Dashnor Kaloçi
Pjesa e dytë
Memorie.al publikon dëshmitë rrënqethëse të 79 vjeçarit Agim Bejko, me origjinë nga Starova e Pogradecit dhe banim në Paris, i cili rrëfen të gjithë historinë e Revoltës së Spaçit, e ndodhur në datat 21, 22 dhe 23 maj të vitit 1973, ku rreth 1000 të burgosurit e atij kampi, u ngritën në një revoltë kundër komandës së burgut dhe vetë regjimit komunist të asaj kohe, duke hedhur parulla politike, si: “Poshtë diktatura”, “Ne nuk jemi skllevër”, “Ja vdekje, ja liri”, “Ju jeni katilë, keni lyer duart me gjakun tonë”, “Rroftë Evropa e lirë”, “Poshtë komunistët”, “Do t’ju djegim si Stalinin”, “Populli është me ne dhe është kundër jush”, etj. Të gjitha detajet se si u ekzekutua vëllai i tij, 27 vjeçari, Dervish Bejko, së bashku me katër shokët; Hajri Pashaj, Pal Zefi e Skënder Daja dhe kalvari i gjatë mbi 25 vjeçar i Agim Bejkos në disa rrethe të vendit, nëpër kodra, male, përrenj e kadavra, për gjetjen e eshtrave të tyre…?!
“Në krye të revoltës ishin këta të katërt; Dervish Bejko, Hajri Pashai, Pal Zefi dhe Skënder Daja, të cilët ishin iniciatorët kryesorë që shpertheu ajo revoltë, por ishin dhe të tjerë emra të njohur që më pas u bënë legjenda të burgjeve politike të regjimit komunist, si; Bedri Çoku, Gjet Kadeli, Demir Pojani, Dashnor Kazazi, Syrja Lamçe, Paulin Vata, Jorgo Papa, Luan Koka, Sami Dangëllia, Luan Burimi, dhe Hodo Sokoli. Kanë qenë dhe shumë të tjerë, se nuk i mbaj mend tani dhe nuk dua të bëj klasifikim, pasi ajo gjë tashmë njihet mjaft mirë. Kështu në momentet e para të revoltës, vëllai im, Dervishi, grisi copën e kuqe të krevatit dhe mori Mersin Vlashin, për t’i pikturuar shqiponjën. Pasi donte të bënte flamurin kombëtar, por pa yllin e kuq komunist. Pasi Mersini pikturoi shqiponjën pa yll, Dervishi e mori flamurin e shkon në kat të tretë të burgut. Ky flamur pati jetë tre ditë e tre netë, pra nga 21 maji deri në 23”.
Kështu shprehet ndërmjet të tjerash për Memorie.al, 79 vjeçari Agim Bejko me origjinë nga Starova e Pogradecit dhe me banim prej vitesh në Paris, i cili dëshmon një nga historitë më të veçanta të kampeve dhe burgjeve të regjimit komunist të Enver Hoxhës, atë të ‘Revoltës së Spaçit’ të vitit 1973, ku një nga katër të ekzekutuarit, ishte vëllai i tij, Dervish Bejko, në atë kohë vetëm 27 vjeç. Lidhur me ngjarjet e revoltës së Spaçit, si dhe me peripecitë e shumë dhe kalvarin e gjatë gati prej tre dekadash të Agim Bejkos në kërkim të gjetjes së eshtrave të vëllait të tij, Dervishit, si dhe tre bashkëvuajtësve të tij: Pal Zefi, Hajri Pashaj dhe Skënder Daja, etj., ngjarje të papublikuara kurrë më parë, do njihemi nëpërmjet kësaj interviste, duke e filluar me familjen Bejko, e njohur gjatë periudhës së regjimit komunist të Enver Hoxhës, si një nga “familjet më reaksionare” të Starovës së Pogradecit.
Vijon nga numri i kaluar
Zoti Agim, ç’ndodhi më pas, si rrodhën ngjarjet me revoltën?
