Nga Reshat Kripa
Pjesa e tetë
Memorie.al / “Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova të rënda që në moshën më të njomë në skutat e fshehta të shpirtit të tij, lind një farë peshoreje, një peshore e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote. Duke e ndier veten të pafajshëm, ai iu nënshtrua fatit pa bërë zë. Nuk u qa aspak. Ai që s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët”!
(Viktor Hygo, “Njeriu që qesh“)
– RINI E COPËTUAR –
Kushtuar familjes dhe shoqërisë,
Autori
Kujtime
BURGU I VLORËS
Në kampe u njoha me shumë burra të dëgjuar. Ata ishin mendjet më të ndritura të nacionalizmit shqiptar. Diktatura i kishte burgosur për të zhdukur çdo shenjë të tij. Kishin mbaruar studimet në universitetet më në zë të Europës, nga Roma në Paris, nga Londra në Vjenë. Influenca e tyre në formimin tim, ishte shumë e madhe. Ata plotësuan edukatën qytetare, që kisha marrë në familje. Nëse nëpër atë skëterrë kalova pa u përlyer, ishte edhe meritë e këtyre burrave. Më mbronin dhe mësonin. Prej tyre mësova historinë e vërtetë të këtij vendi, të transformuar në mënyrë skandaloze, nga pseudo historianët sharlatanë dhe servilë të sistemit totalitar.
Prej tyre mësova historinë e vërtetë të forcave nacionaliste që luftonin pushtuesit. Më kishte folur për to, Halo Çanua, në qelinë numër shtatë. Por ai ishte tregim i një ushtari të thjeshtë. Ndërsa tashti e dëgjoja me argumente të plota, nga goja e eksponentëve të saj. Ndjeja kënaqësi kur juristi i shquar Xhevdet Kapshtica, nga Korça, më fliste për dekalogun e famshëm. Akoma tingëllojnë në veshët e mi, dhjetë pikat e atij dekalogu, të shprehura me aq pasion prej tij. E, pra, ky dekalog ishte përpiluar nga Mit’hat Bej Frashëri, biri i Abdylit dhe nipi i Naimit e Samiut të madh, dhe shokët e tij të tjerë. Të gjitha këto bënë që të mësoja se kishte edhe një histori tjetër, që autoritetet qeveritare ishin munduar të na e fshihnin.
Më ka mbetur në mendje takimi me Mit’hat Frashërin, që i kishte ndodhur Meçan Hoxhës:
– “Kisha mbi dy vjet që kisha mbaruar studimet për agronomi, – tregonte ai. – Ndodhesha në Tiranë. Kisha veshur një kostum të ri dhe të bardhë që më tregonte një djalë sqimatar dhe që i pëlqente vetja. Doja të bleja një libër filozofik që kishte dalë ato ditë në gjuhën italishte. Aty pranë ndodhej libraria “Lumo Skëndo”. Hyra brenda. Te banaku qëndronte një burrë i veshur me kostum blu. I thashë titullin e librit. Ai më vështroi me vëmendje dhe më pyeti:
– “Nga jeni, more djalë”?
– “Nga Vlora” – iu përgjigja unë.
– “Po çfarë pune bëni”?
– “Jam agronom”.
Bëri buzën në gaz dhe më foli me një zë gati atëror:
– “Dëgjo more djalë. Hiqi ato rroba, vish kominoshet dhe shko puno fushave të Shqipërisë. Dy janë degët ku duhet të zhvillohet vendi i ynë, bujqësia dhe turizmi. Jeni ju brezi i ri që do të kontribuoni në këtë drejtim”.
“Ato fjalë më bënë që ta ndieja veten ngushtë. Më erdhi turp që isha veshur ashtu. Para meje kisha ‘Apostullin e Shqiptarizmës’, Mit-hat Bej Frashërin. E përshëndeta me respekt dhe u largova duke sjellë nëpër mend fjalët që më kishte thënë”.
