Nga Arnaldo Canciani
Pjesa e shtatë
Memorie.al / Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet vitesh; 1928 – 1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si unë në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjes sime. E zgjeroj përkushtimin tim, për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruar, të luftonin në një vend të huaj, për idealet kalimtare dhe, shumë prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe janë të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur, tortura të paimagjinueshme.
Para largimit, kishim depozituar në bankë në Tiranë, kursimet e pakta, të akumuluar në periudhën e fundit të qëndrimit në Shqipëri. Nuk lejohej eksportimi i monedhës, apo shkëmbimi me një tjetër, edhe në qoftë se ne na lejohej të merrnim frytet e punës sonë në monedhën e Shqipërisë, nuk kishte kurs këmbimi dhe vlerë shkëmbimi në Itali.
Fakti që ne nuk kemi mjete mbështetëse për jetesë, ose të punonim për t’ i siguruar ato, nuk kishim asnjë zgjidhje alternative. Kjo na detyroi të qëndrojmë dhe të presin për proceset burokratike dhe përfundimisht na u dha mundësia, për të marrë ndihmë për muajt e parë, duke lejuar një ri-integrim gradual, për t’u përballur me situatën e pasluftës italiane.
Në krahasim me të tjerët, ne mund ta konsiderojmë veten me fat, shtëpia jonë në Gemona, ishte qëllimi përfundimtar, që përfaqësonte për ne, një pikë të sigurt të referencë. Hotel “Internacional” në Brindisi, ishte vendosur në kalatën e portit para akostimit të gjithë anijeve përballë, në të majtë të zonës se banuar të Kazales.
Familja ime ishte vendosur, në një dhomë gjumi të gjerë. Gjatë tërë ditës bënim shëtitje të gjata dhe eksplorimin e qytetit. Njerëzit na shikonin me kuriozitet, sikur të kishim ardhur nga një tjetër planet. Fytyrat e nemitura, shikimet e frikësuara; veshje që sigurisht nuk ishin në modë, gra të veshur me rroba të gjata, deri në kyçin e këmbës, në Brindisi, motra ime Albina, e kishte ende mbi gju, sikleti ishte i pashmangshëm. Orë të gjata i kalonim, duke ulur në kafene të portit, para nesh anije të mëdha dhe të vogla dhe, në horizont, një det të madh i cili për shumë vite, ka qenë në pritje për t’a kaluar.
Z. Vito, pronari i barit; si shumica e Puliezeve, ishte një person që kuptonte dhe kishte një zemër të mirë, nuk kërkoi nga ne detyrimin që të pinim, ai e dinte se sasia e parave tona, ishte shumë e kufizuar
Kampi i refugjatëve në Latina
Qëndrimi në Brindisi, zgjati pesëmbëdhjetë ditë. Në mbrëmje të datës 7 maj, na shoqëruan në stacion dhe në mëngjesin e ditës tjetër ne mbërritëm në qendrën e refugjatëve në Latine. Qyteza ishte 9 km. larg, nga stacioni. Aty strehoheshin refugjatët dhe ishte vendosur në periferi, në afërsi të stadiumit. Ata e quajtën atë “Pallat M,” ndoshta në homazh të Musolinit.
Kjo ishte një strukturë e madhe, vetëm me muret e jashtme, nga brenda ishte bosh, shtyllat e mbështetjes që kishin litarë shtrirë, të lidhura në një lartësi prej dy metra, ngjanin si mbulesa, duke zëvendësuar muret ndarës dhe rrethonin hapësirën e zënë nga familje të ndryshme, pajisur vetëm me shtretër, për të fjetur.
Gjatë ditës, duhej folur me zë të ulët, për të ruajtur privatësinë tonë, gjatë natës mund të dëgjohej koncert zërash. Kishim rënë nga tigani, në thëngjijtë! I dorëzuar dhe i bindur se kjo ishte prova e fundit për të kaluar, para se të fillojmë të jetojmë përsëri. Shumica e miqve të kësaj qendre, kanë qenë refugjatë, Istriane, që vinin nga Jugosllavia, ku ishin të braktisur të gjithë, ata kishin ikur nga regjimi komunist i Titos.
Të gjithë kishin të njëjtën pyetje: kur, si dhe ku ata mund të rindërtojnë jetën e tyre. Unë kisha shkuar dy herë në Romë, në drejtim të AGIP, për të kërkuar një punë, por mora premtime të pa qarta. Më në fund, pas rreth dy muajsh, ne kemi marrë certifikatën nga Ministria e Brendshme, me statusin e refugjatëve, që na lejohet të largohemi nga qendra, me masat mbrojtëse të parashikuara me ligj.