Flamuri me shqiponjën pa yll, nuk pati jetë të gjatë, pasi Forcat Speciale që shkuan në përforcim nga Tirana, ishin të paisura me armatime të sofistikuara dhe përdorën një terror dhe dhunë të paparë në revoltën e Spaçit. Në kohën që mbi godinat e kampit të Spaçit u ngrit flamuri pa yllin e kuq komunist, u kërkua nga ana e komandës së burgut ku ishte dhe zv/ ministri i Brendshëm, Feçor Shehu, bashkë me ministrin e asaj kohe, Kadri Hazbiu, që të dërgohej një përfaqësi nga të burgosurit, për të folur e për të ulur flamurin. Këta nuk shkuan, sepse e dinin që komunistët ishin të pabesë. Atëhere pas kësaj u përdor dhunë e paparë. E vërteta më ë madhe është kjo; që të burgosurit edhe pse e dinin se do të shkonin në gijotinë, se nuk ishte pak të thoje në atë kohë “poshtë komunizmi”, “liri demokraci” etj., nuk u tërhoqën aspak. Ishte e pamundur të shpëtoje, doemos do të shkoje në gijotinë. Vëllai im, Dervish Bejko, së bashku me tre shokët e tjerë, deshën më mirë një vdekje me nder, sesa një vuajtje të gjatë. Ndërkohë mbi kampin e Spaçit u futën dy helikopterë, ku tek njëri, (ketë që po u them e kam të dëshmuar nga dëshmitarë që kanë qenë aty), ka patur 20 sampistë të armatosur, e me bishta lopate. Dhe kështu, më ndërhyrjen e këtyre forcave speciale, kjo revoltë natyrisht që u mposht, pasi ndesheshin dy palë në kondita jo të barabarta…!?
Çfarë ndodhi me vëllanë tuaj, Dervishin?
Me Dervishin ndodhi kjo, që mbasi u mposht nga sampistat që kishin ardhur nga Tirana, duke i thyer krahun e shpatullën, me gjysëm shpirti e morën në një tezgë dhe e izoluan së bashkë edhe me tre shokët e tjerë; Skënder Dajën, Pal Zefin dhe Hajri Pashajn.
Po më pas ç’ndodhi me ta?
U krijua një gjyq special aty në burgun e Spaçit dhe të katër ata i dënuan me vdekje, ndërsa të tjerët, një grup të madh mbi 30 veta i ridënuan me dënime shumë të rënda. Para se t’i merrnin për t’i pushkatuar, Dervishin e kanë kaluar para 800 burrave të burgosur në oborrin e kampit dhe ai u tha atyre: “Amanet Leonardin e vogël dhe motrat, të mos m’i marrin nëpër këmbë”. Gjyqi special që u zhvillua brenda kampit kishte kryetar të trupit gjykues, Ilmi Telegrafin dhe ndihmësa të tij Ymer Aliko dhe Qemal Shehu. Prokuror ka qenë Zaim Myftari. Këta të katër i dënuan pa revokim të masës së dënimit, pra që nuk kishin të drejtë apelimi. Të katër ata ishin të gjithë djem te rinj, pa mbushur të 30-at. Për ironi të fatit, Hajri Pashai është dënuar kot së koti, sepse ka qenë një tjetër për t’u dënuar në vend të tij.
Si ndodhi kjo?
Po, kur ka hyrë Feçor Shehu në kamp, (pasi forcat speciale morrën situatën nën kontroll), meqenëse i’a njihte të atin Hajri Pashait, i’a shau dhe i’a ofendoi, dukë i thënë pak a shumë Hajriut, se edhe ai po ndiqte rrugën armiqësore të të atit. Por Hajriu, si trim që ishte, i’a ktheu Feçorit, duke i thënë: “Në një kohë, ti i fshinje këpucët babait tim”. Feçori u tërbua dhe u thotë vartësve të tij: “Hiqni një, e fusni këtë (Hajriun) aty brenda”. Pra e futi kot atë në katërshen që do pushkatoheshin.
