Nga Rozi Theohari
Memorie.al / Musliun e morën ushtar që në moshën 15 vjeç dhe për 3 vjet, nuk e pa familjen. Kur shkonin të lanin rrobat në përrua, Musliu 16-vjeçar, qante fshehurazi shokëve, sepse aty pranë i kishin pushkatuar të atin dhe xhaxhanë, dy drejtues të “Ballit Kombëtar”, gjatë periudhës së Luftës. Në moshën 23-vjeçare, kur, pas disa përjashtimesh e pushimesh nga shkolla dhe puna, e kuptoi që atë, djalin e armikut, nuk do ta linin kurrë të qetë, vendosi të arratisej për në Greqi, për të ikur më pas në SHBA-ës. Vështirësitë e kalimit të kufirit nëpër borë, shqetësimi për familjen që kishte lënë pas dhe e panjohura e madhe që hapej para tij, të rrëfyera me detaje nga vetë Musliu, si ngjarje që kujtesa nuk mund t’i fshijë kurrë.
Për jetën e z. Musli, kisha dëgjuar nga shqiptaro-amerikanët që e njihnin, e donin dhe e respektonin. Para meje, ulur në kolltukun e tij, qëndronte një mesoburrë, veshur me një triko të hollë gri, ngjyra e së cilës shkonte në harmoni me flokët e thinjur.
Mbi të gjitha, të tërhiqte vëmendjen shkëlqimi i syve të tij, të gjallë e të lëvizshëm dhe pëllëmbët e zmadhuara të duarve, shenjë e një pune të vazhdueshme fizike, të lodhshme e kapitëse, që e kishte shoqëruar golemasin apo fierakun, gjatë gjithë jetës. Ai kopsiti gishtërinjtë e trashë të duarve mbi kraharor dhe filloi i pari bisedën…!
Dëshmia e Musli Mustafarajt
“Ika nga atdheu, në moshën 23-vjeçare…”, – filloi rrëfimin ai me një zë pak të ngjirur, të largët e si të harruar.
“Më 1947, në moshën 15 vjeç, më thirrën ushtar. Më thirri rekrutimi i Kuçit, në zyrat e Fierit. Tre vjet pa e parë familjen. Kur mbarova ushtrinë e u ktheva në shtëpi, nuk më njohën, isha rritur e burrëruar. Ndërsa po përpiqesha të gjeja ndonjë punë, në vitin 1950, më thirrën përsëri të bëja ushtrinë. As që dëgjonin, kur u thoja se unë e kisha kryer një herë. Gjyshja ime labe, qante nga dëshpërimi. Në ushtri punoja në infermieri, pa dokumente.
Kur mbarova së dyti ushtrinë, gjeta punë si infermier, në Roskovec. Por hija e tim eti, me ndiqte nga pas. Sapo e morën vesh se, bir i kujt isha, më hoqën nga puna e, më transferuan në Patos, ku punoja si normist. Më hoqën edhe që andej, sa morën vesh për biografinë e keqe. Më 1952-in, u regjistrova në Shkollën e Infermierisë në Vlorë. E kisha me dëshirë këtë profesion dhe thurja ëndrra, që në të ardhmen të studioja për doktor. Në klasë, isha më i miri në rezultate dhe në disiplinë. Drejtoresha e shkollës, më caktoi kujdestar të klasës…!
Mbas një muaji nga fillimi i shkollës, erdhi dita që do të niseshim për në spitalin e zonës, ku do të fillonim praktikën. E vura klasën në rresht, në oborrin e shkollës e, prisnim çastin e nisjes. Ishim të gjithë të emocionuar, nga kjo ditë e parë. Atë minutë, u fut në oborrin e shkollës, inspektori i Ministrisë së Shëndetësisë.
‘Kujdestari i klasës qenke ti?! Nga të kemi more djalë? Nga Fieri’? ‘Jo, jam nga Golemi’? ‘Nga cila familje’? ‘Jam i biri i Merqes Mustafarajt’. Duke zënë në gojë emrin e babait të pushkatuar, kisha bërë vetë pushkatimin. U afrua drejtoresha: “Muslim, hajde pak në zyrë”. Ajo nuk i mbante dot lotët. Po i largohej nxënësi më i mirë i shkollës. Unë ula kokën e shtrëngova grushtet.