Më 8 qershor 1949, u nisem nga Latine në Friuli.
Arritja në Gemona
Më 9 korrik 1949, pas njëzet e dy vjet në Shqipëri, babai im e pa vendin e tij, “Gemonadel Friuli”. Kur arritëm në stacion, unë shikoja nga malli dhe më bien ndër mend disa vargje të një poeti anonim:
“E bukura Gemona, vendosur në shpatin e butë të kullotave të gjelbra, shtrirë në kreun prej zanash fantastike, që kurorëzojnë shkëmbinjtë dhe puthin erën, përhapja e argjendtë e saj, manteli i luginës së braktisur, të mërmëris me lodhje, legjendën nga Alpet në Tagliamento”.
Shtëpia e të parëve të mi, ishte shumë e vjetër, ka pasur disa dhoma të ndërtuar në kohët e mëvonshme; por jo shumë të mëdha. Gjatë mungesës tonë, ishte marrë me qira nga familja Ferragoto Maria, i cili kishte dy vajzat e martuara me fëmijë, të cilët u bashkuan me burrat e tyre në Argjentinë, disa muaj pas ardhjes sonë.
Me një minimum sakrifice , ne arritëm të akomodoheshim pa i dëbuar, gjë që do të kishte krijuar probleme serioze, për qiramarrësit. Për mua, ajo ishte gati për të filluar një jetë të re, në një vend të lirë, që i kishte krijuar një sistem të ri demokratik.
Për fat të keq, ka pasur shumë vështirësi për të kapërcyer; lufta kishte lënë plagë të thella, rindërtimi nuk tregonte shenja të rimëkëmbjes, ekonomia ishte në krizë. Një nga problemet më serioze ishte, problemi i punësimit. Ishin më shumë se dy milion të papunë dhe në rajonet me pak industri, të tilla si Friuli, gjasat për të gjetur punë, janë pothuajse jo ekzistente.
Shumë ishin të detyruar të ndjekin gjurmët e etërve të tyre dhe të emigrojnë. Unë kisha bërë shumë përpjekje, në industri të ndryshme, trokita në shumë dyer, por pavarësisht nga dymbëdhjetë vitet e mia të përvojës në ofiçinë, unë nuk e kisha marrë ndonjë rezultat. Fillimisht, subvencioni që u dha për refugjatët, ishte një ndihmë, por më pas ai u pezullua dhe burimet e pakta të akumuluara, nuk zgjatën shumë. Babai im, ishte i detyruar të shiste tokën, që e kishte trashëguar nga nëna e tij.
Nëna ime kishte për të dhënë një pronë të vogël, në fushën e Tabogas Gemona. Për një periudhë rreth dy muaj, babai im pranoi një punë që për moshën e tij, ishte shumë e rëndë, pastrimin e kanaleve të ujitjes.
Edhe mua, falë ndihmës se fqinjit tim, Antonio Collini, me të cilin lindi një marrëdhënie e mirë miqësore, më kishte ofruar një punë të përkohshme për tre muaj, në spital, për rinovimin e disa pavijoneve. Kjo ngushëlloi dhe ndihmoi, duke ngritur pak moralin tim, por e ardhmja nuk ka ndryshuar. “Shiko, vëlla, se si vajtën trishtuar, të vetmuar dhe bosh ditët e mia”!
Shpresa e fundit
Ishin bërë deri tani të gjitha përpjekjet, për të gjetur një punë. Në korrik të vitit 1950, duke përfituar nga uljet e çmimit të bëra nga hekurudhat, me rastin e Vitit të Shenjtë, unë shkova në Romë, në Drejtorinë e Përgjithshme të AGIP.
Brenda tre muajve të qëndrimit tim në Latine, unë kam shkuar disa here, për t’i kërkuar eprorëve një rikthimin, në AGIP por në atë kohë, qeveria shkarkoi Parrin dhe kishte emëruar Enrico Mattei, për të likuiduar të gjitha asetet e kompanisë, në Itali dhe jashtë vendit.
Në atë kohë, AGIP ishte kompania e vetme shtetërore të naftës, që operonte në Itali dhe në disa vende të huaja. Pas luftës, të gjitha aktivitetet e kërkimit, u pezulluan kudo. Udhëheqësit e vjetër, ishin kundër këtyre vendimeve; dokumentet dhe përvojat e mëparshme, bindnin për të patur shpresa të mira në perspektivë.
