Nga Reshat Kripa
Pjesa e dytë
Memorie.al / “Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova të rënda që në moshën më të njomë në skutat e fshehta të shpirtit të tij, lind një farë peshoreje, një peshore e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote. Duke e ndier veten të pafajshëm, ai iu nënshtrua fatit pa bërë zë. Nuk u qa aspak. Ai që s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët”!
(Viktor Hygo, “Njeriu që qesh“)
RINI E COPËTUAR
Kushtuar familjes dhe shoqërisë,
Autori
Pas dy muajsh. Ndodheshim në shkollë. Një zhurmë e fortë motorësh dhe zëri i sirenës së alarmit, gjëmuan në qytet. Një skuadrilje avionësh aleatë, filluan bombardimin e fushën së aviacionit. Mësuesit na mblodhën të gjithëve, në katin përdhes të shkollës. Ishim fare afër fushës së aviacionit. Gjëmimi i bombave, ishte i tmerrshëm. U bë një panik i madh.
Një pjesë e fëmijëve të klasës së parë, filluan të qajnë nga frika.
– “Mos qani vogëlushë? Nuk ka asgjë. Edhe pak dhe ata do të largohen”.
Mësuesit mundoheshin të qetësonin nxënësit. Së fundi, bombardimi pushoi. Ndiheshin avionët që largoheshin. Zhurma e tyre sa vinte dhe pakësohej, deri sa u shua fare. Ishte hera e parë që përjetonim, një bombardim të tillë
Në këtë kohë shohim nënën që vinte e alarmuar. U qetësua vetëm kur pa se ishim mirë të tre. Na mori me vete. Rrugës shiheshin disa shtëpi të shkatërruara. Flitej se pranë fushës së aviacionit, ishin vrarë disa njerëz. Më tutje, më zuri syri një kalë të vrarë. Nuk u mor vesh se përse ndodhi një gjë e tillë, për gabim të pilotëve, apo ishte bërë qëllimisht.
Kjo ngjarje i tregoi tim eti, se zona e “Rrugës së Kavajës”, nuk ishte një zonë e sigurt. Ajo ishte pranë fushës së aviacionit dhe si e tillë, mund të rrezikohej edhe herë të tjera. Përveç kësaj, shtëpia me dyqanin ishte larg. Pas disa përpjekjesh, u shpërngulëm në “Pazarin e Ri”, në “Rrugicën Jani Vreto”, në shtëpinë e doktor Kërçikut. Edhe sot kjo rrugicë, mban të njëjtin emërtim.
Ishte një shtëpi e madhe dykatëshe. Ne banonim në katin e parë. Ishin nëntë dhoma. Më vonë atje erdhën edhe dy xhaxhallarët dhe halla. Në katin përdhes, ishin klinika mjekësore, njëra prej të cilave, ajo e burrit të hallës, doktor Bajram Emirit. Shtëpia kishte edhe një tarracë të madhe, në të cilën ne luanim.
Në shtëpinë tonë vinte shpesh herë, teze Zyhraja. Ajo ishte një aktiviste e shquar e Frontit Nacionalçlirimtar. Idenë e saj, e mbronte edhe në bisedat që zhvillonte me babanë. Por mendimet e tyre, shpesh ishin të kundërta. Dëgjoja tezen të thoshte se; luftën do ta fitonte “Mustaqja”, ndërsa babai i kundërshtonte, duke thënë se do ta fitonte “Çibuku“. Atëhere nuk e dija se kush ishin “Mustaqja” dhe “Çibuku”. Më vonë mësova se bëhej fjalë, për Stalinin dhe Çurçillin.
Një ditë forcat e Gestapos, ndiqnin Besim Levonjën, një aktivist i njësiteve guerile të qytetit. Ai, duke vrapuar, mundi të futej në rrugicë dhe të hynte në shtëpinë tonë. E dinte se aty banonte edhe halla. Ishte rritur në shtëpinë e saj. Petriti, djali i hallës, e mori dhe e mbylli në një dhomë. Skuadra gjermane hyri në rrugicë dhe filloi të vështrojë me radhë portat e shtëpive. Porta e jonë ishte e vetmja, ku banonin familje. Hynë brenda dhe filluan të ngjiten lart. Në këtë kohë Sabrija, gruaja e Shyqyriut, që nuk kishte parë asgjë, po kalonte andej. I pa dhe iu drejtua, krejt e qetë:
– “Ç‘ka ndodhur? Ç’është kjo kështu”?!
