Pjesa e parë
-Intervista e gazetarit Blendi Fevziu në emisionin Opinion në Tv Klan, me ish-shefin e seksionit ‘Shqip’ të Radios “Zëri i Amerikës”, për rolin e saj, në përmbysjen e komunizmit në Shqipëri
Memorie.al / I kthyer në Tiranë me rastin e një konference për 20 vjetorin e ndryshimit të sistemit politik nw Shqipëri, Elez Biberaj, drejtor i Divizionit të Euro-Azisë në Radion “Zëri i Amerikës” dhe përgjegjes i transmetimeve për gjuhen ruse-ukrainase dhe për vendet Ballkanike dhe shqip, tregon kujtimet e tij, për vitin 1991, në emisionin “Opinion” të gazetarit Blendi Fevziu në Tv Klan. Si e njohu Gramoz Pashkon dhe Sali Berishen dhe si intervistoi Fatos Nanon e Ismail Kadarenë dhe cili qe mendimi i sekretarit të Shtetit, Xhejms Bejker, pas vizitës në Shqipëri?
Zoti Biberaj! Ju keni luajtur një rol të rëndësishëm në atë që quhet informimi i lirë i publikut në Shqipëri, në një kohë kur thuajse nuk ekzistonte informacioni, përveç atij zyrtar që vinte nga “Zëri i Popullit”. Ju erdhët në krye të seksionit të VOA-s në vitin 1986, në mos gaboj? Më parë, kur kishit hyrë në radion “Zëri i Amerikës?
Së pari dëshiroj t’ju falenderoj për rastin që po më jepni për këtë intervistë. Faleminderit edhe për paraqitjen që bëtë. Do të isha shumë i lumtur, sikur të meritoja vetëm 20 për qind të asaj që thatë ju.
Nuk do të doja të demonstroja fjalimet që Ramiz Alia dhe Xhelil Gjoni, kanë bërë në atë kohë, ku ju akuzonin ju dhe VOA-n, si organizatore të protestave, por besoj se këto kanë qenë të ekzagjeruar…?
Patjetër. Unë kam filluar punën te “Zëri i Amerikës”, në dhjetor të vitit 1980 dhe kam punuar në shërbimin ‘Shqip’, për një vit e gjysmë.
Kur filloi shërbimi shqip i VOA-s?
Transmetimet e para në gjuhën shqipe nga “Zëri i Amerikës”, megjithëse “Zëri i Amerikës”, nuk ekzistonte si i tillë, kanë qenë në mars të vitit 1943. Në atë kohë, mund të kenë qenë transmetime në më pak se 25 gjuhë dhe ishte një shenjë e rëndësisë që SHBA-të, i jepnin Shqipërisë. Pastaj, menjëherë pas Luftës, transmetimi i gjuhës shqipe u ndërpre, duke filluar me 13 mars të vitit 1951. Kështu që vitin që vjen, ne do të shënojmë përvjetorin e transmetimeve të pandërprera.
Prej vitit 1951, seksioni shqip i VOA-s, ka vazhduar në mënyrë të pandërprerë, si shpjegohet atëhere, që prezencën më të madhe e mori në fund të viteve 1980?! Për arsye të ngjarjeve këtu tek ju. Apo për arsye të një informacioni më të madh që vet VOA, filloi të merrte në fund të viteve ’80-të?
Edhe kjo ishte një nga faktorët kryesore. Kur unë u emërova si Shef i Seksionit Shqip, deri në atë kohë kishte shumë pak materiale, që VOA transmetonte për zhvillimet në Shqipëri. Gjatë bisedimeve, me drejtuesit e programacionit të “Zëri i Amerikës”, unë isha shumë i interesuar, që të kisha të drejtën që t’u jepja më shumë hapësire zhvillimeve këtu. Sepse në të vërtetë, bëhej fjalë për reklamim të punës së qeverisë Amerikane, deri në një farë mase. Jo vetëm të qeverisë, por dhe lajmeve ndërkombëtare.