Kështu më tregonte Meçan Hoxha.
Lista e burrave të tillë që njoha gjatë kohës që qëndrova në burg, është shumë e madhe. Por, midis tyre dua të përmend emrat e paharruar të doktor Isuf Hysenbegasit nga Pogradeci dhe inxhinierve; Sami Bitincka dhe Andrea Xega, nga Korça, avokatit Haki Karapici nga Tirana, Klerikëve; Patër Mëshkalla dhe Gjon Shllaku, si dhe farmacistit Kol Kurti nga Shkodra, Juristëve Fatosh Kokoshi, Jani Ikonomi nga Vlora, apo Lefter Kriston, me të cilin kishim ardhur së bashku nga burgu i Vlorës, Myfit Shehu nga Borshi, e plot të tjerë.
Kujtoj me respekt gjithashtu emrat e; Avdurahman Kreshpës, Engjëll Kokoshit, Tahir Hoxhës, Dushan Koçiut, Ilmi Xhaferit, Selim Rapos, Muhamet Muratit, Serri Jazos, Abdyl Haskos nga Vlora, Xhafer Butkës dhe Emror Kolecit nga Kolonja, Sami Repishtit nga Shkodra, Bajazit Kaloshit nga Dibra, Allaman Hysës dhe Asllan Allamanit nga Mati, vëllezërve Refik dhe Tefik Çepelja nga Fieri, Besim Greshicës nga Mallakastra, Abdulla Berberit nga Kruja, Njazi Goricës dhe Qemal Shehut, nga Gjirokastra, Hasan Zamës dhe Leonidha Tarushës nga Korça, Sorkadh Çikës nga Borshi dhe plot burrave të tjerë.
Njazi Gorica, ish-pronar i një librarie në Gjirokastër, mbante vazhdimisht në kokë një kapele republikë, një gjë e veçantë për atë vend. Kur shokët e pyesnin se përse e mbante, ai përgjigjej:
-“Unë jam republikan fanolist, ndaj e mbaj“!
Por kapelja e tij shpesh i bëhej pengesë. Kur ulej për t’u shplodhur pak, rojet e dallonin menjëherë nga kapelja dhe i thërrisnin: “Hej ti republika çohu“!
Gjatë kohës së Luftës, u pozicionua në radhët e “Ballit Kombëtar“. Në kohën kur Italia kishte kapitulluar dhe gjermanët nuk kishin ardhur ende, në Gjirokastër zhvilloheshin mitingje në “Sheshin e Çerçizit“. Në këto mitingje merrnin pjesë si partizanët ashtu edhe ballistët. Në njërin prej tyre, merrte pjesë Bedri Spahiu nga partizanët dhe Ali Bej Këlcyra, nga ballistët. Prapa tij qëndronte Njaziu. I pari foli Bedriu. Ai nuk la gjë pa premtuar, deri edhe te luga e florinjtë, me të cilën do të hanin shqiptarët pas çlirimit. Pastaj e mori fjalën Aliu:
-“Këta, – tha duke iu drejtuar Bedriut – jo vetëm që nuk do t’iu japin për të ngrënë me lugë të florinjtë, por do t’iu marrin edhe ato të drunjtat, që të mbeteni fare pa ngrënë“.
Një e qeshur e madhe u dëgjua nga turma. Të tërbuar, një grusht provokatorësh, filluan të fishkëllejnë.
– “Fishkëlleni, fishkëlleni – u tha Aliu – unë nuk bie në dorë tuaj, por mjerë ju që do i hiqni në shpinën tuaj, tmerret e atij sistemi”.