Zëri i saj ishte i prerë. Komandanti i skuadrës gjermane, ndaloi dhe po e studionte. Syri i saj tregonte se vërtet nuk dinte gjë. Diçka foli me zë të lartë dhe pastaj dha urdhër të largoheshin. Si u qetësua gjendja, Besimin e nxorën nëpërmjet oborrit të familjes Kërçiku. Shkollën e kishim në “Rrugën e Pishës”.
Ishte një shkollë fillore. Edhe ajo quhej “Jani Vreto”. Mësues kishim një arsimtar shumë të mirë. E quanin Dhimitër. Mbiemrin nuk ia mbaj mend. Ishte një patriot i madh. Na fliste gjithmonë për dashurinë që duhej të kishim për atdheun. Na mësonte vazhdimisht këngë patriotike.
Një ditë, në orën e aritmetikës, pa se në rrugë po kalonte një skuadër ushtarësh gjermanë. Ndërpreu shpjegimin dhe na tha të këndojmë këngën “Sa të rrojë gjithësia”. Ne filluam të gjithë nën drejtimin e tij:
“Sa të rrojë gjithësia,
Sa të rrojë gjithë dheu,
Do të rrojë Shqipëria,
Edhe emri Skënderbeut”!
Këngën tonë e pasuan edhe klasat e tjera, që kishin dritaret nga rruga. Gjermanët vështronin nga ne, por hapin nuk e ndalën. Vazhduan rrugën për ku ishin nisur.
* * *
Ishin ditët e luftës së Tiranës. Qyteti, që priste agimin e lirisë, jetonte ditë të pasigurta. Njerëzit nuk dinin se kujt, t’i ruheshin më parë! Pushtuesve gjermanë që po largoheshin, apo “çlirimtarëve“ partizanë, që po vinin?! Flitej se në zonat ku ndodheshin partizanët, patrullat e tyre hynin në shtëpitë qytetarëve, i rrëmbenin dhe i pushkatonin, pa zhvilluar asnjë gjyq, pa dhënë asnjë shpjegim! Dhe këto raste, nuk ishin të rralla.
Në njërën nga këto netë, ndërsa rrinim në bodrumin e shtëpisë, u dëgjua një trokitje e fortë në portë. Kjo bëri që burrat të vështronin njeri-tjetrin.
– “Kush të jetë vallë në këtë orë”?! – pyeti babai.
– “Po shkoj të shoh unë”, – tha nëna.
Trokitja u përsërit më me forcë.
– “Kush është”?!
– “Hapeni, jemi partizanë”!
Nëna hapi portën. Brenda hynë katër partizanë të armatosur.
– “Përse nuk e hapët portën menjëherë”?! – pyeti me një zë të ashpër njeri prej tyre, që siç duket, ishte komandanti.
– “Ishim poshtë në bodrum dhe nuk dëgjuam”.
– “Duam doktor Kadri Kërçikun”.
– “Ai nuk banon këtu”.
– “Ashtu! Po a nuk është kjo shtëpia e tij”?!
– “Po, por tashti banojmë ne, me qera”.
Në këtë kohë mbërriti doktor Bajrami, që pasi dëgjoi për çfarë flisnin, tha:
– “Në rast se keni nevojë për mjek, edhe unë jam i tillë dhe jam i gatshëm t’ju ndihmojë”.
– “Si të quajnë”?!
– “Bajram Emiri”.
Komandanti nxori një letër nga xhepi dhe filloi ta lexojë. Pastaj, duke tundur kokën, tha:
– “Jo, jo, nuk kemi nevojë. Duam doktor Kërçikun. Pa na tregoni ku banon”?
– “Shtëpia e tij, e ka hyrjen nga ana e ‘Pazarit të Ri”.
Partizanët u larguan. Bajrami i tha Agimit:
– “Shko shpejt dhe lajmëro doktorin, të largohet sa më parë, se po e kërkojnë”!
Agimi iku me vrap nëpërmjet një porte, që lidhte dy oborret tanë dhe mundi të lajmëronte doktorin, para se të arrinin partizanët atje.