Kurse ju tentuat të hynit në ngjarje të brendshme shqiptare. Por si do të hynit, kur nuk kishit asnjë mundësi depërtimi?!
Ne nuk kishim kontakte të drejtpërdrejta me Shqipërinë, por ekzistonin lidhjet, për të raportuar mbi zhvillimet këtu.
Si i merrnit këto informacione?
Këtu kishin filluar disa ndryshime pas vdekjes së Enver Hoxhës. Problemet ekonomike, të paktën nga pikëpamja jone nga jashtë, dukej se ishte ne shkatërrim e sipër. Një numër gjithnjë e më i madh perëndimorësh, vizitonin Shqipërinë. Disa gazetarë vinin, shkruanin, por mënyra jonë, ose strategjia që ne adoptuam, duke nisur në vitin 1986, ishte që të vëzhgonim shtypin shqiptar.
Me gjithë gjuhën e tij të drunjtë, kishte informacione?
Po, po. Intervistonim ekspertë mbi Shqipërinë. Mbledhjet, forumet, kongreset mbledhjen e Byrosë Politike së PPSh-së, i lexonim me shumë kujdes fjalimet dhe më pas bënim analizat tona.
Z. Biberaj, si është vendosur familja juaj në SHBA-ës?
Histori e gjatë. Prindërit e mi janë arratisur nga Shqipëria, në vitin 1951. Unë kam lindur në Mal të Zi, në një fshat midis Plavës dhe Gucisë, është një zonë…!
Ishit kundërshtarë të regjimit?
Po. Në fakt, regjimi, ishte kundërshtar i tyre. Pastaj jam i shpërngulur në SHBA-ës, që prej vitit 1968.
Që prej vitit 1968, ju nuk ishit kthyer më në Kosovë?
Jo.
Dhe njëkohësisht as në Shqipëri?
As në Shqipëri.
Siç thamë, VOA mori një rritje në fund të viteve ’80-të. Sa ndikoi hapja e linjave telefonike, e mundësisë për të komunikuar?
Për mendimin tim, ajo ngjarje ishte vendimtare. Sipas mendimit tim, ajo ditë shënonte fillimin e revolucionit demokratik.
Ne ç’kuptim?
Sepse, na jepte mundësinë ne, që të bisedonim me njerëz këtu në Tiranë. Te fillonim një bashkëbisedim dhe të ceknim çështjet më kryesore me të cilat ballafaqoheshin intelektualët, qeveria, ekspertët e ndryshëm.
Si arritët të siguronit numrat e telefonit të disa prej intelektualëve të rëndësishëm të Shqipërisë së asaj kohe?
Para vendosjes së lidhjes së drejtpërdrejtë të telefonike mes SHBA-ve dhe Shqipërisë, që ndodhi nga mesi i muajit maj, në vitin ’90-të, Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara, Perez De Kuelar, kishte ardhur për vizitë këtu, në fillim të muajit maj dhe me atë rast, një korrespondente e “Zëri të Amerikës”, një amerikane…!
Laura Sillber…?
Po, Laura Sillber, e cila ishte në Vjene, asaj ju dha viza që të vinte të mbulonte vizitën e Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së. Para se të vinte këtu, ne biseduam dhe përpiluam dhe një listë të njerëzve, që ajo mund të përpiqej që t’i merrte në intervistë.
Cilët i rekomanduat ju?
Duke filluar me Ismail Kadarenë. Unë e lexoja shumë me vëmendje shtypin dhe përpiqesha të identifikoja intelektualë, gazetarë, të cilët në shkrimet e tyre, paraqiteshin me ide reformiste.
Cilët kishit arritur ju të identifikonit me ide reformiste, ne mesin e majit të vitit 1990?