Këtë histori e tregonte vazhdimisht Njaziu
Një vend të veçantë në jetën time të atyre viteve, zuri figura e Hysni Shabanit, mitralierit trim të ‘Ballit Kombëtar’ nga Ngraçani i Mallakastrës. Ai u bë si një vëlla i dytë për mua. Më donte aq shumë, sa ishte i gatshëm të sakrifikonte çdo gjë, për të më ndihmuar. Nuk kishte shkollë, por kishte shpirt dhe zemër të madhe. Tregonin se në betejën që zhvilloi çeta e ‘Ballit’ me fashistët, ai qëllonte flamurin italian, që valvitej përballë tij. Kur shokët e pyesnin përse nuk qëllonte mbi ushtarët, por mbi flamurin, ai u përgjigjej
– “Dua të thyej krenarinë e tyre”.
Vazhdonte të qëllonte, deri sa flamuri u rrëzua dhe bashkë me të u thyen edhe italianët. Pas lufte nuk u dorëzua, por qëndroi për më shumë se një vit në male, duke luftuar për lirinë e dhunuar. E tradhtoi një njeri i fisit të tij, ku kishte shkuar për një kafshatë bukë. Në kohën që po lante kokën dhe e kishte atë të mbuluar nga shkuma, ia behën Forcat e Mbrojtjes, që e arrestuan. Një vit qëndroi në qelitë e Sigurimit në Fier. Por kokën, nuk e uli.
– “Mbani kokat lart”! – u thërriste shokëve nga qelia.
Gjykata e dënoi me vdekje, që më vonë iu kthye në dënim të përjetshëm.
Në kamp kishte edhe një grup të rinjsh të gjallë dhe me një horizont të gjerë. Dua të veçoj këtu, emrat e Burim Kokoshit, Klito Lamajt, Filip Daulles, Agim Bimos dhe Pirro Xhindit nga Vlora, Tanush Frashërit nga Korça, Viliam Hysenbegasit dhe Ylber Starovës nga Pogradeci, Ilia Tereskës nga Berati, Gjon Dedës nga Mirdita, Matish Çefës, Tonin Prosit, Ahmet Bushatit, Thabit Rusit, Et’hem Bakallit, Ndoc Ljarjës, Bernard Dabërdakut, Ferit Myftisë, Tom Sheldisë, nga Shkodra, si dhe plot të tjerëve, të cilëve u lutem të më falin që nuk po ua përmend emrat, por koha e gjatë dhe mosha, kanë bërë që mendja të errësohet dhe mjegulla që kam përpara syve, të mbulojë emrat e tyre.
Përshtypje më kishte bërë historia e Gjon Dedës, nga Mirdita. Ishte i ri. Ishte i fejuar me një vajzë, që e donte si i marrë. Kishte caktuar edhe ditën e dasmës. Por nuk e lanë ta gëzonte. E arrestuan disa ditë para saj. Kjo ngjarje, më kujtoi Edmond Dantesin, që e ndanë nga Mercedesi, pak ditë para martesës, në romanin “Konti i Montekristos“, të Aleksandër Dymas.
* * *
Nga puna zakonisht, ktheheshim shumë të lodhur. Megjithatë, gjenim edhe çaste argëtimi. Kjo për hir të këngëve të bukura dhe zërit të mrekullueshëm që kishin Myrtezai dhe Koço Plasoti, nga Korça. Këngët shoqëroheshin me një kitarë, që i binte Koçua. Kënga e preferuar e Myrtezait, ishte “O moj erëza malore“. Ajo këngë i kujtonte Alketën, ndaj e këndonte me pasion:
“O moj erëza malore
Që po fryn me shpejtësi,
Kur të mbërrish n’tokat fushore
Mos harro një porosi.
Atje larg edhe në Vlorë,
Rreh një zemër që më pret,
Pra të lutem në çdo orë
Të m’i japësh fal me shëndet”!
Strofën e dytë e kishte ndërruar. Në të vërtetë ajo ishte:
Atje larg dhe në Tiranë,
Rreh një zemër që më pret,
Pra të lutem t’i shkosh pranë,
Dhe t’i japësh fal me shëndet”.
– “Përse e ndërron tekstin e këngës”?! – i thoja unë me të qeshur.
