Nga SAMI REPISHTI
Pjesa e nëntëmbëdhjetë
Sami Repishti: – “Në Shqipni, nuk ashtë dokumentue e ndëshkue krimi komunist i së kaluemues, nuk ashtë ba “spastrimi shpirtnor”, rrëfimi i ndërgjegjshëm e denoncimi i kriminelëve ordinerë komunistë! –
‘Nën hijen e Rozafës’
Memorie.al / Gjatë viteve ’30 dhe ’40 të shekullit të kaluem, me zbritjen e rrebeshit të pandalshëm fashist e komunist mbi Europë, ma parë e ma vonë mbi të gjithë botën, “fati” zuni për gryke edhe kombin shqiptar. Si të gjithë të rinjtë, edhe unë u gjenda në nji udhëkryq ku duhej marrë nji qëndrim, qoftë edhe me rrezikun e jetës. Atëherë i thashë “jo” diktaturës, e mora rrugën që nuk kishte fund, nji lundërtar në detin e gjanë, pa brigje. Akti rebel që pothuajse më vrau, më çliroi njëkohësisht. Jam dëshmitar okular i jetës në ferrin fashist dhe komunist në Shqipni, jo si “politikan”, “personalitet” i makro-politikës shqiptare, por si student, si i ri që u ndërgjegjësova për rolin tim, në atë kohë dhe në atë vend, nga dashunia për atdhe dhe dëshira për liri; thjesht, si nji i ri me sensibilitet të theksuem, besnik i vetvetes, i jetës me dinjitet.
Gjatë studimeve në shkollë të mesme, sa herë që binte fjala për fortesa, qeli, tortura, vrasje e varje në litar, pamja ma e randë, ma e shëmtueme, e ma e pakuptueshme që mbetej në kujtesën time, ishte fytyra e gjestet e xhelatit që kishte krye “detyrën” e torturuesit, fytyra e vrasësit që kishte guximin me dalë përsëri në botën e jashtme, që nuk ishte bota e tij. Çka mshehej mbrapa mburrjes që tregojshin kriminelët, mbas kryemjes së krimit? Çka mshehej në atë mendje, në atë zemër, në atë ndërgjegje? Çka mendonte drejtori jonë, kur ballafaqohej me familjen, gruan e fëmijët e vet, që nuk e dijshin se burri e baba ishte nji kriminel?
Qëndrimi burrnor i shumicës së burgosunve, ishte frymëzues! Mjaft nga ata vijshin nga “familje të mira”, të vjetra, me tradita fisnike, të parët e të cilëve ishin dallue, në nji mënyrë ose nji tjetër, sidomos për trimni luftarake, për mikpritje e besë të dhanun, vlera tradicionale që kërkojshin sakrifica të mëdha landore e njerëzore. Qëndrimi i tyne ishte nji shkëndi heroizmi në këtë fushë mjerimi. Për këtë klasë shoqnore, rezistenca e vuajtja në burg, ishin nji duel me fatin që ata pranojshin ballëhapët, e që e shihshin si nji formë e stoicizmit bashkëkohor. Qëndrimi burrnor, për ata, ishte vazhdimësia e traditës së trashëgueme!
Në dhomat e mëdha kishte edhe nji numër të konsiderueshëm elementësh të pavlerë, ish-spiunë të fashizmit, katilë për profesion e agjentë të dyfishtë që, Sigurimi i mbante brenda, sepse nuk u besonte e njikohësisht, mbeteshin informatorë. Në praninë e këtij elementi, vetmia e burgut nuk kufizohej vetëm brenda katër mureve. Ajo u bante e padurueshme, edhe nga vetmia e vetimponueme, nga vetizolimi. Për fat, në të dy krahët e mi, kisha dy shokë të vërtetë, nji frat françeskan që kalonte orë të gjata tue lexue “Testamentin e Ri”, në gjuhën franceze, e meditonte për çdo fjalë e frazë.
