Nga Shkëlqim Abazi
Pjesa e dytë
Memorie.al / Kam lindur më 23. 12. 1951, në muajin ë zi, të kohës së zisë, nën regjimin më të zi komunist. Më 23 shtator të vitit 1968, krye-hetuesi sadist, Llambi Gegeni, hetuesi xhahil Shyqyri Çoku dhe prokurori mizor, Thoma Tutulani, më sakatuan në Degën e Punëve të Brendshme në Shkodër, më çanë kokën, më qorruan njërin sy, më shurdhuan njërin vesh, mbasi më thyen disa brinjë, gjysmat e dhëmballëve dhe gishtin e madh të dorës së majtë, më 23 tetor 1968, më çuan në gjykatë, ku mjerani Faik Minarolli, më dha një dhjetëshe burg politik. Pasi më prenë gjysmën e dënimit, sepse isha ende minoren, gjashtëmbëdhjetëvjeçar, më 23 nëntor 1968, më shpunë në kampin politik të Repsit dhe prej atje, më 23 shtator 1970, në kampin e Spaçit, ku më 23 maj të 1973, në Revoltën e të dënuarve politikë ekzekutuan me pushkatim katër martirë; Pal Zefi, Skënder Daja, Hajri Pashaj dhe Dervish Bejko.
Më 23 qershor 2013, humbi zgjedhjet Partia Demokratike, proces më se normal në demokracinë që mëtojmë. Por më 23 tetor 2013, Drejtori i Përgjithshëm i Qeverisë rilindase, dërgoi urdhrin Nr. 2203, datë 23.10.2013, për; Lirimin nga detyra të një punonjësi policie. Pra Providenca Hyjnore, u pleks me Providencën rilindase neokomuniste dhe, pikërisht më 23 më zëvendësuan, as më pak e as më shumë, po me ish-operativin e Sigurimit të Burgut të Burrelit. Ku do kishte më domethënëse se kaq?! Ish-i burgosuri politik, zëvendësohet nga ish-persekutori!
Autori
SHKËLQIM ABAZI
R E P S I
(Kampi i punës së detyruar)
Memuaristikë
Kampin-burg të Repsit, e kishin instaluar në të djathtë të luginës së Fanit, në një shpat kodre, jo fort të thepisur.
Në udhëtimin shumëshekullor, Fani e kish ndarë atë gungë, në dy pjesë pothuaj të barabarta, kish krijuar mes tyre një shtrat gjigant, për atë sasi të pakët uji që transportonte drejt Matit. Në këtë segment, ai ecte paralel me dy udhëza anësore, mandej gjer ku të mbërrinte syri, humbte pas një bërryl të menjëhershëm. Pikërisht pas asaj kthese, ishte ura që bashkonte dy paralelet anësore, njërën që gjarpëronte për në Spaç dhe ngjitej në thellësitë e Oroshit, dhe tjetrën përfund saj.
Gjithë hapësirën e kodrës, në faqen lindore, e kishin qarkuar me gjerdhe teli gjembaçë, në rreth tre metra lartësi, me dyfish rrethim. Në çdo pesëdhjetë metra, lartohej një karakoll, ku bënin roje ushtarë të armatosur me automatikë dhe në secilin syresh, kishin instaluar nga një mitraloz të lehtë.
Rrëzë kodrës, ndanë zallit të lumit, disa metra poshtë rrethimit, verdhëllente udha për në zonat e thella. Kjo rrugë ish gjithë gropa, e pa mirëmbajtur. Gjatë stinës së shirave, përrenjtë e fryrë që zbrisnin nga kodrat përreth, e kthenin atë në llumishte dhe e kishin shndërruar gjithë segmentin në; “udhë mundimesh”. Mes llurbëtirës ngjitëse e bezdisëse, laturiseshin rrotat e makinave, si një mallkim për shoferët e fshatarët halleshumë, të këtyre trevave.
Atje, dimri ishte athëtimë. Era e pareshtur dhe e ftohtë, krijonte ca vorbulla të llahtarshme, që arrinin t’u ndryshonin drejtimin edhe pikave të shiut. Kur e kuptoje se shiu binte anapolla, nga toka drejt qiellit, për shkak të pjerrësisë që i jepte tramundana marramendëse, ta thosh mendja se hyje në një tjetër orbitë, ku vepronin të tjera ligje gravitacioni.
Ende pa prekur tokën, thërmijëzat e lëngshme ndërronin drejtim dhe shndërroheshin në gjilpërëza kallkani, që të nguleshin në mish. Mbi tabanin e pjerrët, ngricat formonin një cipëz të lustruar akulli, saqë kur shkelje mbi të, mendoje se rrëshqisje mbi një pistë patinazhi.