‘Muslim, nuk të mbaj dot’! – shkrehej në vaj mësuesja. E dija, e kuptoja. Isha mësuar me këto lloj përjashtimesh. Isha i qetë. Më parë pushohesha nga puna. Sot nga shkolla. Kam punuar rëndë në ushtri, qysh fëmijë, 15 vjeç. Isha ushtar, 16-vjeçar, e bashkë me shokët çdo të diel, duhej të vinim të lanim rrobat tona, në një përrua afër repartit.
Unë laja ndërresat e qaja. Shokët më pyesnin; Pse qan’?! S’mund t’u tregoja atyre se dikur, aty pranë, më kishin pushkatuar babanë e xhaxhanë, si udhëheqës të ‘Ballit Kombëtar’… Në ushtri, kohën më të madhe, e kaloja duke punuar. Isha fëmijë, por kam hapur llogore, tok me të rriturit. Isha në vijën e parë të kufirit, por nuk arratisesha. Ëndërroja të studioja, që të mund të ndihmoja nënën, gjyshen, familjen…!
Kur më përjashtuan nga shkolla e Infermierisë, lexova në gazetën ‘Zëri i popullit’, se në Vlorë hapej një kurs për automekanikë. Vajta në Parkun Automobilistik të Tiranës, dorëzova dokumentet e ushtrisë, që të më jepnin të drejtën, për t’u regjistruar në shkollë…! I hipa makinës e, shkova në Vlorë, në skelë…!
Mbarova kursin për mekanik, për nëntë muaj. Mjeshtri që na jepte zanatin, ishte nga Himara. Më donte mjaft, se isha i vëmendshëm e mësoja shumë. Kur mbarova kursin, iu luta: ‘Dërgomë në Tiranë’. Ai e firmosi dokumentin. Doja të punoja sa më larg qytetit të lindjes, që të humbja gjurmët.
Punova tre vjet e gjysëm, në ofiçinën e Parkut Automobilistik të Tiranës. Mbiemrin e familjes, e kisha shkurtuar prej kohësh, në Mustafa’, për t’i shpëtuar persekutimit politik…! Në vitin 1953, në të gjithë vendin, u hapën kurset e SHNUM-it (Shoqëria për Ndihmë Ushtrisë dhe Mbrojtje), kurse paraushtarake, në ndihmë të ushtrisë. Gjëja e parë në këtë kurs, mësoje motoçikletën. U regjistrova në këtë kurs dhe s’kishte gëzim më të madh, kur fillova të ecja rrugëve me motoçikletë.
Kisha dëshirë të blija një orë dore. I kisha mbledhur paratë çikë pas çike. Disa net rresht, e gdhiva në radhë të gjata, në Mapon e Tiranës, por, kur vinte mëngjesi e hapej dyqani, orët shiteshin shpejt e, kur afrohej radha ime, mbetesha pa gjë. Dy dimra më vonë, me një pjesë të këtyre parave të kursyera, bleva një pallto oficeri, në pazarin e vjetër të Tiranës. Me pallto oficeri dhe hipur në motor, tani u ngjaja punonjësve të Sigurimit, sepse atë kohë, vetëm ata përdornin motorë.
Me pallton e oficerit e me motorin, fluturova në Fier, te nëna e gjyshja, për të festuar Vitin e Ri. ‘Pa dale, more, ç’është ky që na krekoset kështu me motor’?! Biografia ime, e bëri punën edhe kësaj radhe. U ktheva në Tiranë. Aty në ofiçinë, se si me shikonin! Me nuhatje e ndjeva, se do të më largonin nga puna. Vetëm se kësaj radhe, nuk prita të më njoftonin ata. E dorëzova motorin në SHNUM. Edhe sot e kujtoj atë vështrim të heshtur keqardhjeje dhe pranimi, që më hodhi miku im, i cili mori në dorëzim motoçikletën.
