Nga Vangjush Gambeta
Pjesa e dytë
-Dëshmia e rrallë e ish-gazetarit të njohur të gazetës “Zëri i Popullit”, që u internua në fshatrat e rrethit të Matit në vitin 1975, ku punoi në bujqësi, deri në shembjen e regjimit komunist.
Memorie.al / Dola nga zyra dhe u drejtova për në klinikën dentare, ngjitur me Klubin e Gazetarëve. Që kur isha nisur për të vajtur në mbledhje, i thashë sime shoqeje, që të më priste pikërisht aty, jo në Klubin e Gazetarëve, ku e linim shpesh takimin. – Jo! Në Klubin e Gazetarëve jo! -Pse? – Që nga mbledhja e parë, të gjithë i shmangen takimit me mua në vende ku ka njerëz të tjerë. Askush nuk i ka qejf dëshmitarët. Dha kanë të drejtë, se dëmtojnë veten dhe mua: “Pse e takove?”, “Ç’i the?”, “Ç’të tha?” Fillon të veprojë mekanizmi i vigjilencës për të “zbuluar” armiqtë…!
-“Trimat i korri lufta, ndërsa pas çlirimit, diktatura i futi njerëzve lepurin në bark”!-
Paolo më la si kujtim një pjatëzë argjendi, me emrin e tij të …………… Edhe “Godete fanciulli” më mbeti mua. Por një vit më parë, në oborrin e shtëpisë sime, Paolo solli kalin e tij lëkundës, që ishte lodra jonë më e dashur. Një natë unë e harrova kaluçin në oborr, dhe një shi rrebesh, siç ndodh nganjëherë në verë, e prishi kalin e bukur prej kartoni të presuar. Dhe unë qava, siç qau Artani, kur flaka përpiu librin “Godete fanciulli”.
-Po ta kishe sot kaluçin e Paolos…!
Kjo ishte një shuplakë për mua. M’u duk sikur im bir më tha: “Frikacak”! Artani nuk ishte frikacak, jo se ishte trim, por se nuk e njihte frikën, ishte i vogël, lindur dhe rritur jo në ato mjedise, ku bashkëmoshatarët e tij i kishin mësuar fjalët “burg” dhe “internim” që kur pinin gjirin e nënës.
Kishin kaluar rreth dyzet vjet, që kur ai rrebesh i mallkuar, kishte prishur kaluçin e bukur. Pastaj filloi lufta. Pastaj erdhi paqja. Por çfarë paqeje? Kush kish guxim të përpiqej të lidhej me shokun e dashur të fëmijërisë, kur ky shok ishte i huaj?
Të biesh në luftë i goditur në kraharor është trimëri, por të biesh kot, nën akuzën fantastike se “ti e edukon djalin me libra të huaj, se ke lakra në kokë”, ose, edhe më keq, “U vërtetua se i akuzuari ka qenë agjent i SIM-it, lufta ia ndërpreu veprimtarinë e tij kriminale dhe pas lufte ai u përpoq të rivendoste lidhjet e tij të vjetra”.
Fraza të tilla, të përdorura në sa e sa gjyqe, i kishin bërë njerëzit më të mençur. Dhe unë nuk isha budalla që të mos kisha frikë…! Duke menduar këto, vura re se zjarri ishte tulatur, librat “armiqësore” ishin djegur.
-Po Artani ku vajti? – pyeta, kur nuk e pashë djalin pranë.
-Në dhomën matanë është, më tha Violeta.
Në çast Artani hyri në kuzhinë. Në dorën e majtë ai mbante pjatëzën e argjendtë dhe në të djathtë një gozhdë.
-Po këtë, babi, ta gërvisht, që të mos lexohet emri?
Artani ishte burrëruar brenda disa ditëve. E kuptova se nuk ishte më nevoja që të nesërmen të bisedoja me t’im bir “për çdo gjë”, siç i premtova.
-Gërvishte bir! – i thashë, dhe ndjeva një gërvishtje të thellë në zemër.
Ishim në kulmin e fushatës për mbjelljen e misrit. Në pesëminutëshin e mëngjesit, brigadieri ndau detyrat.
– Ti Ali, – iu drejtua pendarit të brigadës, – merr pendën e qeve dhe mbill atë ngastrën nën rrugë, mbi Dodajt. E vogël, por është një copë e mirë ajo. Ka edhe kroin afër.
