendrës së Tiranës, mezi gjenin kohë të ndërronin filmat e aparateve. Darkave, gjatë “xhiros”, lumi i njerëzve shpaloste “fësh-fëshet” e dyqanit të valutës, xhaketat me kuadrate të kombinatit dhe asnjë kapele, sepse ato ishin shenjë e borgjezisë të cilat, arti i kishte anatemuar nëpër romane e filma.
Rrallë, ndonjërit i kishte mbetur ndonjë relikte nga koha e Luftës ende e pa konsumuar, por dhe ai e vinte me sikletin e ndonjë shpotie “revolucionare”. Shoqërim idesh! Këtë ma sillte ndërmend “xhiroja” në oborrin e burgut, ku një masë qindra njerëzish, sikur shtonin zukatjen e asaj zhurme sfilitëse që vinte prej një shfryrjeje, diku nga afërsia e oxhakut më të lartë.
Vetëm “moda” kishte të veçantën e saj: palltot ishin shumica në ngjyrë kafe, kapelet shumëngjyrëshe (shenjë liberalizmi, me qëllim kursimin, lejuan edhe veshje civile). Vorbulla ndalonte lëvizjen e saj me rënien e çangës dhe e gjithë masa sistemohej në rreshta.
Fillonte apeli. Kur qëllonte të përsëritej, ishte torturë e vërtetë, sepse të ftohtit ndihej më shumë kur nuk lëvizje.
“Xhiroja” në Tiranë, në vartësi të motit e ditëve të festave, ndërronte si një amebë e stërmadhe formën e saj.
Herë-herë rrotullohej rreth qendrës apo niste nga “Zingoni”, te Materniteti. Me kthimin e studentëve nga jashtë shtetit dhe ky fenomen kishte pësuar metamorfozën e tij. Rreshtimi pati përftuar një “marschrout” tjetër, duke u spostuar në drejtim të hotel “Dajti”-t e, herë-herë shkonte deri te Universiteti.
Kjo sorollatje (se shëtitje s’e quaje dot), konsiderohej si diçka e veçantë, ishte një ritual, siç thuhej, privilegj i qendrave të vogla, sidomos tek vendet e pazhvilluara.
Njerëzit e trajtonin si një shfaqje. Vajzat ekspozoheshin si në një sfilatë dhe shpesh bënin hapat e para të njohjes me “kandidatët” për fejesë. Mjaftonte një nënqeshje në fillim, e cila në rrotullimin e dytë kthehej në përshëndetje. Këtu fillonin shpesh historitë e dashurisë. Për të dalë në xhiro, bëhej përgatitje e veçantë. Të dyja gjinitë preokupoheshin me seriozitet.
Nuk përjashtoheshin shkëmbimet e veshjeve ndërmjet motrave a kushërirave. Ato shpesh shtriheshin edhe tek shoqet. Shpesh modifikoheshin veshjet e nënave. Disa prej tyre kishin fatin të vishnin tesha që u vinin nga jashtë shtetit. Këta shquheshin me gishta e, gëzonin privilegjin për të mos u dukur si konviktorë provincialë.
Edhe standardi i veshjes pësoi ashtu si xhiroja metamorfozën e tij me ardhjen e studentëve. Këpucët çeke me gomë të trashë u pasuan nga lloj-lloj modelesh ku binin në sy ato që vinin nga Republika Demokratike Gjermane, e Polonia.
Këta sollën dhe palltot e shkurtra mbi gju, të cilët bëheshin objekt i “Bodecit”, (gazetë muri satirike) e afishuar në “Rrugën e Barrikadave”, ku karikaturat e shoqëruara me vargje, demaskonin “modën”, e varfërisë më të lulëzuar në të gjitha Demokracitë Popullore, simotra.
Mbasi kryenim rrotullimin apo “xhiron” e parë, kujtoheshim se ishim me vonesë për tek “Vollga”, ku fillonte rezervimi i vendeve që në orën 19.00. Kishte të fejuar që linin dikë në tavolinë herët fare e, ai pasi konsumonte nja dy shishe birra, ua linte çiftit. Më pas, këto tavolina nuk shërbenin më për një çift, sepse aty vinin kushërinj, shokë e miq, derisa salla e restorantit mbushej plot.
Ne rrinim në korridor duke pritur që Andoni apo Xhoxhi, të na jepte shenjën se dikush do të paguante. Palosnim palltot e drejtoheshim nga ajo tavolinë, duke qëndruar në këmbë për të dhënë përshtypjen se ne do të ishim poseduesit e ardhshëm të saj. Mbas krekosjes, përshëndetnim Lamin, Bardhin, Mehdiun, Sazanin e Urimin, si “të shtëpisë” që ishim.