Kur e mësuat ju si familje se çfarë kishte ndodhur në Spaç dhe fatin e keq të Dervishit?
E kemi mësuar mbas një muaji të revoltës, pasi ne në familjen tonë. nuk dinim akoma se çfarë kishte ndodhur ne Spaç. Na vjen mbas një muaji, shefi i policisë së asaj kohe të Pogradecit dhe provokon në një mbledhje në Starovë në sallën e leximit të asaj kohe. Aty thërrasin babain tonë, Enverin, bashkë më një motër, pasi unë punoja në një fermë dhe nuk ndodhesha aty. Babait dhe motrës, Suzana, shefi i policisë, bashkë me sekretarin e partisë, i dhanë “sihariqin” që ishte mënxyrë për ne.
Si u’a komunikuan lajmin e pushkatimit të Dervishit?
Ata i thanë: “Trupi gjykues në Spaç, ka dënuar me vdekje dhe e ka ekzekutuar Dervish Enver Bejkon”. Pasi i thanë këto fjalë, shefi i policisë shto: “Ne partinë e kemi të fortë”, dhe kërkoi që babai të ngrihej e të thoshte “të rrojë partia”.
Si reagoi babai juaj pas kësaj…?!
Babai nuk pranoi por tha vetëm këto fjalë: “Djali im është i pafajshëm”. Ndërkaq e morri motra dhe dalin nga mbledhja e shkuan në shtëpi, ku gjetën nënën e motrat në një gjëndje ankthi.
Po ju ndodheshit në shtëpi në ato momente?
Unë meqë punoja në ferme, babai mendoi që, sa ta merrja vesh nga të tjerët, më mirë të ma thoshte vetë ai. Dhe vjen e ma thotë vetë. Duke ma treguar, më thotë se: “Nuk e kuptoj, mbase ka dashur të arratiset…”, që të ma lehtësonte lajmin. Por ajo ishte e vërtetë, edhe pse një muaj me vonesë, lajmi ishte e vërtetë. Na detyruan që të mos visheshin motra e nëna me të zeza, duke na thënë se “ai është armik i popullit”. Kështu ne qanim me vete, e mbas tre ditësh na detyruam të dilnim në punë, jo me të zeza, e jo të trishtuar, sepse “armiku nuk qahet”. Mbas një viti e gjysëm, babai, ditën që mbushi 60 vjeç, nuk e duroi dot dhimbjen e madhe dhe vdiq.
U erdhi njeri në varrimin e babait?
Babai në atë kohë është varrosur vetëm nga të afërmit tanë. Nuk na lejonin njerëzit e Sigurimit që fshati të na jepte dhe varrmihsat për të mbuluar babain. E kemi varrosur vetë, 20 veta ishim, dhëndurët dhe të afërmit tanë që ndodheshin aty, se ishte një terror psikologjik i paparë dhe nuk guxonte njeri të na afrohej, e jo më të na vinte në varrim…?! Të them të drejtën, ngaqë ishim e vetmja familje në 1973 që na u ekzekutua vëllai, ne shiheshim si të kishim lebrozën, nuk na afrohej askush.
A mësuat më shumë se çfarë kishte ndodhur me Dervishin, si dhe ku ishte ekzekutuar ai?
Në atë kohë as që bëhej fjalë të mësonim ndonjë gjë më shumë dhe të vërtetën ne e kemi mësuar vetëm në vitin 1993–‘94, pasi më përpara, kuptohet se nuk mund të kërkoje dokumenta dhe të mësoje të vërtetën. Kam vajtur vetë dhe kam kërkuar një muaj për të gjetur eshtrat. Kam shkuar në Spaç e kam takuar njerëz, në Rrëshen kam shkuar gjithashtu. E vërteta është kjo, që deputeti i Pogradecit, Jemin Gjana, më ka ndihmuar duke u futur tek ish ministri i asaj kohe, Agron Musarai. Dhe me ndihmën e tyre e të Prokurorit të Përgjithshëm të asaj kohe, u futa në arshivën e shtetit (Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme) për të gjetur dosjen e Dervishit.