Shoku tjetër, ishte nji i ri dukagjinas, që kishte mbarue shkollën e mesme, ishte bashkë me “Lëvizjen Nacionalçlirimtare,” e zhgënjye nga sjellja e tyne në Dukagjin, ishte largue në mënyrë demonstrative, së bashku me vllaun. “Pushteti” e kishte dënue me dhjetë vjet burgim, Vllau i madh, ish-profesor i letërsisë shqipe, e për pak kohë edhe deputet i Dukagjinit, ishte pushkatue. Në shtëpinë e mbetun shkret, jetonte e vetmueme nana plakë. Ekzekutimi i vëllaut, e kishte dërrmue shpirtnisht. Më tregonte vorfninë e paskajshme të familjes, e sakrificat e pambarim me edukue vllaun, derisa kishte mbarue shkollën.
I revoltuem nga skenat e përditshme të jetës në qytet, e sidomos në Dukagjin, profesori i ri ishte hedhë me entuziazmin rinor në kampin e “Lëvizjes”, e kishte shërbye me besnikëri. Por sensi i besnikërisë ndaj popullit të vet, kishte qenë ma i zhvilluem tek ai, se besnikëria ndaj nji lëvizjeje politike. Shtypja e pamëshirshme e Dukagjinit, e kishte acarue. Në konfliktin e paevitueshëm, profesori i ri i qëndroi besnik vetvetes, refuzoi nënshtrimin, e pranoi vdekjen. Marku nuk ishte i qetë, sa herë që kujtimi i vëllaut e mbulonte si nje valë deti e fuqishme.
Atëherë, shfrynte me fjalët ma të randa, por për fatin e tij të keq, nuk nxirrte lot, nuk lehtësohej nga ai mal kujtimesh e nga urrejtja që ata sillshin. “Më këput shpirtin nana”, – ankohej -, “asht vetëm. Pa plang në shtëpi! As unë nuk e di si jeton”! Kur vinte plaka me e vizitue nji here në muaj, ajo nuk ankohej. Fliste me ngadalë, bekonte djalin, e largohej. Dukagjinsi i ri kthehej i heshtun e tretë në mendime. Nuk kisha pasë rast me pa nanën time, qysh nga dita e arrestimit e, pritsha me padurim ditën për takim. Kur roja thirri emnin tim, fluturova te dera e hekurave. Nana buzëqeshi, e buzëqeshën edhe vllau e motra që e shoqnojshin. U gëzova shumë e buzëqesha gjithashtu. – “Si je me shëndet”? – më pyeti.
– “Jam mirë, – përgjigja. – Jam krejt mirë”! – “Dukesh pak i zbehtë e i lodhun. A dëshiron gja”? – “Asgja! I kam të gjitha”. Nana më shikoi me kujdes, e me nji za të plotë, më tha: – “Ndigjo! Mos u mërzit! Je në shoqni të mirë…! Na do të bajmë çdo gja me të ndihmue. Mbahu”! Fjala në gojë m’u pre, nga ky qëndrim dinjitoz i nanës plakë, pa mbështetje, e që luftonte për bukën e gojës. Tue shikue vllaun e motrën, që ende buzëqeshnin, përgjigja shkurt i përmalluem: – “Faleminderit nanë! Nuk mërzitem, por kam kujdesin tuej. Shikoji! Janë ende të parritun mire”! – “Kujdesohem unë për ata”, – më tha me nji ton të premë.
Nuk kishte vend për diskutime ma të gjata. Pyeta për motrat e familjet e tyne, e nana me siguroi se ishin të gjithë mirë. Në këtë takim të pritun kaq gjatë, nuk gjejsha fjalë me thanë. Guximi i saj civil, më la gojëmbyllun. Roja fishkëlloi me bilbilin, e na shkëmbyem lamtumirët tona, pa pasë mundësi as me i dhanë dorën njeni-tjetrit. U ktheva në dhomë e çuditërisht, ndihesha i kënaqun. Dinjiteti i nanës kalonte çdo kufi e, ndihesha kryenaltë. Regjimi i brendshëm policor, kërkonte që të gjithë të kalojshim ditën e gjatë, të ulun mbi rrobet e fjetjes, pa lëvizë.