– Kush do të më hedhë farën?
Brigadieri hodhi sytë nga unë.
– Merr Vangjushin, – tha, – ai s’ka mbjellë ndonjëherë misër, por do të mësohet. Shpjegoja ti se si hidhet fara, s’është punë e vështirë.
Ai përsëri e drejtoi vështrimin nga unë, më pa me vëmendje për disa çaste. Ai nuk më tha gjë, por unë e ndjeva se ai donte të më thoshte: “Është punë e lehtë. Do të mësohesh. S’ke ç’i bën”.
Për Aliun dija vetëm se është një pendar i zoti, i pafjalë dhe punëtor i madh. Por mua s’më kishte rënë rasti asnjëherë të shkëmbeja dy fjalë me të. Në përgjithësi, ai ishte i heshtur. Në mbledhjet e brigadës dhe gjatë punës, ai fliste rrallë, shkurt dhe vetëm për punën.
Kur brigada filloi të shpërndahej, u nisa drejt magazinës së brigadës për të marrë farën e misrit. Më takoi të bëja një copë rrugë me Ismail Qerimin, që e njihja mirë.
– Çfarë njeriu është ky Aliu? – e pyeta. – Më duket tip i ftohtë, i pashoqërueshëm. I ka fjalët shumë të shtrenjta.
– Eh! Do të punosh disa ditë me të dhe do ta njohësh. Është shumë burrë i mirë. Pendari më i mirë i kooperativës. Punon shumë dhe flet pak. I ka fjalët vërtet të shtrenjta, sepse pikërisht për disa fjalë që i lëshoi pa kontroll, i hëngri tetë vjet burg. Parvjet doli. Por ti mos e pyet për të kaluarën, se nuk ka qejf ta kujtojë…!
U ktheva me qesen e misrit te ara e Dodajve. Ndërkaq kishte mbërritur edhe Aliu me pendën e qeve. Më shpjegoi se si duhej të ecja prapa pendës së qeve dhe sa kokrra misri duhej të hidhja në hulli e në ç’distancë.
Filluam. Unë dëgjoja i habitur se si komunikonte Aliu me pendën e qeve. U bërtiste disa fjalë që ishin krejtësisht të pakuptueshme për mua. Ishte një zhargon profesional, me sa duket, por që Kuqua, kau plak, e kuptonte shumë mirë dhe i zbatonte me përpikëri “urdhrat” që i jepte Aliu. Por nuk ndodhte kështu me Balon, kaun e ri, që herë-herë përpiqej t’i shmangej hullisë.
Përse Aliu kishte zgjedhur sot Kuqon dhe Balon, një plak dhe një të ri, për t’i mbrehur në të njëjtën pendë?
Ia bëra këtë pyetje Aliut. Ai u mendua disa çaste, pastaj tha:
– Kuqua punon mirë, por është i vjetër, e ka lënë forca. Po t’i mbrehësh të dy të vjetër nuk realizohet norma. Kurse ai i riu, e sheh si i shndrit lëkura? Është i fortë, por nuk di të tërheqë parmendën, kërkon të bredhë, del nga hullija, dhe puna s’ka cilësi. Prandaj duhet mësuar. Dhe ai mësohet duke u mbrehur në një pendë me të vjetrin, të mësohet të ecë drejt në hulli, dhe jo të shmanget herë majtas dhe herë djathtas.
Kjo ishte biseda e parë që po bëra me Aliun, kur ai urdhëroi të bënim një pushim, se qetë duhet të çlodhen dhe të hanë. Por edhe Aliut, edhe mua, na kishte ardhur koha për të mbushur llullat.
I shpuri qetë anës arës, afër një togu me jonxhë, që e kishte sjellë vetë kur erdhi nga stalla. E ndau jonxhën në dy pjesë, i vuri nja dhjetë metra larg njëra-tjetrës. Në njërën afroi Kuqon, në tjetrën Balon.
– Pse ua ndave? – e pyeta Aliun.
– Ai duhet mësuar jo vetëm të punojë, por edhe të hajë. Vëreji.
Për çdo mbllaçitje të Kuqos, Balua mbllaçitet tri herë. Është i ri, s’di masë ai, e le plakun pa ngrënë.