Atmosfera ishte ndezur. Ansambli hungarez i ardhur për shfaqje, ishte rreshtuar në një tavolinë të gjatë të improvizuar, prej pesë tavolinash të vogla. “Komparsita”, po ekzekutohej me mjeshtëri nga orkestra e stakatat e saj, kishin punë me adrenalinën e auditorit.
Një çift hungarez tregoi virtuozitet në performancën e tij. Njerëzit dyndeshin nga anekset e lokalit në sallë. Duartrokitje. Lami magjik, nis rapsodinë nr. 5 të Listit. Efekt i jashtëzakonshëm! Hungarezët mahniteshin.
“Çardash”. Lami zbret nga podiumi në pistën e vallëzimit. Me lëvizje elegante e interpretim në perfeksion, ai elektrizoi sallën. Afër nesh, kamerieri kishte ngrirë me pjatë në dorë. Dikush e përmend e ai bën një gjest sikur del nga hipnoza, tund kokën e buzëqesh.
Brohoritje. Hakiu, një student i muzikës i kthyer nga Sofja, hyn e përshëndet duke ngritur borsalinën pa përfillur shpotitë e nja dy tavolinave e, na kërkon leje për t’u ulur në tavolinën tonë.
Borsalino, ishte e reja që ai sillte nga një vend me regjim si tonin. Ne për atë kapele debatonim, e peshonim, analizonim, zbërthenim dhe arrinin në përfundimin se: komunizmi i atjeshëm, ishte më tolerant se yni. Mehdiu luan me kitarën e tij “Brumbullin” e “Këmbanat”.
Entuziazmi rritet. Ansambli hungarez ngrihet në këmbë e duartroket. Në emër të tyre, dy kamarierë qerasin orkestrën. Dy hungarezë i shoqëruan nga pas e falënderuan në frëngjisht; ishte surprizë për ne. “Nuk pritëm të takojmë në këtë lokal mjeshtra të mëdhenj si ju, të cilët zor se i takon edhe në koncerte…”!
Një burrë i shkurtër u duk tek dera dhe u bëri me shenjë kamerierëve. Orkestra pa e zgjatur, paketoi veglat. Kishim ardhur në qejf. Nisemi për në hotel “Dajti”. Lamë pardesytë në garderobë dhe hymë në sallën e tavernës. Duke kullotur sytë me takt, majtas soditim shkurt tavolinat e ambasadave.
Gjoja indiferentë, hedhim sytë nga vajza e bukur e ambasadorit turk, e cila ecte drejt derës që të shpinte në bar. Djathtas, në tavolinën afër pasqyrës, si zakonisht në qoshe, kapardiseshin “kalecat”: Zyd Aga, Gani Kodra e kompani. Në bar endej një shtresë tymi e cila krijonte valëzime sa herë që hapej dera e sallës.
Përballë banakut të Dhorit ishin “montuar” në grupe mbi njëzet vetë ngjeshur midis tyre. Sekretari i Ambasadës Jugosllave, Rado, galant e provokativ, kërkonte leje në shqip, për të kaluar: “Mirëmbrëma…! Më falni…”!
Shumica e grumbullit përbëhej nga studentë të kthyer nga Lindja. Ndër ta shquhej Ëngjëlli, “charmant”, korrte fitore duke folur me gjeste sipas radhës, në frëngjisht, rusisht, hungarisht, italisht apo gjermanisht. Grupi i polakëve përbënte mazhorancën.
Tek ata binin në sy Jorgo e Faiku, që mbanin njëlloj cigaren ndërmjet gishtave eshtakë e të hollë. Dera hapej e dëgjohej zëri i Linit, që këndonte me diksion në dialektin shkodran, “Guarda che luna”, të Buscagliones. Dikush hynte, të qeshura…! Czesc Panoëie! Co slychac noëego? Ju lutem një kokteil…! Një gotë shumëngjyrëshe, kalonte dorë më dorë tek i sapoardhuri.
Dera hapej përsëri…Servus…Esta ultima Cansion que yo te canto…! Kënga “In Voga”, e filmit meksikan, vinte ndërmjet tymit, të qeshurave e tringëllimave të gotave që vezullonin me ngjyrat e ylberit. Si për ilustrim të momentit, dukej fytyra simpatike e Bebekut, mustaqet e të cilit shkonin në harmoni me papijonin që ai mbante.