Edhe ai fillonte të qeshte me të madhe. Një gjë të tillë e bënte, pasi i dukej sikur nxirrte mallin e Alketës.
Koçua kishte qenë tenor, në Filarmoninë Shqiptare. Ishte i pasionuar pas muzikës klasike. E dëgjoje të fliste me pasion për kompozitorët e mëdhenj botërorë. Në oborr kishin vendosur një altoparlant, që lidhej me Radio Tiranën. Çdo të dielë në orën 19.30 – 20.00, ajo transmetonte muzikë klasike. Koçon e kishe atje duke dëgjuar.
Ishte një e dielë dimri. Binte një shi i akullt. Një thëllim i ftohtë, kishte mbuluar të gjithë vendin. Ora po afronte 20.00, koha e ndalim qarkullimit. Shkova te krevati i tij, për ta pyetur për diçka. Nuk ishte aty.
– “E ke te vendi”, – tha shoku që flinte pranë tij.
E kuptova. Koçua po dëgjonte muzikën. Dola jashtë dhe e pashë të humbur pas muzikës. Shiu i ftohtë vazhdonte të binte, por ai nuk donte t’ia dinte. Edhe pak dhe skadonte afati i qarkullimit. U afrova dhe i fola:
– “Zoti Koço, duhet të ikim. Pas pak mbaron koha e të qëndruarit jashtë”.
– “Pusho, është Bethoveni”! – tha me një zë të lehtë, i zhytur thellë në fantazinë e tij.
Ishte uvertura Egmont. E pashë që nuk e lëvizja dot, pa mbaruar muzika. Por në atë kohë, ajo u ndërpre.
– “Injorantët e mbyllën”! – foli me një mllef të madh. U larguam dhe hymë në kapanon.
Ndjenim kënaqësi, kur ai këndonte. Në mënyrë të veçantë dëgjonim këngën e bukur napolitane; “Ktheu në Sorriente”:
“Ti the ika, lamtumirë,
Ike, më le zemrën time,
Këtë vend me kaq dëshirë,
Si mund t’ikësh dhe e le!
Mos më harro të pres,
Mos më lerë të shkretë!
Ktheu në Sorriente,
Mos më lerë të vdes”!
Shpesh herë e pyesnim se; përse e këndonte në shqip, këtë këngë dhe ai përgjigjej:
– “A nuk tingëllon më bukur kështu”?!
Përveç muzikës së lehtë dhe asaj klasike, në kamp këndoheshin edhe ato popullore. Dy djem nga Malsia e Madhe, këndonin këngë patriotike dhe dashurie nga krahinat e veriut, të shoqëruar me çifteli. Zërat e tyre, më ngjasonin si një kor bilbilash. Ndërsa grupi lab, shquhej midis këngëtarëve të muzikës së jugut. Kënga e tyre, më dukej si një muzikë sinfonike. Në këtë grup dallohej zëri i Jorgo Beshos, i cili tingëllonte si një kambanë kushtrimi:
“Hipe në Amerikë, dole në Shqipëri,
Papa Anastasi, prift në Mellani.
Zbrite në Sarandë dhe gjete Greqi,
Shkove në Gjirokastër, në Mitropoli
Popullin ç’e mblodhe, se ç’i fole ti,
Kush është turkoshak, të shkoj në Turqi,
Kush është grekofon, të shkoj në Greqi
Kush është shqipëtar, të vdes për liri”!
Kështu këndonte Jorgo Beshua, minoritari nga Çatistra, buzë kufirit.
Në fund të vitit, u transferuam nga Ura-Vajgurore, për në Vlashuk. Ndjeja një boshllëk të madh, që do ndahesha nga Besniku.
Para nisjes, ai më porositi:
– “Për çdo gjë që të kesh nevojë, drejtoju Burimit dhe Klitos. Ata do të vinin me mua. Së bashku me ta dhe Jorgua me Myrtezanë, Dinon, Matishin dhe Hysniun”.