Matteit i njihet merita të ketë dhënë pëlqimin, për të bërë një përpjekje të fundit, para mbylljes. E kaluara e tij si një partizan, njohjet e tij brenda Partisë Demokratike dhe disa anëtarëve të qeverisë, ja lehtësuan detyrën.
Me ing. Zanetini, Trisoglio dhe disa veteranë të tjerë me përvojë, ishin ngarkuar me detyrën e fillimit të kërkimeve të reja: materiale, pajisje dhe një sondë shpimi e re-montuar, u arrit për të filluar menjëherë pas përfundimit të luftës, të shpohej një pus i dytë kërkimi në Caviaga, pranë Lodit, që u provua produktiv, duke konfirmuar rezultatet e pusit të parë.
Ai kishte zbuluar rezerva të gazit metan, të konsiderueshme në vendburimit në Ultësirën Padane. U ktheva nga udhëtimi im në Romë, më i sigurt, dhe me një shpresë më të madhe, se gjatë gjithë kohës që isha në pritje!
Kaloja ditët me iluzionin se diçka e re mund të ndodhë, evitoja mendimin për të kaluarën, kërkoja më shumë aventura të shkurtra, për të lehtësuar vuajtjen e shkaktuar nga pasiguria dhe zhgënjimet.
I lodhur duke pritur për një lajm të mirë, kërkoja të emigroja në Venezuelë, ku disa fshatarë kishin ikur para meje; dokumentacioni ishte pothuajse gati, kur dëgjova lajmin nga kunati Camoni, se disa ish-kolegë, ishin marrë në shërbim të AGIP, i cili kishte filluar të merrte në mënyrë selektive, disa punëtorë prej ish personelit të tij .
Dhjetor 1950: U punësova nga AGIP, në Krema
Në atë kohë, në komunën e Gemona, mbante postin e kryetarit demokrat, senatorit Fantoni. Unë shkova tek ai, që tashmë ishte i vetëdijshëm për gjendjen time, dhe ju luta që t’i shkruante një letër Eng. Matteit. Rekomandimet kurrë nuk më kanë pëlqyer, por kjo ishte tentativa ime e fundit e dëshpëruar, për të bërë të pamundurën dhe ishte fillimi i një ndryshimi rrënjësor në jetën time. Fati papritmas m’u shfaq, me një fytyrë të re.
Më 25 nëntor, ditën e ditëlindjes sime, kam marrë një letër nga drejtimi i AGIP, mua informonin sistemimin në kantierin e Kaviaga, duke filluar nga 30 dhjetor 1950. 30 nëntori, u harxhua me përgatitjet për udhëtim, në një gjendje shpirtërore të shqetësuar nga ndjenjat konfliktuale, i lumtur ndoshta që kishte marrë fund këtu, pritja e gjatë e kthimit në punë për të ndërtuar një të ardhme, por të frikësuar edhe nga panjohurit që më prisnin.
Pavarësisht vuajtjeve dhe përvojës, unë ndjeva si një zog i dalë nga foleja dhe qëndron për fluturimin e tij të parë, duke e ditur se unë, do të duhet të përballem me jetën i vetëm. Mua do të më mungonte mbështetja familjare, këshilla dhe ndihma në vështirësi, duhen në orët më të vështira, dhe janë tejet të dashura.
I shoqëruar nga prindërit e mi dhe të afërmit, unë shkova në stacion në mbrëmje, ishte zakon atëherë, për të dhënë një përshëndetje të fundit në bar “tek Rosute” (Rosina), para stacionit, ku emigranti ofronte gotën e fundit të lamtumirës, për të gjithë miqtë e tij.
Në tetë në mbrëmje, unë shkova në tren, që shumë herë kisha parë kur kaloja për në shtëpi e, shoqëroja një ëndërr që nuk ishte realizuar. Në atë moment m’u shfaq e vërteta e vjetër, duke thënë se; “I ikuri dhe i vdekur”!
Manzoni, në premtimet e martesave, i përshkruan në mënyrë të përkryer ndjenjat që axhitojnë shpirtin e atyre që janë të detyruar të lënë vendin e tyre dhe atë që është më i dashur: “lamtumirë male, burimet të ujit, maja jo të barabarta e të larta, që ngriheni në qiell që ngarkojnë në mendjen e tij, jo më pak se kjo është shfaqja e tij me familjarët.