Vizitat me njeni-tjetrin ishin të ndalueme. Çdo shkëmbim fjalësh me të tjerët, ishte i ndaluem. Bisedimet me za te ulët, lejoheshin vetëm me dy shokët në të dy krahët. Kur shoqnia me ata thellohej, përgjegjësi ndryshonte vendet e fjetjes. Frika e “konspiracionit” brenda në burg, kërkonte nji masë të këtillë! Frati françeskan që flente pranë meje, ishte rreth katërmbëdhjetë vjeçar, por tregonte nji kunorë flokësh të bardhë, para kohe. Ishte ndoshta njeriu ma i qetë i burgut. Mbas pastrimit të mëngjesit, hante nji copë buke të thatë, pa harrue me ba shenjin e kryqit e, me thanë lutjet e përditshme, vetëm e para Zotit.
Pa humbë kohë, hapte nji kopje të “Testamentit të Ri”, e lexonte me kambëngulje e vëmendje të plotë. Nganjiherë, më drejtohej për nji shprehje, për të cilën nuk ishte i sigurt. Mbas nji përpjekje me gjetë fjalën e duhun në shqip, me nji laps të vogël shkruente përkthimin në copa letre. Punonte orë të gjata, pa fol, sikur të ishte aty i caktuem me atë punë. Kur lodhej nga puna e imte në dhomën me gjysëm dritë e pa ajër të pastër, frati shkëmbente disa fjalë me mue e me shokun e krahut tjetër. Nuk ankohej, nuk kërkonte gja, e kur nganjëherë dhimbjet e trupit e mundojshin, kërkonte infermierin e burgut për ndihmë.
Në burg, ndihma ma e madhe ishte “këshilli mjekësor”, që jepte infermieri Elezi, me nji frymë mëshirë e mirëkuptim që vlente ma shumë se ilaçi vetë. Nji ditë, ai nguli kambë që frati të dërgohej në spital për operim. Jeta jonë ecte e qetë në sipërfaqe, por revoltimi i brendshëm, rritej çdo ditë. Të kalosh orë, ditë e muaj të tana, pa asnji veprimtari, pa mbajtë kontakte të rregullta me të tjerët, pa punë, pa studime e pa shpresë se, e nesërmja do të ishte ma e mirë, ishte vuajtja e ferrit mbi tokë.
Nganjiherë kisha përshtypjen se jetojsha në nji boshllëk që më zente frymën, pa mund me u kapë për diçka, me ba diçka, me qenë diçka, e përfundojsha në nji gjendje shpirtnore, ku mërzitja e madhe më këshillonte me përbuzë gjithçka, e më hidhte në krahët e dëshpërimit. Ky burg, i organizuem pa asnji konsideratë për të burgosunin si qenie njerëzore, kishte nji qëllim të caktuem: me mbajtë viktimat në nji gjendje të tensionueme, ditë e natë, me shkaktue sa ma shumë vuejtje shpirtnore me izolim të plotë, e vuejtje landore me ushqim të kufizuem, me pengue çdo mundësi zhvillimi normal të aftësive mendore e fizike, e me ngjallë tek i burgosuni, ndjenjën e thellë të dështimit.
Ishte nji sistem i studiuem për vrasjen e çdo shpresë tek i burgosuni, se nji ditë do të merrte fund vuajtja e do të rifillonte jeta e re! Në këtë pikëpamje, “autoriteti”, disa herë, kishte sukses! Vrojtimet e mia në mes të kësaj masë që më shqetësonte e më dhimbsej njikohësisht, me shtyjshin me analizue fjalët, e gjestet e tyne. Me kalimin e ditëve të gjata pa asnji veprimtari, përmbajtja e bisedimeve në atë dhomë, ishte aq e thjeshtë. Heshtjet e gjata ndiqshin tregimet; ishte prova ma e mirë se “landa” e bisedimit ishte shterrue.