Bajrami u kthye në bodrum dhe i tha tim eti:
– “E kërkonin për ta vrarë. Donin ta vrisnin ashtu, si vranë Akil Sakiqin, ushtarakun e shquar që banon në ‘Rrugën e Pishës”. Ashtu si vranë vëllezërit Mumtaz dhe Vesim Kokalari, botuesit e njohur të “Mesagjerisë Shqipëtare“. Ashtu si vranë gazetarin e shquar, Nebil Çika, te Kafe “Kursali”. Por, shyqyr që patëm kohë dhe e lajmëruam Kadriun.
Vonë, kur do të isha më i rritur dhe do të njihesha me bijtë e disa prej këtyre viktimave, do të kuptoja se ajo ishte një masakër e tmerrshme, që i bëhej “dhuratë” popullit të Tiranës, në prag të ikjes së pushtuesve nazistë. Një dhuratë prej tridhjetetetë të pushkatuarish, tridhjetetetë të pafajshmish. Ishte zëvendësimi i diktaturës fashiste, me atë komuniste.
NJË TREGIM PËR MIKUN TIM
Ngjarje të jetuara
E njoha në kampin e punës së detyruar të Urës Vajgurore, në gushtin e vitit 1952. Me trupin mesatar dhe të rregullt, me ballin e gjerë prej dijetari, me sytë e ndritshëm dhe plot shpresë, me fjalën e ëmbël dhe të matur, ai u bë për mua prind dhe vëlla. Isha vetëm 16 vjeç, ndërsa ai 39. Më thërriste “vëllai im i vogël“, ndaj edhe unë e quaja; “vëllai im i madh”.
Studimet e larta i mbaroi në Romë, në Universitetin Ushtarak të Mjekësisë, në vitin 1938. Laureohet për doktor në Mjekësi dhe Kirurgji me rezultate të larta. Ndaj 100 pikëve të mundshme, merr 97.
7 Prilli 1939, e gjen në Tiranë. Është njëri nga tetë anëtarët e komisionit të të rinjve, që shkuan për të kërkuar armë në Pallatin Mbretëror, por Mbreti tashmë kishte ikur.
Në Janar 1940, ndërsa kryente stazhin, drejtori italian i spitalit të Tiranës, doktor Lozzi e prezanton me një mjek Italian, të veshur civil:
– “Il nostro giovane”!
Civili i zgjati dorën, të cilën doktori bëri sikur nuk e vuri re:
– “Io sono Albanese”! – ishte përgjigja e tij krenare.
Në vitin 1941, shkon për specializim në Itali. Dikush i propozon që të vishesh mjek ushtarak, në frontin greko-italian, kundrejt një page te konsiderueshme. Doktori përsëri refuzoi. Rezultati ishin; tetë muaj internim, në ishullin e vogël Capraia, në derdhjen e lumit Arno, në Firence.
Viti 1945, e gjen në klinikën e tij në Tiranë. Por komunizmi që kishte vendosur të bëhej varrmihësi i inteligjencës nacionaliste, e degdisi në Gjirokastër, ku në fund të dhjetorit 1946, arrestohet. Pak muaj më parë, kishte vdekur në hetuesi i vëllai, Feriti. Mbas dy vjet torturash në hetuesi, e dënojnë me burgim të përjetshëm.
Kjo ishte jeta e këtij njeriu, deri në momentin që e njojta unë. Por këtu, unë dua të shkruaj për botën e tij të madhe shpirtërore, në ato vite të vështira.
* * *
Dhjetor 1952. Mbas një pune të lodhshme, po ktheheshim të rraskapitur në kamp. Binte një borë e shkrirë, e cila më kishte lagur deri në palcë. Ishte cingërimë. Po dridhesha i tëri. Sa më pa në këtë gjendje, më mori dhe më shtroi, në atë që ne e quanim infermieri. Më vuri termometrin. Ai tregonte mbi 40 gradë Celsius.
Nuk do ta harroj kurrë atë natë, ku jeta e ime luftonte dhëmb për dhëmb me vdekjen. Në atë luftë, protagonisti kryesor ishte doktori. Kisha rënë në gjendje kllapie. Gjithë atë natë më qëndroi mbi kokë, duke më ndërruar vazhdimisht pecet me ujë të ftohtë, të vetmet mjete kurimi që kishte në dispozicion, përveç ndonjë aspirine, apo ndonjë bari tjetër.
