Nga Luan Rama
Memorie.al / Ndërsa po ndiqja emisionin “Opinion” të Blendi Fevziut, një dokumentar kushtuar Zai Fundos (Llazar Fundo 1899-1944), komunistit më europeist ndër të gjithë ata të kohës e të brezit të vet, ndërmend më erdh një temë bisede nga më interesantet që e diskutonim shpesh me Todi Lubonjën (1923-2005), pothuaj sa herë që kisha rast të takohesha me të. Dhe takoheshim shpesh. Pasi ai u lirua nga internimi me rrëzimin e sistemit komunist në Shqipëri e, për aq kohë sa unë punova në gazetën “Zëri i Popullit”, vinte pothuaj përnatë. Gjithnjë me Lirinë, bashkëshorten e tij, që nuk e linte asnjëherë vetëm. Por edhe kur ndodhte që Todi të vinte vetëm, Liria do të dinte ku ta gjente…!
Në shumë raste aty në redaksi Todi bëhej bashkë edhe me Hamdi Sollakun, një tjetër ish-drejtues i gazetës dhe njeri i veçantë për fisnikërinë e vet dhe Andon Kuqalin, vëllain e dëshmorit të Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare Gjikë Kuqali, të cilin Todi e thërriste me përkëdheli; Ndonkë.
Më shumë se sa për Gjikën me të cilin Todi kishte qenë edhe shok lufte, ai do të fliste për babain e tyre, për patriotin Kolë Kuqali, i cili vdiq nga torturat në hetuesinë komuniste në vitin 1947, edhe për paradoks të faktit, se dy djemtë e tjerë të tij vdiqën nga torturat, në kampet naziste në Mat’hauzen dhe në Prishtinë!
Herahershëm vinte edhe Dritëroi, e në këto raste bisedat merrnin tjetër gjallëri, tjetër ngjyrë. Todi vinte aty prej dashamirësisë dhe respektit me të cilin e prisnim të gjithë ne të gazetës, duke filluar prej kryeredaktorit Thoma Gëllçi, që shpesh i drejtohej; “hajde kryeredaktor dhe na drejto gazetën”, e deri tek Kiço Bukaçi, stenografisti i gazetës që të njëjtën punë kishte bërë edhe kur Todi kishte qenë kryeredaktor.
Todi ka qenë njëri nga kryeredaktorët e gazetës. Ka drejtuar gjatë viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar. Mbahet mend për idetë novatore dhe të guximshme, për konceptimin modern të rolit të gazetës, që përpos vlerësimit si mjet të propagandës, ai e konsideronte edhe si një institucion të kulturës, si një shkollë, ku profesionalizmi duhej të ishte primar.
Por, Todi Lubonja ishte edhe ndër kryeredaktorët e gazetës më të rëndësishme të Shqipërisë së kohës së komunizmit, që vuajti burgjet e pushtetit të cilit iu dedikua me idealizëm. E famshme ka mbetur shprehja e tij në sallën e gjyqit. Ndërsa kryetari i trupit gjykues shpalli vendimin e dënimit, me 15 vjet burg, Todi Lubonja përgjigjet: “Rroftë socializmi shkencor”!
Unë Todi Lubonjën e pata parë për herë të parë në Torovicë të Lezhës, në pranverën e vitit 1989. Ai qe atje i internuar pasi kishte dalë nga burgu, ndërsa unë për të shkruar një reportazh për punët e kooperativës. Ma treguan me gisht; “Ai është armiku i Partisë Todi Lubonja”!
Mandej, për herë të dytë e kam parë dhe takuar në shtatorin e vitit 1990, në redaksinë e gazetës “Zëri i Popullit”. Kishte ardhur të merrte një vërtetim për vitet që kishte punuar në gazetë. Po përgatiste dokumentet që i duheshin për pensionin.
Komunist idealist dhe mendje-hapët siç qe Todi, gjithmonë këmbëngulte në idenë se Partia Socialiste, duhet t’i dalë zot traditës dhe historisë së të majtës demokratike dhe revolucionare në Shqipëri, historia e së cilës është shumë më e hershme nga ajo e grupeve komuniste.
Ajo zë fill që në vitet njëzetë, për të kulmuar me Luftën Antifashiste Nacional-çlirimtare dhe antifashizmin, si vlerë thelbësore e vetë Europës së pasluftës.
Partia Socialiste, thoshte me këmbëngulje Todi Lubonja, duhet të rivlerësojë të gjitha figurat historike të dënuara padrejtësisht nga Enver Hoxha. Ndër ta veçonte me simpati Zai Fundon. Kjo qe një temë e preferuar e tij dhe gjithnjë këmbëngulte me forcën e argumenteve që parashtronte.