A mundët të gjenit dokumente aty?
Gjeta letrat e hetuesisë, të dënimit e të rridënimit në Spaç, se ai u rridënua dhe u dënuam me pushkatim. Nga hulumtimet që kam bërë, Dervishi me tre shokët e tjerë që u dënuan me vdekje, janë sjellë më diagaç në Rrëshen dhe aty, prokurori i rrethit i asaj kohe, (të cilin e takova personalisht bashkë me dy kushërinjtë e mi) më ka thënë: “I kemi pushkatuar këtu tek ura e Fanit”. Ai na tha gjithashtu, se proces-verbalin e kam bërë me gabime, dhe kjo ishte e vërtetë, se unë e kisha me vete atë ditë proces-verbalin dhe e dija se nuk po gënjente. Prokurori më tregoi gjithashtu, se Hajriu bashke me Pal Zefin, kanë qëndruar si burrat, ndërsa të tjerët i kishte marrë plumbi menjëherë e nuk kishin vuajtur.
Pas asaj që ju tha prokurori se ata ishin pushkatuar aty te Ura e Fanit, filluat kërkimet për gjetjen e eshtrave të tyre?
Lidhur me vendin e pushkatimit të tyre, sipas disa dëshmive apo më saktë të them gojëdhënash, janë në dy versione; njëra në urën e Fanit dhe e dyta mbrapa kinemasë së Rrëshenit. Nuk jam i saktë për ketë, se në arshiva janë këto të dhëna; që trupat e pajetë i janë dorzuar Qemal Shehut, të cilët i kanë hëdhur në diagaç, e po me këtë diagaç, kanë shkuar në Tiranë në Ministrinë e Rendit. Dhe me një urdhër tjetër, katër kufomat i kanë çuar në morgun e Tiranës. Dhe meqenëse ka qenë ora e pa përshtatshëm e (se unë kam shkuar vetë tek morgu dhe kam gjetur shënimin “kufomat me indeksin 7, që vijnë nga Spaçi”), mbasi morgu është i tejmbushur, nuk mund t’i mbajmë’. Kështu ata i kthejnë përsëri në Ministrinë e Brendshme. Me urdhër të zv/ministrit të asaj kohe, kalojnë në dispozicion të Kriminalistikës Ligjore Ortopedike dhe këtu fillon tragjedia më e madhe e jona, që nuk i gjejmë dot eshtrat…?!
Çfarë bëtë më pas?
Në vitin 1993–‘94, bashkë me Haki Slatinën, “Mandelën” e Pogradecit, të asaj kohe, (pasi unë kam qenë sekretari i Shoqatës së të Burgosurve dhe të Persekutuarve Politikë për degën e Pogradecit, ai ishte kryetar), filluam kërkimet, pasi ai i njihte të katërt. Hakiu, kishte fjetur një vit me “Bixullin”, (Bixulli ishte Skënder Daja), këtë nofkë ja kishin ngjitur shokët në burg, se ishte mjaft i shkathët). E Dervishin e njihte se ishte po nga Pogradeci. Kështu ne erdhëm në Tiranë, në Kriminalistikën Ligjore, me urdhër nga Prokurori i Përgjithshëm e nga Ministri i Brendshëm. Në atë kohë, aty ishte Sazan Gabriani, përgjegjësi i Klinikës Kriminalistike Ligjore.
Çfarë u tha ai…?!
Ai na tha se keto katër kufoma, ishin futur në një pus të thellë 15 metra, duke i vënë në katër krevatë të ndryshëm e të mbuluar me çarçafë”.
Çfarë ishte ky pus…!?