Mbajtja e papijonit justifikohej meqë vinte direkt nga shfaqja dhe nuk kishte ku të ndërrohej, sepse banonte në Durrës. Doktor Cyneja, i bënte vend pranë vetes e të dy dukeshin si personazhe të ardhura nga vitet tridhjetë…!
Hap derën e i bëj shenjë Toninit, që luante në piano. Ja tek filloi kupleti “Rock and roll” i Carosones, “Tu vuoi far l’americano”. Njerëzit kishin frikë ta kërcenin. Këtë privilegj e gëzonte Stefani, i biri i ambasadorit polak, i cili kërcente me një vajzë të ambasadës italiane. Së fundi, duket Cezari i shoqëruar nga Raqi e Ruzhdiu, të ardhur nga Durrësi.
Përshëndeteshim të gjithë ndërmjet nesh. Shumica ishin të njohur. Ishte një atmosferë pothuaj familjare. Për çdo të panjohur që vinte rishtas, fillonin thashethemet e për një çerek ore të gjithë pjesëmarrësit, kishin në majat e gishtërinjve, ‘Curriculum Vitae-n’ e tij. Tuist. Bukuroshja turke përdridhej.
Ne mbas derës ndiqnim të ekzaltuar lëvizjet e saj. Feri, euforik, na përqafon e na pyet: “Po shkoni të vini shtresën e kafes, në çiornoje morje”? Kodi-zhargon do të thoshte: “Po shkoni të pini kafe tek “Krimea”?
Atje ishte stacioni i fundit. Xhamat të veshur me avull nuk të lejonin të shikoje brenda. Maria në banak, një grua me vështrim të dhembshur, nuk e zgjaste me njërin që s’kishte të paguante kafenë. Hapej dera. Tavolina pranë saj ishte e pa preferuar.
“Shto? …Skurczybyk…Kurëa mac…Servus”! Harro mushkë Valarenë. Ky i fundit ishte zëri i ngjirur i Xhelalit, të cilit bashkëbiseduesi, Niko këpucari, i fliste: “Je suis vraiment trompe de toi”! Këta përbënin çiftin më simpatik të pijetarëve.
Mbas debatesh “të zjarrta”, kodra mbas bregut, dilnin duke u lëkundur për të shkuar s’dihej se ku. Met Myzyri, na bën vend në tavolinën e tij. Bisedonte me njërin që mbante sytë mbyllur përgjysmë. Nxjerr një foto të zverdhur nga xhepi i brendshëm, ku dukej në Bulevardin e Tiranës para lufte, një burrë shik me kostum e borsalino. Ky kam qenë unë…!
“Ab halebun”! Një përshëndetje gjoja arabisht e Lupit, një jevg hamall me buzë të trasha, shoqërohet nga një temena. Raca jonë…vjen nga Siria e Egjipti, kurse disa prej racës tonë nga India,- sqaronte Lupi – si një demograf i thekur, që jetonte me një jevgë në ‘Pazarin e Ri’, tek një barakë, në hyrjen e rrugicës së Maleshkës. Lëmë stacionin e fundit dhe i drejtohemi Sheshit “Avni Rustemi”. Krahas nesh, në rresht, në një varg prej pesë vetash, i drejtohet hotel “Stadiumit”.
Rreshtin e kryeson Andoni, ish kaldaisti i “Vollgës”, dhe mbyllej nga Margarit pirati i cili, edhe pse me një sy, orientohej mirë në rrugicën me gropa që shkurtonte distancën për në stadium. Aty flinin nën shkallët karshi tribunës, në krevatet prej kartonësh që pengonin sadopak lagështirën e të ftohtit. Ecim duke komentuar heroizmin e shokëve “senza tetto”.
Tek rrumbullaku pranë bustit të Avniut që shkëlqente nga ngrica, takojmë berberin-poet, Ramizin, me leshra të verdha, mikun tonë të orëve të vona. I afrohemi, ndërsa ai nis recitimin:
“O nami e ndera jonë, burra çelikut,
Njëmend shqyptarë e nipa t’Skanderbeut!
E bardha rreze dahet, po, prej diellit
Se ju n’harresë u qet kjo zana eme.
Për ju do t’knohet po n’lahutë t’malcis”.