Nuk lashë borxh pa larë. Ishte fillim shkurti i 1955-s. Ndieja ftohtë në shpirt e, akullimë në trup. Palltoja e oficerit, më shtonte më shumë drithërimat. I mblodha ato pak plaçka që kisha në një valixhe druri dhe ia çova në shtëpi një tetoje, që banonte në Tiranë. I thashë se do të vija t’i merrja më vonë, kur të gjeja një punë të re. Por nuk u përpoqa të gjeja vend të ri pune. Takova kushëririn tim në Tiranë e, i thashë i vendosur: ‘Unë do të arratisem, vjen me mua’? Ai sa s’luajti mendsh nga ky vendimi im i papritur.
Mendja më shkoi fluturimthi te familja në Fier. Ishim katër vëllezër e, dy motra. Kishim toka afër Fierit, ku ata punonin. Gjithnjë me rrezik, sepse ishte koha e diversantëve. Sidoqoftë, s’kishin ku t’i shpinin më tutje. Vëllai i madh, punonte si brigadier në shpim, në puset e naftës afër Patosit. Triskat, ia kishin hequr me kohë, familjes sonë. Në dimër, s’kishim me se të ushqeheshim e, prisnim me padurim, sa të vinte pranvera të mbillnim bathët, sepse ato piqeshin të parat.
Duke ngrënë vazhdimisht bathë, njerëzit e familjes sime, sa nuk vdiqën nga intoksikimi. Të gjitha këto, më shkuan vetëtimthi në mend, ndërsa im kushëri, nuk e kishte marrë veten akoma. ‘Vjen apo jo’?! – këmbëngula unë. ‘Vij,- tha ai,- por, i ke menduar mirë të gjitha’? ‘Të gjitha’, – iu përgjigja dhe, pa humbur kohë, shkova të takoja drejtorin e agjencisë së transportit në Tiranë.
E njihja mirë, se na lidhte Ofiçina e Riparimeve të Automjeteve. Kisha në xhep, 2500 lekë, e falënderova Zotin, që nuk më la ta blija atë të flamosur, orën e dorës. ‘Dua një taksi-‘Skodë’, për në Vlorë’, – i thashë drejtorit, – kam nënën të sëmurë’. Pagova 1788 lekë, për taksinë. Fjeta në shtëpinë e tezes, ku kisha lënë valixhen, por e fjetur i thënçin. Deri në orën tre të mëngjesit, syri im, filxhan. Në orën 6.00, u nisa. Nxora duhanin. Ishte një mëngjes i ftohtë, i 28 shkurtit. Pa gjumë.
Ne agjenci takova kushëririn. Edhe ai pa gjumë. Morëm taksinë dhe në Vlorë, mbërritëm pa ardhur akoma autobusi nga Gjirokastra. Ishte një ogur i mirë. Na dha shpresa. Kur hipëm në autobus, u bë një gurgule. Njerëz, në këmbë para derës së autobusit, shtyheshin kush të hynte më parë. Ne të dy, megjithëse pa bileta të prera më parë, na hipi shoferi, sepse ishte rregull, që punonjësit e ofiçinave, kishin përparësi në udhëtimin me makina. Mbërritëm në Gjirokastër. Pa bukë e, të kallkanosur.
Te ‘Sheshi i Çerçizit’ hymë në një restorant. Pa u ulur mirë në tavolinë, kamerieri na tha se; s’kishte asgjë për të ngrënë. Ne këmbëngulëm. Ishim të uritur. ‘Kemi një pastiço të ndenjur, prej ditësh’, – tha ai. ‘Bjere këtu, na sill edhe ca raki’. Pastiçoja ishte si gur. E mbështollëm, e morëm me vete. Rakia sikur na mblodhi zemrën. Jo se ishim të trembur. Ishte një ‘ikje’ që nuk dinim se si do të përfundonte.
Ishim betuar që, të gjallë, nuk do të mbeteshim në duart e tyre. I kisha parë kur isha në ushtri, se ç’u punonin të arratisurve që i kapnin në kufi. Kishim një kushërirë që punonte në hotel ‘Sopoti’ në Gjirokastër. Ajo e kishte burrin të arratisur. Na shkoi në mendje, t’i propozonim edhe asaj, të vinte me ne e të bashkohej me të shoqin. Siç thamë, bëmë. Shkuam në hotel, por nuk e gjetëm, atë ditë kishte pushim.