Kuqua sot, me Balon e ri, e ka vështirë, lodhet më shumë, duhet të jetë i ngopur. E pashë oreksin e Balos, prandaj ua ndava…! Nuk duhet të hanë në një sofër. Se kau s’ka gojë që të flasë e të ankohet, por ne duhet ta kuptojmë hallin e tij.
Aliu fliste mendueshëm, me fraza të shkurtra. Pas çdo fraze bënte një pauzë. Por sytë nuk ua ndante qeve, një herë njërit e pastaj tjetrit.
– Ti Ali qenke i çuditshëm. Ti sikur bisedon me ta…
– Nuk bisedoj, jo! Të thashë, kau s’ka gojë që të flasë, por ai kupton, është kafshë e mençur…!
– Instinkti, – doja ta korrigjoja unë.
– Si the? Insikti? Ç’është kjo?
– Është aftësia e trashëguar e kafshëve për të vepruar në një drejtim të caktuar në mënyrë të pandërgjegjshme. Kështu e shpjegon shkenca.
– Jo insikti, jo, por mendja! – më kundërshtoi me forcë Aliu. – Se ju të shkencës, or mik, kur nuk e kuptoni vetë një gjë, i vini një emër të pakuptueshëm, të ngatërruar, që të na ngatërroni edhe neve. Kaut i punon syri, veshi, ai e ndjen urinë, por ka edhe frikë. Ai sheh që e drejtojnë hulli pas hullije. Në krye e në fund të çdo hullije dëgjon “majtas!” e “djathtas”!
Një herë, njëqind herë, njëmijë herë dhe fiton eksperiencë. E kupton se po i vure zgjedhën, këto duhet të bëjë. E kupton se po të punojë mirë do t’i japin më hajë më shumë. Por ka edhe frikë, se ndryshe… – dhe vuri dorën në sqeparin e tij, që e mbante gjithmonë me vete, me bishtin futur në brez. – Ai e kupton edhe kur dhe pse dënohet. Kurse ti më thua sitinki…!
I vjetri i kupton këto gjëra më mirë se i riu. Pse? Se ka eksperiencë. Po eksperienca si fitohet, me mend apo me sitinki?
Zëri i Aliut ishte pak i ashpër. Ai po më qortonte që unë e vija në dyshim mençurinë e kaut. Ai nuk lejonte askënd që të nënvleftësonte kaun. Ai kishte lidhur jetën e tij me këtë kafshë punëtore.
Aliu heshti dhe filloi të mbushë llullën e dytë. Ai tani e kuptoi se duke mbrojtur kaun, më foli me zë të ashpër, pothuajse me inat. E për ta zbutur këtë përshtypje më hodhi qesen e duhanit:
– Mbushe një nga ky i forti. Është i mirë.
Ai e hodhi vështrimin nga qetë dhe po i vështronte ngultas, sikur të donte tu thoshte: “E, ju mbrojta mirë? Se ne njerëzit jemë mendjemëdhenj, prandaj ju nënvlerësojmë”. Ai dukej si i prekur nga që unë i quaja pa mend këto kafshë, me të cilat ai është lidhur aq fort. Kuqua ngriti kokën, drejtoi sytë nga Aliu, sytë e tij të shndritshëm, si të lyer me vernik. E falënderonte, apo priste urdhër?
– Çohemi! – urdhëroi Aliu.
Por sapo u vuri zgjedhën për të filluar punën, Balua, pasi ishte ngopur dhe çlodhur, u gjallërua dhe filloi nga çapkënllëqet. Në vend që të ecte drejt, bënte herë majtas e herë djathtas, në përpjekje që të shkëputej nga Kuqua, të çlirohej nga zgjedha dhe të bridhte sipas qejfit të vet. Kuqua herë ecte drejt, herë i vinte pas qejfit Balos… apo ndoshta nuk e përballonte dot forcën e tij tërheqëse?
Balua donte të kthehej përsëri tek jonxha. Aliu e shau dhe iu kërcënua. Por Balua s’pyeste! Ai nuk kishte frikë.
– Ndodhte edhe frikën kau e fiton me eksperiencë? – qesha unë.
– Mos qesh! – m’u kanos Aliu, – se the një të vërtetë të madhe.
Pleqtë e njohin frikën më mirë se të rinjtë!