Për t’u rikthyer, në fakt për t’u rivendosur në kohë, lexuesi duhet të kuptojë se, jemi kryesisht në vitet 1991-1997 të shekullit të kaluar, kohë kur debati mbi marksizmin dhe filozofinë komuniste, qe gjithmonë i pranishëm e, kur ndonjë bust i Marksit që gjendej në ndonjë zyrë të Partisë Socialiste të Shqipërisë, shndërrohej menjëherë në çështje debati publik e, në akuzë-kundër-akuzë edhe mes drejtuesve të vetë Partisë Socialiste.
Zai Fundo dhe të tjerë si ai meritojnë rivlerësim dhe nderim shtetëror. Përpjekjet individuale të të afërmve të tij (veçanërisht këmbëngulja e Elvi Fundos) janë për t’u përshëndetur, por rivlerësimi nderues i figurave të dimensioneve të tilla, duhet të jetë detyrë dhe përgjegjësi e institucioneve shtetërore.
Ata vërtetë ranë viktimë e luftës së paprinciptë që ushqente ideologjia së cilës i besuan, por padyshim, kanë meritën e madhe që e orientuan Shqipërinë të zgjidhte antifashizmin, përkundër bashkëpunimit kuisling që zgjodhën kundërshtarët e tyre politikë, të cilët nuk i dënoi vetëm Shqipëria, por edhe Europa demokratike që lindi mbi antifashizmin.
Madje, Shqipëria u detyrua të bënte “Nurembergun” e vet, siç e bëri Europa më parë, që të mos i mohohej lufta kundër fashizmit dhe as gjaku i derdhur për lirinë e vendit.
Është një temë e gjerë dhe po aq e komplikuar. Trajtimi i saj ka nevojë për forume intelektuale dhe akademike. Historianët, por edhe politologët, studiues të çliruar më së pari prej paragjykimit dhe që vlerësimet e tyre i mbështesin mbi parimin e historizmit dhe objektivitetin shkencor, duhet të guxojnë e të hyjnë në këtë periudhë të historisë tonë.
Unë personalisht e konsideroj nderim të dyanshëm fjala vjen, nëse busti i Zai Fundos vendoset në lulishten para selisë së Partisë Socialiste në Tiranë, me një ceremoni të denjë për emrin e atij komunisti antifashist, i cili edhe nga katakombet e Ventotenes, ku e kishin burgosur fashistët, ëndërronte e projektonte Europën e bashkuar e pa kufij.
Përderisa përshembull kryetari socialist i Bashkisë së Krujës, pati guximin të vendosë në qytetin që drejton, bustin e një kryeministri kuisling dhe fashist, përse kryeministri socialist i Shqipërisë, të mos e ketë guximin dhe të vendosë bustin e një antifashisti dhe komunisti europian nga Korça, si Zai Fundo, në lulishten para selisë së Partisë Socialiste?
35-vjetori i themelimit të Partisë Socialiste të Shqipërisë, që me siguri do të kremtohet në qershorin e vitit të ardhshëm, le të paraprihet edhe nga veprimtari të tilla. Zai Fundo nuk është vetëm një emër i madh, i pavlerësuar sa e meriton në historinë e Shqipërisë.
Bashkëkohës dhe bashkëveprimtar me Fan Nolin, me Luigj Gurakuqin, Halim Xhelon, Hasan Prishtinën, Tajar Zavalanin, por edhe mik me Gjergj Dimitrovin, me të cilin u bënë të famshëm botërisht në procesin e Laipzigut të akuzuar nga Hitleri për djegien e Rajhshtagut, Zai Fundo do t’ia dilte t’i shpëtonte edhe hakmarrjes së Stalinit.
Italianët krenohen dhe këndojnë këngë që në krye të shtetit të tyre kanë patur “Un partigiano come presidente” (një partizan president). Ndërsa shqiptarët duhet ta dinë se partizani president i Italisë, Sandro Pertini, qe shok burgu, lufte dhe ideali me Zai Fundon.
I internuar në ishullin e Ventotenes si antifashist, ai do të bëhej bashkë me ideologët italianë, Altiero Spinelli, Ernesto Rossi dhe Eugenio Colorni, me të cilët do të hartonte “Manifestin e Ventotenes”, i njohur si pararendës i Kongresit të Hagës dhe i Deklaratës së Shumanit prej nga ku lindi Europa e Bashkuar. Zai Fundi është fytyra e një epoke. Nderimi për të është nderim për antifashizmin shqiptar, është nderim për historinë europiane të Shqipërisë.
(Në foto: me Todi Lubonjën në redaksinë e gazetës “Zëri i Popullit”, nëntor 1995.)/ Memorie.al