Gishtin tregues e ngrinte në drejtimin tonë. Flokët dhe mustaqet e tij të verdha, ishin të drejta e rebele. Sytë i shkëlqenin. Këmisha gjatë recitimit i kishte dalë jashtë e, zbardhte mbi pantallona. Rrihte gjoksin me grusht e plot patetizëm, krijonte kadencën aq sa të bukur, por të vështirë të Fishtës, e cila ngjante sikur ngrinte në ajër të ftohtë, duke krijuar shkallë për t’u ngjitur në të hovi poetik.
Ai papritur brofi në një bordurë e u kap me një dorë tek kangjella, ndërsa me tjetrën e ngriti përpjetë e ndër gishtërinjtë e mbledhur grusht, veçoi treguesin, ndërkohë zëri i tij kumboi: “Na t’birt e shekullit të ri…”!
Vazhdojmë ecjen, ndonëse ende na ndjekin vargjet e Migjenit nga një zë që sa vinte e shuhej.
Ja dhe rrugica tonë e dashur. Në një bordure, Vasili me kitarë, shoqëron serenatën e Rudolfit, këngëtarit aq të pëlqyer prej nesh të rinjve, “Buongiorno tristezza”, “Triste domenica”, “Stella d’argento”…! Këngët pasonin njëra-tjetrën. Nga dritarja e saj Bebi, fqinja tonë, duartrokiste e herë mbas here thërriste: “Bravo, të lumtë!”
Nga kati i dytë i shtëpisë afër nesh, u dëgjua zëri i Birçes, oficer burgu: “Mjaft me këto dëngër-vëngëra”!
Rudolfi: “Bota jashtë, të thonë faleminderit kur…”!
– “Epo ne s’jemi bota…”!
“Si mund të bëhemi me mostra si ty…”?!
Të nesërmen në ora 18.00, kishte shfaqje estrade. Regjisori Mihallaq Luarasi, e kishte futur të renë, modernen për kohën, plot guxim, e cila rrokej etshëm prej nesh. Kulmi arrinte kur këngëtarja e madhe, Vaçe Zela, këndonte këngën “Cammino”.
Me gjithë komentin e duhur se, kjo këngë këndohej në botën e pashpresë kapitaliste, aludimi ndjehej fuqishëm.
“Cammino, cammino, io cerco il mio Mondo
C’e buio profondo
Il sole dov’e
Io stringo una nuvola, le mani che tremmano…”!
Vaçja qëndronte mbështetur fuqishëm mbi këmbët e hapura si një pemë ndaj furtunës. Një pullë drite vinte nga llozha në të majtë të saj e, mbaronte tek ajo. Ndërsa ajo këndonte… “io stringo una nuvola, le mani che tremano…”, krahët ishin shtrirë drejt burimit të dritës, ndërsa duart që dridheshin, dukeshin sikur kërkonin të kapnin atë aq të dëshiruarën: Lirinë!
Shpresa që thërrmoheshin…!
Shkundem prej kujtimeve e shoh një pjesë të mirë t’atyre personazheve që luanin bardhë e zi ndër vagëllime…! Ja berberi-poet, Ramizi i tkurrur, kërrusur, tërheq këmbët thuajse zvarrë, tre metra më poshtë në oborrin e burgut.
Mihallaq Luarasi, i vetmi në atë oborr me një kokore ruse në kokë, nuk ecën, por gati vrapon poshtë e lart i vetëm, me mendimet e tij natyrisht jo të gëzueshme. Lupi hukat duart e, lëviz këmbët me një vend-numëro të shpejtë.
Mehdiu, muzikanti i mrekullueshëm, pyet lart e poshtë me shpresë për të peshkuar ndonjë lajm optimist, për amnisti!
“Grupi polak”, e gjithë shoqëria, ishte pothuaj tërësisht siç kishin qenë të lirë dikur, por tashmë të veçuar, barisnin duke kujtuar shpesh pjesë të shkëputura nga hetuesia e tyre.
Jashtë përmendeshin “Grupi agjenturor polak”, “Grupi terrorist i Dinamos”, “Grupi i ushtarakëve”, “Grupi i Marinës” (Landi, Haruni, Maksi, Alaudini, nipi i Hysni Kapos etj.), e të tjera me radhë si këto.
Edhe sonte xhiroja vazhdon në bulevardin e Tiranës dhe në oborrin e burgut…! Unë nuk e di se ku jam dhe për kë jam. Janë shokët që më presin dhe unë i dëshiruar për ta.
Por është dhe çanga që më ndërpret fillin e mendimeve, ndaj unë shkëputem nga qyteti im e, vrapoj për tek rreshti. Apeli i burgut tim…! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