Shumë të dënuar e paguan shtrenjtë në ato rrëpira, u sakatuan keqas, sidomos të moshuarit, që mezi mbaheshin në këmbë. E kundërta ndodhte në verë, thatësira e tej-zgjatur shoqërohej me temperatura të larta e, kthehej në makth. Një mjegullnajë e pandashme prej tymi të verdhë, varej pezull në ajër.
E shtyrë nga rrymat pa drejtim, kjo masë pluhurore shndërrohej në një tis reje të dendur, që të lodhte sytë, dhe i jepte tërë panoramës një bojë okërrime të neveritshme, aq sa s’arrije të shquaje ngjyra të tjera. Kur rastiste të kaloje aty pari dhe ta shihje veten të mbuluar prej këtij tisi verdhan, të bëhej se po përshkoje mes dunave të Saharasë. Kampi strukej nën këtë tyl zbehtësie, si kufoma nën savan.
Atmosfera ngopej me ajër të pashëndetshëm, përherë të ndotur e gjithë zhul dhe po t’i shtosh kësaj edhe sasinë e pamjaftueshme të ujit të pijshëm, që edhe ai pak që vinte kish shije hidhësire, ambienti shndërrohej në plojë dhe vetë kampi, në një mjedis të papërshtatshëm, për jetë normale. Këta faktorë, ndikonin negativisht mbi shëndetin e pjesës dërrmuese të të dënuarve, që vuanin nga ulçera, nga sëmundjet e rrugëve aspiratore, e sidomos nga tuberkulozi.
Qysh ditën e pare, sa mbërrita atje, u ballafaqova me më të keqen, me athëtimën fshikulluese Mirditore. Ishte fillim dimri i 1968, saktësisht 24 nëntor. Mbasi na rrasën në auto-burg, të lidhur me gjermanka, (me këtë emërtim përkëdhelës kishin pagëzua prangat), dy e nga dy, na nisën nga birucat e Shkodrës, drejt një destinacioni të panjohur.
Mbas orësh pafund troshitjeje dhe tronditjeje, brenda karakatinës lëvizëse prej llamarine, ku ajri hynte nëpërmjet një frëngjie të ngushtë hekurash, të trashë sa fyelli i dorës që shërbente njëherësh edhe për ndriçim, dikund auto-burgu ndaloi. Se ku, s’e morëm vesh. Hodhën një si thes, me një trup njeriu brenda dhe gërdalla e llamarintë, u nis sërish.
Për ku? Dreqi e merrte vesh! Ndaloi prapë diku, mandej edhe diku tjetër, pastaj përfundimisht… Ku? Siç kuptuam nga biseda mes policëve shoqërues dhe ca veriorëve të tjerë, duhet të kishim përfunduar në kampin e Repsit. Gjithë hamendësimet tona kishin vajtur dëm. Kur hapën derën e hekurt, të rrangallës që na pruri aty, e pamë veten ngujuar në një tip vathe, me rrethim të trefishtë.
Policët që na shoqëruan nga Shkodra, na nxisnin të zbrisnim. Të panjohurit që na pritën, ulërinin dhe bërtisnin. Të hutuar nga ulërimat dhe dritat e forta, s’po orientoheshim dot. U topitëm fare, mishmashi i urdhrave, ku s’e merrte vesh qeni të zonë, na shokoi. Shoqëruesit urdhëronin: “Shpejt bre, hidhuni se na zuni mbrëmja!”, pritësit ua kthenin: “Po gadal, or tëj”!
Mes zallamahisë, nisën të vringëllinin shkopinjtë, njëri hidhte, tjetri priste, s’dije nga të ruheshe më parë. Edhe unë i hëngra ca goditje të mira. Së fundi, policët shoqërues të mërzitur nga ngathtësia jonë, hipën sipër dhe krahë e kofshë, na vërvitën nga karroceria, na flakën mbi krye edhe ato pak rrecka që kishim me vete, pastaj na hoqën gjermankat, të cilat i zhytën në një arkëz.
U gjendëm mes telave, rrethuar prej policëve të kampit, nën vështrimet e egra të një qeni dhëmbë-skërmitur. Ata që na sollën, mbyllën shpejt e shpejt proces-verbalin e dorëzimit, i’ hipën auto-burgut dhe na përshëndetën në mënyrën më të kobshme: “Zi e ma zi! Mos e qitçit ma kryet dhe lënçit ashta e lëkurë, njitu”!