Atëherë, në fytyrat e tyne vrejsha nji shikim të humbun në hapësinë, e nji shprehje dëshprimi, që tregonte frikën e madhe të boshllëkut që ndiejshin brenda vetes, e që i konsumonte pa mëshirë. Në dhomë kishte edhe nji numër intelektualësh të përgatitun, e studentë në fazën e formimit të tyne intelektual. Për ata, ikja e kohës pa asnji veprimtari, ishte shqetësimi ma i madh. Thellësisht të tronditun nga keqtrajtimi fizik e poshtnimi i përditshëm, që e ndiejshin me fuqi, ata e shihshin veten të zanun në kurthin e nji fati të pamëshirshëm, që kufizonte çdo mundësi zhvillimi e, që kërcënonte me zhdukjen e tyne fizike.
Ideja e vdekjes në burg i tmerronte, jo aq për vuajtjen fizike që ajo mund të sillte, sa për mohimin e mundësive të nji zhvillimi të plotë të potencialit të tyne, nga nji forcë brute që ata përbuzshin pa kondita, luftojshin pa rezerva, megjithatë, të ndërgjegjshëm, se kishin humbë betejën në këtë ballafaqim. Me vdekë në burg, pa masë mundësi me reague e, pa shpresë me u lirue, sidomos për ata ende në moshë të re, ishte padyshim, forma ma e vështirë e vdekjes. E nji padrejtësi supreme, gjithashtu! I ndërgjegjshëm për këtë padrejtësi të imponueme nga forca brute, e i paaftë me besue në ndërhymjen “hyjnore”, rrëshqita dalëngadalë në ateizëm.
Përfundimi i parë, ishte mohimi i qenies së Zotit si Krijues, me të gjithë atributet që feja i mvesh Atij: i plotfuqishëm, bujar, mëshirëdhanës, i drejtë, i pagabueshëm…! Si ishte atëherë e mundun, që; “Zoti” që besojnë milionat, të ishte aq i padrejtë ose i pafuqishëm, sa me lejue padrejtësinë që na dëshmojshin çdo ditë dhe aq i mbrapsht, sa me u tallë në nji mënyrë kaq të panjerëzishme me ne, tue na krijue si “njerëz” e, tue na trajtue si “kafshë” të zgjebosuna, tue na pajisë me forcën e arsyes e madhështinë e ndërgjegjes e njikohësisht, tue na dënue me vdekë në burg, pa arsye e pa shpjegim, nji absurditet që na shkatërronte gjithçka?!
Kjo thirrje e brendshme dëshpërimi e revolte ishte pika kryesore e mosmarrëveshjes me fratin tim, që nuk pranonte dëshpërimin. Ai i ishte nënshtrue pa kondita vullnetit të Zotit, që e shihte si burimi i vetëm, i çdo të mire mbi tokë. Po e keqja? Ishte përgjegjësia e atyne që kanë humbë rrugën e drejtë, jo e Zotit, që nuk ka asgja të bajë me te. Sa lumtuni e madhe duhet të jetë, gjetja e nji pikë mbështetjeje në jetë! Frati im ngulte kambë se, Zoti i sheh gjanat ndryshe nga njerëzit e si rrjedhim, ai si frat gjykonte botën rreth vetes, vetëm nga ky prizëm. Unë nuk mund të kundërshtojsha këtë në teori, sepse edhe unë isha besimtar “sui generis”, në Krijuesin, por e gjejsha të pamundun aplikimin e saj, në problemet e jetës së përditshme.
Nji pranim i këtillë donte të thonte, për mue, nënshtrim dhe kërkimin e “shpëtimit”, me rrugën e ikjes (lutjes ndoshta?) që eviton ballafaqimin, konfliktin e ndjenjën fisnike që fitohet, nga përpjekja me u ba zot i fatit të vet. Si mund t’i nënshtrohesha plotësisht “vullnetit të Zotit”, në nji gjendje ku çdo minutë që kalonte, tingëllonte në veshin tim, si nji thirrje për revoltë, urdhën suprem i ndërgjegjes sime të revoltueme, si nji revoltë kambëngulëse, e pakundërshtueshme e, që kërkonte lirimin tim, pa shpresën e ndërhymjes nga “Providenca Hyjnore”?!