Aliu u nevrikos. Ndaloi, nxorri sqeparin nga brezi dhe i goditi nga dy herë brinjëve edhe Kuqon, edhe Balon. Balua uli kokën, sa nofulla e poshtme i preku tokën. Goditja në brinjë i shkaktuaka kaut dhimbje të fortë. Edhe Kuqua uli kokën, por sytë ia drejtoi Aliut, sytë e tij të shndritshëm, si të lyer me vernik.
Pastaj i mbylli paksa, dhe ata dukeshin tani më të ndritshëm, më të lëngshëm, sikur vernik ende të mos ishte tharë. A thua ata sy të mençur po lotonin? Me atë shikim ai kërkonte nga Aliu mëshirë dhe dukej sikur i thoshte: “Po me mua ç’pate”?!
Nuk di si më lindi kjo pyetje, ndoshta sepse e ndjeva dhimbjen e Kuqos dhe e kuptova urtësinë e tij. Prandaj i thashë Aliut jo pa keqardhje:
– Po me të ç’pate?
– Ai ka më shumë faj! Jo të tërhiqet nga Balua, por ta drejtojë atë! Të mos ia falë asnjë çapkënllëk. Ndryshe Balua do të mësohet keq!
– S’ka faj. Ai nuk e përballon dot forcën e tij. Ai përpiqej, por nuk mundte. Është plak. Gjynah! Ja shëmbe kokën. Shiko si po të flet me sytë e tij të urtë. Ti më the se kau ka mend, por atëhere duhet pranuar se ka edhe ndjenjë. Po pati mend, ka të drejtë edhe të preket nga një padrejtësi.
Aliu shtangu. Nxori llullën dhe urdhëroi:
– Sillmë qesen e duhanit!
E kuptova që m’u drejtua mua, megjithëse sytë i kishte nga Kuqua. Por zëri i tij tani m’u duk si i trishtuar, jo si zakonisht kur më urdhëronte “Pushim”! ose “Fillojmë”!
E mbushi llullën pa ia ndarë sytë Kuqos. Me sa duket, u pendua që e rrahu. Me sa duket, u kujtua se kjo fushatë mbjelljesh ndoshta ishte e fundit për Kuqon. Por ndoshta edhe për Aliun? Se edhe ai ishte në prag të pensionit.
Fytyra e bronztë e Aliut ndryshoi, ajo mori ngjyrën e mermerit të kuq. Atij po i vinte turp dhe inat njëkohësisht. Inat kundër vetes që e rrahu, turp nga vetë Kuqua, që me sytë e lotuar i nënshtrohej fatit.
– Të njiheshe vlera e kaut nuk e thernin, – tha Aliu me zë të ulët, sikur i fliste vetes. – Ai punon e robërohet tërë jetën dhe, kur i shterojnë forcat, atë e therin. Vendin e tij do ta zërë Balua. Por edhe këtij do t’i vijë dita…! Të dy janë të mençur. Por asnjëri nuk bën dot pa tjetrin. Të dy janë të mençur, veç nuk di a janë aq të mençur, sa ta kuptojnë se të dy duhet të mbrehen në të njëjtën zgjedhë…!
C I G A R J A
Sekretarja e partisë hyri në zyrë dhe, duke m’u drejtuar mua me zë të lartë, që të dëgjonte dhe llogaritarja, tha:
– Njoftoni të gjithë të administratës që të mblidhen në ora 11 te oborri i shkollës fillore, se kemi një mbledhje shumë të rëndësishme.
Llogaritarja e pyeti:
– E përse është kjo mbledhje?
– Pusho ti! – iu përgjigj sekretarja prerë, por me buzën në gaz. – Sikur s’e di ti! Tërë fshati për këtë po flet e ti s’e paske marrë vesh. – Dhe pastaj duke u drejtuar përsëri nga unë,
– Do të mbajmë qëndrim për Hajriun, se nuk i ri goja rehat…!
– Po ai ç’ka që flet?
-Ai është një plak pa shkollë, që nuk di t’i fshehë mendimet.
Ato që ka në kokë i thotë hapur. Këta s’na prishin punë, s’janë armiq. Armiku i fsheh mendimet e veta, nuk i thotë hapur, por vesh më vesh, tinëz, – ma preu sekretarja si me shaka, por jo dhe pa një thumb. – Pse, edhe ti i ve faj Hajriut?