O Zot! S’kisha dëgjuar mallkim më tronditës deri atëkohë. Tashmë pa hekurat në duar, po shpinim gjymtyrët e ngrirë prej të ftohtit, por më tepër prej dhimbjes që shkakton qëndrimi i gjatë kruspull. Mbetëm mes telave gjembaçë, të shtrydhur si sanduiçë. Pikërisht kur menduam se iu ikëm mundimeve, në çast një zë i çjerrë, me tingull metalik, më uturiu në vesh: “Në apel! Në apel”!
Kjo klithmë më zuri gafil. M’u rrëqeth tërë shtati, ndjeva leshtë, e mbetur në kokën e qethur, të më shndërroheshin në gjemba iriqi. Mornicat e akullta më përshkuan tej e tej sharrën kurrizore. Atë çast kujtova se një megafon i fuqishëm, më kumboi rrëzë veshit; por më vonë kur të mësoja se, edhe pse vërtetë ekzistonte një alet i tillë, s’kish qenë ai që më drithëroi, po tellalli i kampit, me tonin-bombë.
Timbri i atij zëri të zvargur, s’do më ndahej për plotë pesë vjet. Më pas, do më ndiqte për gjithë jetën, në ëndrrat e frikshme me burgje, me policë dhe tellall. Kur e shihje aq të vockël e të dobët, anemik e verdhacuk, atë burrec një metër e pesëdhjetë, s’mund t’a besoje se tingulli i ngjirur, i mprehtë e i fuqishëm, mund të dilte nga gurmazi i atij imcaku. Edhe sot, pas mbi dyzet vitesh, më fanepset kosovari nga Fieri, i quajturi Ismail (Malua i vocërr), me zërin shungullues.
Na shtynë në hyrjen e portës së brendshme, në një tip kthine, rreth dy metër katrorë, që polici e quajti zyrë, po që vetëm me zyrën s’ngjasonte. Atje, nën vëzhgimin e një polici dhe të dy ushtarëve roje, të armatosur me automatikë, që survejonin pak më tej, na lanë në pritje. Rreth dhjetë metra më tutje, në postërojën që ngrihej kas, mbi portën kryesore të kampit, na kërcënonte me mitraloz të lehtë, drejtuar mbi kokat tona, një tjetër ushtar. Askush s’foli. Në heshtje gjithsecili, vajtonte fatin e vet, mendonte për mjerimin që na rezervonte kjo portë, me thurje të trefishtë gjembash. A do mbërrinim vallë, të dilnim gjallë prej kësaj dere?
Një Zot e dinte! Mbetëm të ngujuar edhe ca minuta të tjera, që mua m’u dukën një shekull, pastaj se nga hynë vrikshëm dy policë dhe një oficer; mesa dukej oficeri roje. – “T’tana teshat përtokë”! – urdhëroi njëri syresh. Fillimisht u hutova. S’po e kuptoja për ç’rroba bëhej fjalë, sepse shtresat dergjeshin në dysheme. Por polici na bëri shenjë, për teshat e shtatit. Pashë të tjerët t’i hiqnin, u zhvesha edhe unë.
Ashtu cullak, na kontrolluan rreptë, sikur të mos vinim nga birucat ku sivëllezërit e tyre, na kishim kontrolluar dhe stërkontrolluar disa herë. Mandej në një bllok të madh, sa syprina e tavolinës, regjistruan gjeneralitetet tona. Si mbaruan edhe këtë formalitet, u kthyen e na pyetën një për një, nëse kishim qenë ndonjëherë tjetër të dënuar.
“Kush e ka për së dyti burgun”?
Askush s’ktheu përgjigje.
“Tëj”?
“Jo”!
“Po tëj, a je ken ma parë”?
“Jo”!
“Po tëj, po tëj, po tëj”? – kur u siguruan se asnjëri s’kishte eksperiencë të mëparshme, i ngritën tonet dhe na kërcënuan me izolim në birucat e kampit. “Nëse do shkelni rregulloren e brendshme ose edhe, nëse do diktoheni se do qaseni, si shumë, me të burgosurit e vjetër, (që sipas tyre ishin armiq të rrezikshëm, të pariparueshëm dhe me sjelljen e tyre të padenjë, mund të bëheshin pengesë për rehabilitimin tonë të shpejtë), do ta paguani shtrenjtë!
“E murët vesht, or tëj”?
“E morëm”!
“Po tëj”? – m’u kthye, një imcak qimeverdhë dhe më kapi për gryke.
“Besoj se po”! – belbëzova!
“Hajd, tash, trys bythën”!