Çnjerëzimit që më rrethonte e, që bahej çdo ditë e ma i plotë, acaronte edhe ma tepër këtë thirrje. Nganjëherë kisha përshtypjen se po mbytesha, në këtë pellg të së keqes së planifikueme. Për ma tepër, vorfnia materiale e të gjithë atyne që vuajshin e sidomos, e asaj pjesë të kufizueme viktimash që kuptojshin kurthet tragjike të gjendjes që kërcënonte jetët tona, ishte padyshim, njena nga gozhdat e forta e të dhimbshme të “kryqit” tonë. Ajo vinte në dukje, edhe ma shumë, vlerën morale të rezistencës së individit të revoltuem, si dhe monstruozitetin e “pushtetit popullor”, që e shkaktonte.
Këto çaste sublime të ndërgjegjësimit, i jepshin jetës nji kuptim: ajo duhej jetue sepse, kundrejt vdekjes asgjasuese, ajo përfaqësonte nji vlerë supreme, të pazëvendësueshme. Në këtë qëndrim, shihsha formën ma të naltë të heroizmit civil. Në burgun tonë, kishte të rij e të reja idealiste, që revoltoheshin kundër mbretënisë të së keqes në vendin tonë. Por drama e ditëve të vështira, nuk ishte hovi i të riut, i heroit të kurajos civile, që përpiqej me pengue me gjoks, e pague me jetë ortekun përmbysës. Drama e ditëve të vështira ishte plogshtia, jeta e pajetë e masave amorfe, që jetojshin vetëm me bukë e për bukë, e me frikë të pashërueshme.
Ishte indiferenca e pashpresë…! Kur tmerri bahej zot i vendit e skllavënia nji mbretneshë Medeane, asgja tjetër nuk plotësonte ma mirë planin e asgjësimit të dinjitetit njerëzor, se kjo moskokëçarje kanceroze, ashtu si bimësia e xhunglave ekuatoriale që, për miliona vjetë pa pushim ushqeu vetëm insekte e gjarpërij, me barishte vdekjeprurëse. Në xhunglën tonë, bisha mishngranëse sundonte e patrazueme, e plotfuqishme! Kur të burgosunit, merreshin për ekzekutim në orët e para të mëngjesit, e thirrshin: “Kriminelë! Poshtë komunizmi”! ose “Nuk due me vdekë! Jam i pafaj”! të gjithë heshtshin. E gjithë bota, sikur flinte gjumin e vdekjes, që nuk njeh jetën.
E megjithatë, të burgosunit vazhdojshin me vdekë si ma parë, ma shumë se ma parë, si asnjihere tjetër si ma parë, pa u pa, pa u ndigjue, pa u qa e pa u vajtue! Shkretnue në shtëpia ku familjet shuheshin, të mjeruemet nana e gra, te mbetuna të veja para kohe, përqafojshin fatin e jetës së tyne, që nuk kishte ma nji qëllim e përpiqeshin, me lot që nuk ndaleshin, me largue perden e errtë që moliste ditët e tyne, të pafund e të pafat. Gjithçka në heshtje, nji heshtje që vriste pa mëshirë! Kishte diçka dinjitoze në kambënguljen mos me u nënshtrue, që shihsha tek shokët e mi që mendojshin.
Shumë të tjerë urrejshin me kambëngulje. Problemi i tyne ishte i thjeshtë: pamundësia me u hakmarrë! Ata ishin emocionalë e të thjeshtë në mendimet e tyne. Zgjidhja e problemit, ishte ardhja e ditës së hakmarrjes. Me këto “tipa” kishte pak fjalë e, unë evitojsha bisedën, si murtajën që mund të sillte shkatërrimin tim. Por, “raca që mendon” më frymëzonte me nji besim, se “diçka”, brenda guaskës së trupit, gjindet e gjallë, nji ndjenjë e nji aftësi me përballue situatën që imponohej, nji kundërshtar që kërcënonte, nji peshë monstruoze që asgjasonte.