Fati i saj, ndoshta për mirë, ndoshta për keq! Në orën 11.00 të natës, filluam udhëtimin e fundit. Më të vështirin, pa ngrënë, pa fjetur, mendje qerthulluar, shoqëruar hap pas hapi nga hija e fatit…! Mbasi lamë urën e Korllos, që ndan Libohovën nga Nepravishta, duke ecur e duke u çjerrë nëpër shkurret, u ngjitëm përpjetë malit të Libohovës. Nga duart e fytyra, na rridhnin currilëza gjaku. Kisha bërë ushtrinë në ato anë dhe e dija se në majë të malit, kishte gropa, kështu që u orvatëm të ecnim rrëzës së majës. Arritëm në zonën e dëborës.
Ecnim duke u zhytur në shtresat e trasha të saj, ndonjëherë edhe duke na ngecur këmbët. Aliu kishte mbathur një palë këpucë të mia, të cilat, nga që ishin të mëdha për këmbën e tij, mbetën në dëborë. Atij i duhej të ecte në çorape. Udhëtimi ynë i pa ndalur, që nga ora 11.00 e natës, deri në orën 7.00 të mëngjesit. Tashmë ndodheshim matanë malit. Dielli i mëngjesit filloi të na shkrijë akullin, që na kishte ngrirë në qepallat e syve.
Këmbët e Aliut ishin bërë gjak të kuqe. E merrja me mend se sa dhembje ndjente atë çast, por nuk e jepte veten. ‘Duro, vëlla, i thashë, edhe pak…, ja, e sheh atë ndërtesën aty? Është posta e kufirit. Duro sa ta kalojmë edhe atë…’! Sa ta kalonim shenjën e fundit të atij “gjësendi” të madh që linim prapa, i lidhur me penj të ngatërruar pazgjidhshmërisht me qeniet tona, aty ku rrihte zemra e gjyshes, e nënës, e motrave, e gjithë Shqipërisë, e cila atë çast më dukej si një vapor i madh i zhytur në dëborë, nga ku unë po largohesha gjithnjë e më shumë, e më shumë, drejt së panjohurës, drejt aventurës…!
U shtrimë në dëborë e u rrokullisëm, sa të visheshim në të bardhë e të mbulonim çdo veshje të dukshme dhe ashtu, si dy statuja të bardha dëbore, duke ecur kuturu, të lodhur e të drobitur, kaluam piramidën, e morëm malit teposhtë, duke gulçuar e duke ecur pa pushim e, me padurim. Kur e kujtoj edhe sot atë rendje në marri, ndiej këtu brenda në kraharor, një grusht fluturash të akullta, që ma trazojnë e ma lebetitin shpirtin.
Kur ramë nga dëbora në gur, nuk mund të ecnim dot më. Poshtë këmbëve tona, dallohej një fshat grek i djegur plotësisht nga lufta civile. ‘Mbahu dhe pak’, i thashë Aliut, por e pashë se ai s’qëndronte dot në këmbë. ‘Ulu këtu, pa frikë, pritmë se do të vij të të marr’, i fola dhe mora rrugën tatëpjetë. Nuk dija greqisht. Pamja e mjerueshme e fshatit, ma ligështoi më shumë gjendjen time.
Trokita në një portë të madhe, prapa së cilës qëndronte një gjysmë shtëpie e djegur dhe e shkretuar. Doli një plakë e currufjasur, që më vështronte me ca sy të matufepsur. ‘Arvanos’, -i thashë unë me gjysmë shpirti. Ajo më shpuri te kryeplaku i fshatit. Sapo takova kryeplakun, i bëra me shenja për nga mali, ku ndodhej kushëriri im. Ai dërgoi disa djem, që ta merrnin.
Pastaj çdo gjë kaloi shpejt e, si në harrim. Greku ndezi një zjarr të madh e, na vendosi pak larg vatrës. Na solli konjak ‘Metaksa’. Mua më therte krahu i majtë, ndërsa zemra filloi të punonte me shpejtësi. Mbasi e morëm pak veten, na shpunë në Voshtinë, komuna greke, ku ndodhej qendra e ushtrisë. Mjeku ushtarak na zhveshi rrobat e qullura e, na mbështolli me batanije të leshta. Mezi erdhëm në vete. Aliun e dërguan urgjentisht, në spitalin e Janinës.