Ky ishte, me dy fjalë, nënteksti i asaj që na kumtuan. Harronin qyqarët, se edhe ne ishim të dënuar politikë, njësoj si ata që vegjetonin prej vitesh pas këtyre telave me gjemba, siç do na detyronin edhe neve, të shtynim vite e vite të gjata. Nejse, kjo është histori tjetër…! Atë ditë ata bënë detyrën, për të cilën paguheshin. Pra, të na fyenin, të na frikësonin, të na kërcënonin, të na intimidonin, me shpresë se, mbase ia arrinin të thyenin ndonjërin, qysh momentin e parë të kapërcimit brenda FERRIT shtetëror.
Ra mbrëmja. Tej e tej kodrave të Repsit, u shpalos savani i zi. Ç’pikturë abstrakte! Tisi i murrmë, shkriu konturet e çative të shtëpive të ndriçuara nga ca drita të mekura, të shpërndara një këtu e një më tej, mes degëve shtrembaluqe të ca pemëve skeletike. Nisi të fërfëllinte një thëllim therëse të cilën, ndërkaq, gryka e Fanit e shumëfishonte dhe e kthente në uturimë të thekshme. M’u futën të dridhurat deri në zemër.
Ftohtë. Acar. Tmerr. Pikërisht kur m’u drithërua shtati, pyeta veten: “Pse e quajnë Reps, këtu? Ç’dreq emri, të jetë ky? Rrjep! Me rrjep…! Kasapi rrjep cjapin, dashin, qengjin, kecin, viçin”?!
“Na, rrjepim lëkurët njerëzore”, or tëj! – më uturiu në vesh një tingull i shurdhët.
“Jo, ore”!
“Po, or mëjk”!
“Or, po kush qenkeni ju”?
“Jena kasapët marksistë-leninistë, të Ballkanit Perëndimor”!
“Dhe rrjepkeni lëkurë”?!
“Po, or tëj! Gjithkund rrjepin”!
“Se dija”!
“Or mëjk, a s’e ke ndi, që shkurti shkurton urat, marsi rrjep lëkurat”!
“Sigurisht. Po të kujt”?!
“Tujat, bre”!
“Si, ore, si”?
“Të anmiqve”! – Ky dialog imagjinar ish shtjelluar në tru, ndaj ngriva në vend. Shqeva sytë. Mos isha shprehur me zë? Por jo, ata vazhdonin të flisnin, ne të dëgjonim. Paskësha folur, me alter-egon! I shushatur në këto përsiatje, kisha dalë në një përfundim interesant, një natyrisht, s’mëtoja se do isha i pari, që i shkonte ndër mend: “Reps? medoemos duhet të jetë sinonim i foljes “rrjep”, por që këtë përfundim, do e kenë nxjerrë të tjerët me kohë, ngaqë mund ta kenë paguar më shtrenjtë, mbase edhe me çmimin e jetës”!
I fshiva nga mendja ëndërrimet dhe iu ktheva realitetit. Pashë, ndërkaq, policët të kreshpëruar si ujqit para grigjës. Ndjeva erën e marrë si buçimat e grykës së FERRIT! “O Zot! Ç’njerëz mizorë, ç’natyrë e egër, ç’thëllim ngjethës! Fundja t’i lemë njerëzit në punën e vet; ata do klithin, ne do ulim kokën! Po vendit, ore, vendit, ç’t’i bëjmë? Do na hajë të gjallë, do na marrë emrin! O Zot!” M’u kujtua proverbi; “nga njeriu i keq mos ki frikë, nga vendi i lig, ki”: “Mirë njerëzit po i durokemi, po ku do shkojmë, se”?!
Kush na linte neve, të iknim prej aty?! Na kishin rrethuar me tela gjembaçë, me ushtarë të armatosur dhe me qenër kufiri! Na kishin piketuar për flijime, për kurban të kohëve modeme; donin të na groposnin si promethenjë, pas shkëmbit komunist! Mbase, do na duhej: të duronim “shqiponjën” Enver, që me kthetrat e përgjakura, të na grinte mëlçitë, çikë e nga një çikë, ditë pas dite, vit pas viti, dekadë pas dekade, brenda “parajsës” socialiste, të qarkuar me gjerdhe gjembash!
Atë çast u ndjeva i vetëm, përballë lukunisë së shushunjave shtetërore, i shteruar, pa peshë, i varrosur përfund humbellës gjëmëtare; me shpresë iu drejtova të Madhit Zot: “O Zot, shpëtona prej këtij FERRI, ku na kanë ndryrë përdhunshëm”! Atë minutë, iu dorëzova Atij, siç ai varkëtari rremë-thyer iu dorëzohet dallgëve të ndërkryera.