Në kllapinë time dëgjoja si nëpër mjegull zërin e tij të ngrohtë që vazhdimisht më fliste, që kërkonte të më jepte forcë dhe kurajo. Më fliste për jetën e tij dhe të shokëve të tjerë si ai. Më fliste për prindërit, vëllezërit dhe motrat e mia. Më fliste për shokët e mi të shkollës dhe mua më dukej sikur i kisha ata pranë dhe dëgjoja zërat e tyre. Shokët dhe vëllanë, nuk i lejonin të vinin për të më parë. Urdhri ishte i prerë. Asnjë i burgosur, nuk lejohej të lëvizte natën, nga njëri kapanon në tjetrin. Më në fund këmbëngulja e mjekut, fitoi mbi vdekjen. Afër mëngjesit, temperatura filloi të bjerë.
Nuk isha përmirësuar ende mirë, kur më njoftuan se të nesërmen do të transferohesha në një kamp tjetër. Doktori protestoi pranë komandës së kampit, por më kot, se “daullja”, binte në vesh të shurdhër.
Atë natë pothuajse nuk fjetëm fare. E ndjeja veten të vetmuar, të braktisur. Më dukej sikur nuk kisha më ku të mbështetesha. Doktori më fliste, më këshillonte. Më thoshte se edhe atje do të isha në mes të burrave të urtë dhe të mençur, ku mund të mbështetesha. Më përmendi emrat e Xhevdet Kapshticës, Fatosh Kokoshit, Gjon Shllakut dhe plot burrave të tjerë, të dëgjuar.
I shpreha dyshimin tim, që ndjeja në ato çaste. I thashë se isha i ri dhe nuk e dija se si do ta përballoja atë, që do të më dilte përpara. Papritmas u ngrit në këmbë dhe me një frëngjishte të kulluar, deklamoi vargjet e famshme të Kornejit, nga tragjedia “Sidi”:
“Je suis jeune, il est vraie!
Mais aux ames bien nais,
La valeur n’attend point,
Les nombres des annees”.
(“Unë jam i ri, është e vërtetë, por për njerëzit e shquar, vlera nuk prêt vitet”).
Efekti i këtyre fjalëve, ishte i menjëhershëm. Një ndjenjë besimi, filloi të më mbushte shpirtin. Ai vazhdonte të fliste dhe të fliste, ndërsa unë e dëgjoja me kënaqësi.
Fati e pruri që mbas një muaji, ta sjellin edhe atë në kampin tonë të Vlashukut. Përsëri u bëmë bashkë.
* * *
Shkurt 1953. Djali gjashtëvjeçar i toger Ademit, operativit mizor të kampit, ishte i sëmurë. Doktori e vizitoi dhe bëri gjithçka për ta shpëtuar, por asnjë bar nuk bëri dobi. Shpëtimi i vetëm ishte penicilina oleoze, një medikament i kohëve të fundit dhe shumë efikas, por tepër i rrallë që vinte nga jashtë shtetit. Togeri e dinte që një të tillë, e kishte një i burgosur që ia kishte sjellë familja dhe nuk e kishte përdorur. Iu lut doktorit me servilizëm, që t’ia kërkonte.
Papritmas “ujku”, ishte kthyer në “dele”. Doktori u bind, vetëm pasi mori prej tij premtimin, se do ia kthente brenda një muaji. Djali u shërua, por bashkë me sëmundjen e tij, togeri harroi edhe premtimin e bërë. “Delja”, ishte kthyer përsëri në “ujk”!
Pas pak kohe, u sëmur rëndë Bejo Vrazhdua, nga Bolena e Vlorës. Shpëtimi i vetëm ishte penicilina oleoze. Doktori iu drejtua togerit, por ai refuzoi me cinizëm, megjithëse e kishte gjetur një të tillë. Protestoi pranë komandantit të kampit, por edhe ai i të njëjtit brumë ishte. Në fillim të prillit, Bejua vdiq. Ajo qe një ditë zie, për të gjithë kampin.
Më i prekuri, më i revoltuari, ishte doktori.