Kujtime nga kampi Vlashukut
Atë ditë moti, bëri shumë keq. Që me mëngjes filloi një shi i rrëmbyer. Gjëmonte dhe vetëtinte, sikur do të përmbysej gjithçka. Si u qetësua pak, na hipën nëpër makina dhe u nisëm. Dengjet tona, i ngarkuan në një makinë tjetër. Makinat morën drejtimin e Kuçovës. Kaluam qytetin dhe një urë që ishte mbi lumin Devoll dhe u ndalëm. Na zbritën dhe na urdhëruan që; secili të merrte dengun e tij në krah. Më tutje nuk kishte rrugë automobilistike, kështu që duhej ta bënim në këmbë. .
Vlashuku, drejt të cilit po shkonim, ndodhej në majë të një kodre të lartë. Shiu vazhdonte të binte, ndonëse jo me intesitetin e mëparshëm. Policët që na shoqëronin, kishin veshur pelerina të mëdha dhe çizme, kështu që nuk lageshin. Ne ishim bërë ujë. Megjithatë, ishim të detyruar të ecnim nëpër një rrugë gjithë baltë, me dengun në krah, ku shpesh herë rrëshkisnim dhe duhej të ngriheshim menjëherë, sepse përndryshe, të vinte roja me një kamxhik në dorë dhe të qëllonte ku të mundte duke thënë::
– “Çohu se pengove shokët”!
Autokolona e skllevërve, vazhdonte rrugën.
Pas gati dy orësh, mbërritëm në kamp. U futëm si mundëm nëpër kapanone. Hapa dengun e plaçkave. Kishin shpëtuar pa u lagur, një palë ndërresa, që ishin në mes të tij, si dhe një batanije. U gëzova pa masë. U ndërrova shpejt e shpejt dhe u mbështolla me batanijen. Atë natë, e kaluam ashtu të mbështjellë, mbi dërrasat e shtretërve të kapanonit, duke u dridhur nga të ftohtit.
Të nesërmen ,koha çeli dhe doli dielli. Ishte fati i ynë, për të tharë teshat. Atë ditë, u bë edhe organizimi ynë, nëpër brigada dhe kapanone. Unë rashë në një brigadë me Myrtezanë dhe Jorgon.
Në Vlashuk, kryheshin punime për tharjen e Kënetës së Thanës. Për këtë, duhej hapur një kanal i gjatë, rreth gjashtë kilometra. Kilometri i parë i tij, për shkak të relievit malor, duhej të gërmohej deri në tridhjetë metra thellësi, ku vendoseshin tuba të mëdha betoni, për të kaluar uji. Deri në dhjetë metrat e para të thellësisë, gërmimi bëhej me krah dhe transportohej dheu me karro dore, nëpër një rrugë në formë zigzage. Pastaj nxjerrja e tij, bëhej me vinxha dhe transportohej me karro dore.
Në kamp, nuk kishim ujë të pijshëm. Bile edhe fshati që ishte ndonjë kilometër larg, mbushte te një pus i vetëm ,që ndodhej në të dalë të tij. Ne përdornim si ujë të pijshëm, atë që ishte grumbulluar në një gropë të hapur nga ekskavatori. Në muajt e pranverës, atje dëgjohej kuakërima e bretkosave, që më kujtonte këngën që na kishte mësuar Tish Daija, në shkollë:
“Ardhi prandvera dhe të ftohtit iku, gjithshkafja lulzoi,
Edhe bretkosat n’ kënetat e veta, plot andje këndojnë”.
Kur e këndonim në shkollë këtë këngë, nuk e merrja dot me mend, se do të vinte një ditë, që do të pija ujë bretkosash. Kënaqësia e dikurshme e asaj kënge, ishte shndërruar në trishtim. Romantika e vargjeve të saj, ishte shuar. Memorie.al