Për së pari shihja, nga afër, fytyra të burgosurish. Nga dritarja e ngushtë e asaj palo zyre, shqova ca silueta të zbehta, të kërrusura e të thata, që zgjasnin kokat e qethura, me kapele të bardha. Të ngjashëm në çehre. Të verdhë Të zbehtë. Palarë. Parruar. Veshur një ngjyrë; të tërë kafe. Mbas kontrollit fizik dhe leksionit për mënyrën e të sjellurit brenda ambienteve të kampit, na nxorën prej zyrës. Ca nursëz me mustaqe të spërdredhura vesh më vesh, më dolën përballë. Kur m’u ngulën para e më këqyrnin, si të më përpinin të gjallë, pandeha se ishin ringjallur komitët e kohës së Turqisë.
Sapo hodha çapin e parë, gati u përplasa hundë më hundë me një mustaqelli. Më shtinë tmerrin ato mustaqe të verdha, të spërdredhura drejt veshëve, si brirë dashi. Instinktivisht, lëshova dengun me tesha përdhe e, ngrita duart në pozicion mbrojtës. Prita si do të merrte situata. Por çuditërisht, i zoti i atyre mustaqeve-tmerr, formuloi një buzëqeshje mjaft dashamirëse, që binte ndesh me çehren vramuze. Mustaqet e verdha nisën t’i fërgëllonin nga një hare e padukshme, si të uronin mirëseardhjen.
Gjithë vëmendjen e kisha përqendruar mbi ato mustaqe, ndaj s’prisja që nga buzët poshtë tyre të dilte, as edhe një fjalë e mirë, jo më ato që dëgjova pas pak: “Bujrum burra, ua baft Zoti të lehtë, të shkueme dhe dalçit shëndoshë e mirë”! – sakaq pronari i mustaqeve llahtarë, u palos më dysh mbi teshat e mia, i hodhi mbi shpinë dhe mori shkallët përpjetë.
Të njëjtën gjë bënë edhe ca të tjerë, që ua rrëmbyen dengjet bashkudhëtarëve të mi. U ndava prej shokëve dhe iu qepa mustaqe verdhit, se s’doja ta humbja nga sytë. Më “rrëmbeu” të vetmen pasuri që zotëroja ato çaste. Për muaj të tëra në birucat e Shkodrës, e kisha provuar çdo me thënë të flesh drejt e mbi çimenton e birucave, me dy batanije të terripsura, saqë mund të shihje edhe natën matanë tyre.
Meqë s’doja t’i humbja, iu qepa mustaqe-verdhit, që s’ia dija as emrin. Në krye të shkallëve të pjerrëta, shtrihej një tarracë e sheshtë, jo shumë e gjerë. Në skaj të saj, lartohej një kapanon i gjatë, veshur me pupulit. Në derën e tij, hyri “grabitësi” i plaçkave të mia. Me vrap iu sula mbas. Ndaloi mes korridorit, diç foli me një tjetër dhe mandej e vërviti dengun mbi një shtrat dërrasash, në një hapësirë boshe. U kthye nga unë dhe me gisht, drejtuar nga dy të moshuar, më ftoi t’i qasesha pranë.
“Avitu! Këta dy pleqtë, do t’i kesh shokë krahësh”! – ende me dorën shtrirë, më rrëfeu vendin ku dergjej dengu i shprishur. Dy pleq, shumë të ndryshëm nga njeri-tjetri, më këqyrnin që nga sipër shtretërve, me njëfarë dhimbsurie. Të paktën kështu m’u fiksua, mbase i ndikuar edhe nga efekti që kish lënë koha e gjatë në izolim, ku shihja vetëm policë, hetues dhe kolegë të birucës.
Atë kohë s’e kisha idenë se çdo të thoshte “shok krahu”. Natyrisht, më vonë do ta mësoja, se kështu quhej personi me të cilin ndaje kufirin prej shtatëdhjetë centimetër. Kaq ishte normativa e shtratit, ku shtrihej dysheku, që dëgjova ta quanin jatak.
“Këtu do shtrosh jatakun, po më parë njihu me këta pleqtë”! – vazhdoi mustaqja. – “Ky këtej, është xha Esherefi nga Dibra, profesor e kaluar profesorit, kurse ky tjetri, është At Vaska, pe Korçe. Tani unë po largohem, natën e mirë dhe mirë mbeç”! – mustaqelliu na ktheu shpinën, pa pritur as falenderim. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