Kur ai u largua, mendja më mbeti aty, në Janinë, ku, mbase, atij ia prisnin këmbët. U ligështova pa masë, por për pak kohë, sepse, pa u ngopur mirë me frymë, më shpunë me ngut edhe mua në Janinë, para Asfalisë se tmerrshme, Sigurimit grek. ‘Kallzoni, përse keni ardhur këtu’?!- ulërinte oficeri grek, sa t’i ngrinte flokët përpjetë. Por unë qëndrova i qetë, madje më i qetë se sa mund ta kisha parashikuar. Unë kisha kaluar aq mundime e të papritura në jetën time, sa… le të bëhej si të bëhej…?!
Por ama… jo të tradhtoja vendin tim. Kur u bindën se nuk kishim asnjë qëllim armiqësor kundrejt Greqisë, oficeri e ndërroi pllakën. Më mori me të mirë e më tha: ‘Do të punosh me ne’? Kur e pa vendosmërinë time, se edhe në këtë anë nuk i merrte luga ujë, u xhindos, më shau rëndë në greqisht e urdhëroi: ‘Nxirrmani jashtë këtë të mallkuar’! Më çuan në polici. Pastaj isha i lirë.
Aliu vazhdonte të qëndronte në spital. Këmbët i shpëtuan. Takova disa minoritarë greke, qe edhe ata ishin arratisur si ne. Por ata trajtoheshin mirë. Kur doli Aliu nga spitali, na çuan të dy në kampin e refugjatëve në Llavrio, afër Athinës. Në kamp ndodheshin rreth 500 vetë. Aty takuam shumë shqiptarë të tjerë. Herë pas here u afroheshim kufijve të Shqipërisë dhe, duke parë me dylbi matanë kufirit, çmalleshim me vendin.
Aty dhe ngjyra e verdhë e dheut, na dukej një mrekulli. Njeriu bëhet vrer, se mendon: ‘Ç’bëra…’! Ç’mendonin vallë, për mua njerëzit e dashur të familjes, farefisi, shokët…?! Më shanin apo, më jepnin të drejtë? Po gjyshja, qante për mua?! E shkreta! E dija se nuk do ta takoja më kurrë dhe loti më vishte sytë. Vonë, shumë vonë kam marrë vesh se, një ditë, kur nëna ime ndodhej në pazarin e Fierit, i ishte afruar një oficer i Sigurimit e, i kishte folur shpejt ,e me zë të ulët: ‘Mos ki merak për djalin, se ai është gjallë’.
Shyqyr Zotit, nuk i kishin lëvizur nga shtëpia, sepse unë ndodhesha në Tiranë e, quhesha familje më vete…! Por pas dhjetë vjetësh, i kishin internuar nga Fieri, në fshatin e Golemit, si familje kulakësh. Në kampin e Llavrios, ndenjëm dy muaj. Aty funksiononte shkolla e OKB-së, për të mësuar anglishten, sepse një pjesë nga ne, do të shkonte në Australi. Amerika nuk merrte nga ne.
Por unë dëshiroja të shkoja vetëm në Amerikë, në vendin e demokracisë, ku askush nuk do të më kërcënonte; se do të më pushonte nga puna ose, do të përdridhte buzët me mllef, për shkak të biografisë sime ‘të zezë’. Iu luta autoriteteve të shkollës dhe këmbëngula se dëshira ime, ishte të shkoja vetëm në SHBA-ës dhe se do të prisja me durim, deri sa të vinte ajo ditë. Me dhanë mundësinë të ndiqja një kurs mekanikësh për nëntë muaj, në Athinë.
Jetoja çdo orë e minutë me ëndrra. Mora diplomë. Atëherë më doli edhe viza për në Amerikë. Ishte 1 marsi i vitit 1956. Një rastësi, një vit më parë, më 1 mars 1955, kisha shkelur tokën greke. Viza për në Amerikë, të cilën e ruaj edhe sot për kujtim, ishte një formular i vogël, katror, i bardhë, stampuar me një vijë diagonale të trashë, të zezë, të lemerishme. Ajo rrugë e zezë, përfaqësonte kalimin e perdes së hekurt. Ajo vizë ishte e vlefshme vetëm për një udhëtim, për të kapërcyer perden e hekurt e për të mbërritur në botën e lirë”. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Marrë nga Kujto.al