Një i burgosur, një nga ata tipa, që nuk e kontrollojnë dot veten, i shprehu një mendim të ashpër. Doktori iu përgjigj:
– “Unë jam mjek. Detyra e ime është të shërojë njerëzit, aq më tepër një fëmijë. Ndonjë ditë këtij djali, do t’i vijë turp për gjestin e të atit”.
Nuk e di në se ky djalë rron dhe se çfarë mendimi ka për të atin, por po ta takoja, do t’i thoja se jeta e tij, është ngritur mbi vdekjen e dikujt tjetër, që sot nuk i dihen as eshtrat.
* * *
Vjeshta e po atij viti. Mbi qiellin e kampit fluturonin lejlekët që përgatiteshin për t’u kthyer në atdheun e tyre. Ata u larguan të gjithë, përveç njërit. Ishte një zog i pafuqishëm dhe i sëmurë, që nuk mund të fluturonte. “Shokët” e morën, e ngritën lart, por kur u bindën se nuk mund të vazhdonte më me ta, e lëshuan dhe ai ra në oborrin e kampit. Ishte i gjakosur.
Doktori e mori dhe e mjekoi. Shpejt u shërua. E pagëzoi me emrin “Saip”, emër egjiptian, sipas origjinës së tij. Shpendi u bë pjesë e familjes tonë. Na shoqëronte çdo mëngjes, kur shkonim në punë dhe kthehesh bashkë me ne, në mbrëmje. Ishte lejleku i vetëm, që e kaloi atë dimër në Shqipëri.
Në pranverën e vitit 1954, u transferuam në kampin e Shtyllasit. U dëshpëruam se do të ndaheshim prej tij. Por nuk kishim bërë veç pak kilometra, kur vumë re se mbi makinat me të cilat udhëtonim, fluturonte “Saipi” ynë.
Ai na shoqëroi deri në destinacion. Në kohën kur po futeshim në kamp, një nga rojet që na shoqëronin, e qëlloi me pushkë dhe ai ra i vrarë në oborrin e kampit. Kriminelët nuk i linin as shpendët, që të jetonin të lirë. “Saipi”, u bë viktima e parë e kampit të Shtyllasit.
Përsëri një ditë e hidhur. Doktori e mori dhe e vendosi në një kuti kartoni. Të nesërmen e varrosëm në anë të kanalit, ku punonim. Dikush vendosi mbi varrin e tij, një lastar plepi.
* * *
Mendimet më kalojnë njëri pas tjetrit. E për cilin të shkruajë më parë?! Për Vlashukun, ku punonim në tridhjetë metra thellësi, pa as një mbrojtje, ku u vra Skënderi, që e zuri dheu?! Apo për Bulqizën, ku për tre ditë e netë, së bashku me doktorin, mundoheshim të zbulonim trupat e Markut dhe Vasilit, që ishin mbuluar nga mali me gurë, me shpresën se ndofta mund t’i gjenim të gjallë?! Ato nuk mbarohen. Për to mund të shkruash faqe të tëra, tregime të tëra, romane të tëra.
Nuk do ta harroj kurrë natën e 10 dhjetorit 1955. Ishte nata e fundit e burgut. Rreth e rrotull meje qëndronin shokët e mi, që më jepnin lamtumirën dhe më uronin; rrugë të mbarë ne jetë. Midis tyre doktori me këshillat e tij, që nuk kishin të mbaruar. Edhe sot, ato më tingëllojnë në veshët e mi.
Para disa ditësh, takova zonjën Gjyla, gruan e tij të nderuar. Ishte e dëshpëruar për djalin e saj, të vetëm Enin, tashmë refugjat në Itali. Shkoi atje për të plotësuar dëshirën e tij dhe të të atit, për të studiuar për Mjekësi. Nuk kishte mundur të bënte asgjë. E ndjente veten të pafuqishëm, para asaj bote të re dhe të madhe, që e rrethonte.
M’u kujtua nata e largët e dhjetorit 1952, kur doktori më deklamonte vargjet e Sidit. Sa do të doja të isha në atë moment, pranë atij djali! T’i flisja, ta këshilloja, ta bindja ashtu si bënte i ati dikur, me mua.
Megjithatë jam i bindur se Eni, do të dijë ta gjejë vetë rrugën e jetës. Ai do të ecë me guxim përpara, ashtu si ati i tij, i paharruar, doktori ynë i dashur, Isuf Hysenbegasi. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