Pusi ishte me naftalinë dhe trupat ishin te zeza. I mbanin aty per mësimdhënie nga studentët e Mjeksisë. Unë e mbaja mënd vëllain, Dervishin, se kur ka qenë ushtar, e kisha parë se kishte bërë një spirancë në krahun e majtë. Unë shikoja gjithmonë krahun, për të parë atë spirancë, se në atë kohë ADN nuk ekzistonte. Nuk e di, nuk di ç’të them se nuk jam ekspert për këto punë, dhe për naftalinën nuk mund të flas, se çfarë efekti ka ajo në qëndrimin e trupave 10 deri 20 vjet atje. Nuk e dija a mund ta shpërbënte tatuazhin naftalina…?
Trupat që u nxorrën, sa vjet kishin qe rrinin atje dhe a ishin ato që kërkonit ju?
Nuk mund të them me saktësi se; a ishin këta apo të tjerë, se ata që pamë ishin me një plumb në ball e ne trup, e kishin vite që ishin aty. As vëllai im e asnjë nga këta të katërt, (mbase mua emocionet më bënin te dobët, por Haki Slatina i njihte të katërt), nuk i’u duken si trupat e tyre. Edhe sot nuk i kemi gjetur eshtrat e vëllait.
Po ndonjë vlersim moral a u është dhënë atyre?
Kryetari i Parlamentit të asaj kohe, z. Pjetër Arbnori, erdhi vetë dhe solli dekoratën e Dervishit, sepse u dekoruan te katërt ata me medaljen “Martirë të Demokracisë”, kryesisht për Revoltën e Spaçit.
A biseduat ju si familje me z. Arbnori, për t’i kërkuar ndihmë për gjetjen e eshtrave të vëllait tuaj, Dervishit?
Nëna ime foli me z. Pjetër dhe fjalët e saj më kanë mbetur në mëndje, edhe sot e kësaj dite. Ajo i tha zotit Arbnori: “Ju faleminderit që erdhët e me bëtë nderin më të madh, por unë dua eshtrat e tim biri”.
A u dha ndonjë shpresë…?
Me gjithë dashamirësinë e z. Arbnori, edhe sot e kësaj dite ato eshtra nuk janë gjetur sa ajo ishte gjallë ajo dhe Pjetri. As unë nuk i kam gjetur deri më sot ato eshtra, edhe pse kur kam dalë në ndonjë televizion apo gazetë, u kam bërë thirrje të gjithë shqiptarëve, brenda e jashtë atdheut, që në qoftëse dinë diçka se ku ndodhen eshtrat e vëllait tim, e të tre martirëve të tjerë, të më sinjalizojnë, sepse do ta kem mik për tërë jetën, sa jam gjallë unë, se nëna e babai ikën pa marrë vesh të vërtetën. Unë kam mbetur gjallë, e do të më çlirojë nga ky makth i 30 e ca viteve, sepse kjo më ndjek si një këmbanë. Këtë gjë gjej rastin ta ripërsëris edhe tani nëpërmjet medias suaj; Do t’i jem mirënjohës kushdo qoftë ky, edhe anonim, nuk ka rëndësi. Unë dua të gjej eshtrat, qoftë të më tregojë dhe ai që i ka vrarë, (i skuadrës së pushkatimit), se ai ka bërë një detyrë të urdhëruar nga dikush. Kjo është thirrja ime e fundit.
Pas gjithë këtyre kërkimeve, ju keni vazhduar të kërkoni më, apo… i kini humbur shpresat…?!
Pa unë kam vazhdur gjithnjë të kërkoj. Para disa vjetëve, me ndihën e zv/ministrit të Brendshëm të qeverisë Partisë Demokratike, që ishte caktuar zyrtarisht për të ndihmuar në kërkimin dhe gjetjen e eshtrave të ish-të pushkatuarave nga diktaura komuniste, pas disa sinjalesh, bëmë disa gërmime diku afër fshatit Bërzhitë, diku në krahë të rrugës nacionale, (Tiranë – Elbasan) por fatkeqsisht pa rezultat…?! Gjithsesi unë do të përpiqem dhe do të vazhdoj të kërkoj eshtrat e vëllait, deri sa të kem frymën gjallë…! Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