Kaq. Dhe doli nga zyra, si gjithmonë me nxitim, se ishte shumë e ngarkuar me punë.
– Si nuk bëmë një herë një mbledhje të parëndësishme! Të gjitha mbledhjet na qenkan shumë të rëndësishme… – më tha llogaritarja duke qeshur.
Tërë fshati për këtë po flet dhe unë nuk ditkam asgjë? – pyeta veten.
– Si është puna, Zenepe? – pyeta llogaritaren.
– Euuu! S’kanë me se të merren dhe këta! Do të demaskojnë Hajriun. E di atë plakun që e ka shtëpinë ngjitur me timen? E paskan raportuar se është shprehur i pakënaqur nga pushteti. Thonë se do t’i heqin kartën e Frontit. I shkreti Hajri!
Hajriu, plaku i urtë që i lutej Zotit pesë herë në ditë tinëz të tjerëve, madje edhe tinëz djemve të tij, por që të gjithë e dinin, ishte besimtar i madh. Aq i ndershëm dhe i padjallëzuar, saqë ndonjë i ri, bënte me të edhe ndonjë shaka të tepruar.
Një herë, një nga djemtë e Kazdedajve, kafshar i sektorit që shpërndante bukën për lagjet e Mersjanëve dhe të Hoxhajve, e takoi Hajriun te dyqani i bukës, duke pritur që të dilte furra e parë e mëngjesit. Se ata të Lagjes së Keqe, e kishin furrën afër dhe vinin vetë për të marrë bukën. Hajriu po priste në radhë për të marrë racionin e bukës së përditshme, i bindur se kështu kishte urdhëruar Allahu!.
Djali i Kazdedajve i vuri krahun Hajriut, e largoi pak nga rreshti, që të mos dëgjonin të tjerët, dhe i tha:
– Sonte të kam parë në ëndërr. Ti ishte i veshur me një xhybe të re, me një çallmë të gjelbër në kokë dhe, me kryhet lart nga qielli, dëgjoje zërin e Mohamedit a.s., që e dëgjova dhe unë. Ai të tha: “Shaqiri po ndërton shtëpi të re. Bekoje shtëpinë e tij që të mos i rrëzohet për njëqind vjet”!
Hajriu e besoi. Paska qenë njeri i shenjtë, përderisa Mohamedi a.s. po e ngarkonte me një detyrë hyjnore! Pasdite, sa filloi të erret, kur dy ustallarët ishin larguar, vajti te Shaqiri, i ra shtëpisë që po ndërtohej rreth e qark, diçka foli me vete. Shaqiri, që po vinte për në shtëpi nga stalla e brigadës së parë, e pa dhe mendoi se kishte ardhur për ta uruar me rastin e fillimit të ndërtimit të shtëpisë, siç është zakon në fshat, e mirëpriti, pinë kafen e rastit dhe u ndanë.
E pra, ç’të keqe mund t’i sillte ky plak pushtetit?
– Përse ai paska qenë i pakënaqur, kur partia u kishte dhënë të dy djemve të tij shkollën e mesme, i kishte futur në punë, njërin mësues e tjetrin shitës, kur të dy këta me punën e tyre të mirë kishin fituar respektin e tërë fshatit?
– Nuk është aty puna, – më ndërpreu llogaritarja. – Vërtet xha Hajriu e lëshon ndonjëherë ndonjë fjalë pa kontroll, por pa të keq. Ai i tillë ka qenë tërë jetën. Përse u kujtuan sot…! Eh, ti s’e di?
Të kujtohet kur në prag të Vitit të Ri erdhi nga rrethi një autorizim për televizor? Sipas radhës, i takonte Hajriut, se të mëdhenjtë e kishin marrë më parë. Dhe fshati nuk ishte kundër. Por Filani tha se atij i takonte televizori dhe kushedi ç’ka trilluar kundër Hajriut të shkretë.
– Mirë, po Hajriu e mori televizorin…?!
– Këtu është puna, se Filani u inatos që organizata nuk ia dha atij dhe kushedi ç’ka kurdisur, për të akuzuar pastaj organizatën, që ia dha autorizimin “armikut”.
– A thua do t’ia heqin kartën e Frontit?
– Të shohim. Unë kam dëgjuar se sekretarja e partisë do ta mbrojë…! Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