Përrenj, të cilat qëndron ulërima, si zhurma e zërave të shtëpisë. Vila të shpërndara dhe të shndritshëm në shpatin si një tufe në kullotë …”! Këto ishin mendimet që kanë kaluar në mendje time, tashmë të pastruara pas pesëdhjetë vitesh, që po i shkruaj ato.
Treni mbërriti në mëngjes në stacionin e Milanos, u ndërprenë ndërkohë mendimet e mia. Ndërrova trenin dhe vijova udhëtimin për në Lodi, prej këtu kapa korierën e fshatit të vogël, Kaviaxha. Në zyra të sistemuara provizorisht në Baraka, që ngjanin si zyrat e personelit që i kisha në Devoll në Shqipëri. Në zyrat, e vendosura përkohësisht në një barake, kam takuar një staf, punonjës i zyrës, e kisha njohur në Devoll, në Shqipëri, merrej me punën e bibliotekarit.
Ai më tha se unë duhet të paraqitesha të nesërmen në Crema, ku ngrihej një kantier i ri. M’u kujtua se një ditë, duke bërë fjalë kryq, janë pyetje: “Qytet i ëmbël në Lombardi”, fjala Krem, kjo ishte hera e parë që njihesha me të. Unë shpesh kam pyetur veten, nëse kjo ishte një shenjë e fatit, apo thjesht rastësi! Më në fund mbërrita në destinacion e, më 2 dhjetor, fillova të punojë. Kapanonet ishin përfunduar, por bosh, makineritë, ende nuk ishin instaluar. Mensa dhe fjetoret, ishin në ndërtim.
Unë kam qenë i detyruar të kërkoja rregullimin e përkohshëm të akomodimit. Më ndihmoi Oreste Kurzeli, ish-bashkëpunëtor në Shqipëri, i cili kishte ardhur para meje në AGIP. Për ushqim shkuam në Piaca Duomo, në një restorant të quajtur Bellomo; Ermelinda, e bija e menaxherit, ishte mikesha e parë në Krema.
Kaloi muaji i parë, me shumë peripeci dhe vështirësitë e integrimit. Në Krishtlindje isha mysafir në Milano, te dei Floreani, të afërmit e babait tim. Kisha shumë dëshirë për të shkuar në Gemona dhe t’i kaloja pushimet me familjen time, por mungonin mjetet dhe kisha pak ditë pushim. Orët e udhëtimit, hekurudhor ishin shumë.
Kështu që unë e kalova Viti i Ri vetëm në një dhomë hoteli duke medituar, posedimi i një makine, atëherë ishte një ëndërr. Mirëqenia erdhi gradualisht, me çmimin e privimeve dhe sakrifica. Për të rinjtë e ditëve të sotme, është e lehtë. Ata kanë gjithçka! Ata kanë shumë! Kanë kaluar 57 vjet që atëherë, në valixhen time prej kartoni, janë vetëm vjeturina, fotot dhe shkrimet e zverdhura, nga koha…!
Konkluzionet
Dhe kaloi më shumë se një vit, që kur kam filluar të kërkoj e hulumtoj nëpër dokumenta, pavarësisht se në fillim gërmova nëpër sirtarët e mendjes time kujtimet, që datojnë nga vitet njëzet, deri në vitet pesëdhjetë, të shekullit të kaluar. Shumica e njerëzve që kanë jetuar me mua ngjarjet e kësaj periudhe dhe të përmendur në këto kujtime, janë zhdukur.
Unë kam dashur të përfshij në këtë libër të kujtimeve, edhe fotot e shumë miqve, që kanë jetuar në qytete të ndryshme të Italisë, të cilëve unë u mbaja mend pamjen e fytyrave të tyre. Shumë të tjerë, kam njohur në disa foto, por emrat e tyre janë zhdukur nga harresa e kujtesës dhe nuk paraqiten në fotot e mia. Imazhet të venitura, janë rezultat vjetërsisë së fotografive, që datojnë që 50-70 vjet më parë.
Rezultatet e këtij vëllimi janë interesante për kujtimet historike të transmetuara. Nuk ishte e mundur që të jenë në përputhje me standardet e shtypjes dhe botimit. Fotot e treguara, janë të përfshira vetëm në vëllimet origjinale të cilat, për arsye të konfidencialitetit, janë në dispozicion vetëm për përdorim ekskluziv të familjes.
Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, është hequr nga origjinali, një kopje dorëzohet vetëm për lexim tek Ditari Arkivit, Fondacioni Kombëtar i (Pieve Santo Stefano, Arezzo), për të ruajtur kujtesën e italianëve. Memorie.al
Arnaldo Canciani, Krem, 19 nëntor 2001