Kjo duhet të ishte edhe ndjenja e krenarisë së qenies njeri, brumi i kultivuem i heronjve, kur mendojsha që të gjithë ishin të vetëdijshëm se, në rastin e nji krize çmendunie të “pushtetit”, ata do të vriteshin pa lanë asnji shenj, asnji gjurmë, tragjikja e të privilegjuemve që mendojnë! Këtu, mendimi fetar bante hapin e madh cilësor! Për ata që e pranojshin, kishte “diçka”! Që i shtynte me nënçmue realitetin, me nji bindje se nji tjetër botë përtej, ma e naltë, ma frymëzuese e ma premtuese, ekzistonte, nji botë që nuk ishte kjo që jetojshim, e imponueme me dhunë nga njerëzit.
Për ata, kishte nji “realitet” që për thellësinë e bindjes dhe madhështinë e shpresës, merrte përpjestimet e nji besimi që lidhet, mbështetet, e justifikohet me fuqitë hyjnore, jashtë dorës së vdekshme njerëzore, përtej kambënguljes fataliste që shtypte. Nji rrugë e këtillë përbuzte sensin tragjik të jetës, që të tjerë e pranojshin ballëhapët!
XVI
Jeta e mbyllun, banale, shtypëse që na ishte imponue në burg, u ndërpre nji ditë në mëngjes, me thirrjen e rojes e urdhnin për të gjithë të burgosunit, rreth gjashtëqind viktima, të delshin menjiherë në oborrin e burgut. “Veteranët” e kampit të shfarosjes së Vloçishtit, afër Korçës, e kuptuen se po përgatiteshim, për nji kamp të ri pune. Përvoja e tmerrshme e thamjes së kënetës së Maliqit, i ngriu në vend. Tregojshin me ngjyra të gjalla, vuejtjet e papërshkrueshme në atë kamp shfarosjeje, e ishin të ndërgjegjshëm për atë që na priste. Një hije e zezë mbuloi burgun!
Në oborrin ku ishim grumbullue, të rrethuem me roje që mbajshin drunin në dorë, e të tjerë me mitraloza në kullat perreth, na rreshtuen në vargje të gjata. Mbasi tërhoqën të smurët, pleqtë e sakatet, të tjerët iu nënshtruen nji “kontrolli mjekësor”. Në nji tryezë para nesh, rrinte mjeku e drejtori i burgut. Mjeku bante pyetjet, drejtori përgjigjej: “Ti je i shëndetshëm”! e me nji shej lapsi mbi listën emnore, i burgosuni caktohej për punë në kamp. Kur erdhi radha ime, u përpoqa me shpjegue se, pak kohë ma parë, kisha kalue dy muej në spital.
Para se të përgjigjej mjeku, drejtori e ndërpreu: “Ti je shërue, tashti! S’ka probleme të tjera”! e vuni shejin me laps para emnit tim. Nuk u trondita ma shumë se të tjerët. Por ajo që më çuditi, ishte sjellja e drejtorit e vendosmënia e tij, me më dërgue në kamp, me çdo kusht…! Në nji ditë të nxehtë qershori, u ngarkuem në kamiona ushtarake, të lidhun dorë më dorë dy nga dy, e trupat me litar. Ishte e pamundun me lëvizë për mungesë vendi, të radhitun si sardelet në kuti. Përreth kishim roje me dru, e dy të tjera me automatike.
Nuk kishim të drejtë me u ngrejtë në kambë, me lëvizë ose me folë. Gjatë udhëtimit, rojet rrahshin me dru, çdonjenin që ankohej ose lëvizte kambët e mpime. Dielli ishte i fortë, e djersa filloi me rrjedhë si lumë. Kamioni shkonte shpejt e sillte nji freski të bekueme, por kur ndahej për freskimin e policëve, kamioni ishte nji furrë. Arritëm në kamp në orët e vona të mbasdrekes. Zbritëm njeni mbas tjetrit, në rresht, e mbas numrimit, hymë brenda nga porta e madhe. Kampi ishte vendosë në nji faqe kodre, e shikonte mbi nji fushe të mbulueme, aty-këtu, me pellgje uji, nji kënetë gjysëm e thame, që ma vonë morëm vesh se quhej këneta e Bedenit, Kavajë. /Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