Ne e kishim filluar këtë shumë para vizitës së kreut të OKB-së. Për sa i përket udhëheqjes së lartë shtetërore, ne e konsideronim Foto Çamin, si një ndër reformistët. Kurse nga intelektualët, ishte Ismail Kadareja, duke filluar me deklaratat e tija në fund të vitit ’89, një fjalim në Lidhjen e Shkrimtarëve, në fund të vitit ’89. Hamit Beqja, me ato shkrimet e tij, kur trajtoheshin problemet me rininë. Por në maj dhe qershor, ishte periudha kur këtu shpërtheu një valë. Ishte artikulli i Dr. Ylli Popës, Sali Berisha, etj.
E kuptuat që kishte filluar të lëvizte diçka?
Jo e kuptuam shumë më herët. Menjëherë pas rënies së Çausheskut, të Rumanisë, vëmendja u përqendrua te Shqipëria, dominoja e fundit staliniste, edhe raportet e para për trazira ne Kavajë, Shkodër, etj.
A kishte me shume vëmendje nga qeveria e SHBA-ve, ndaj jush për Shqipërinë?
Jo. Vërtetë edhe personi që merrej me çështjen shqiptare, në Departamentin e Shtetit, nuk ishte një person që merrej vetëm me çështjen shqiptare. Ai person, mbulonte Bullgarinë ose Rumaninë dhe pastaj edhe Shqipërinë. Nuk kishte ndonjë vëmendje te posaçme për Shqipërinë dhe deri në fillim të vitit 1991, pasi Seksioni Shqip i VOA-s, ka qenë i vetmi organ, ose asnjë organ tjetër qeveritar, nuk ka pasur më shumë burime për Shqipërinë.
Përfshirë dhe administratën amerikane?
Po.
Z. Biberaj a kishte dijeni ne SHBA-ës, se para vitit 1989, pavarësisht sistemit, në Shqipëri ishte një disponim i fortë pro amerikan?
Nuk besoj. Por një nga qëllimet që ne kishim si radiostacion qeveritar, ishte që shërbenim si një urë mes SHBA-ve dhe Shqipërisë, që t’ju japim një shprese shqiptarëve. Ne e dinim që ju jetonit në një sundim të tmerrshme totalitar, pra donim t’u jepnim një far shprese, që bota e jashtme, sidomos SHBA-të, nuk ju kanë harruar.
Rikthehemi te vizita e Perez De Kuelar dhe shoqërimit që i bëri korrespondentja e VOA-s. Ju thatë, që i kishit thënë, që veç detyrave të tjera, të sillte dhe një numërator telefonik të Shqipërisë?
Vërtetë, në atë kohë, ose më saktë kështu më tha Laura, kur u kthye, që shumë pak njerëz, kishin telefona privatë, ishin vetëm telefonat nëpër zyra.
Ju nuk e dinit këtë gjë?!
Jo nuk e dinim. Edhe në vet nuk posedonim ndonjë telefon, përveç telefonave të redaksive “Zëri i Popullit”, “Bashkimi”, etj. Vizita e Laura Sillber, ishte shumë e suksesshme. Ajo arriti që të intervistonte Kadarene, Gramoz Pashkon, Remzi Lanin, Arben Puton, etj. Gjithsej, rreth 10 intelektualë.
Që ju ia kishit sugjeruar të gjithë?
Jo të gjithë. Për disa nuk dinim gjë. Arben Puton po, ia kisha lexuar shkrimet, Hamit Beqjan, po. Gramoz Pashkon, e ka zbuluar vetë ajo. Unë kisha parë disa shkrime të tija, për problemet ekonomike, por ende nuk më kishin tërhequr shkrimet e tija.
Në momentin që telefonatat e para u hapën. Pra Shqipëria mund të komunikonte direkt me një prefiks me vendet e huaja, kë keni telefonuar fillimisht, e mbani mënd?
Po. Ka qenë të njëjtën ditë, që janë vendosur lidhjet telefonike me Shqipërinë dhe kam telefonuar zyrën redaksionale të “Zërit të Popullit”.
Përse?
Por nuk kishim ndonjë numër tjetër.
Përse e telefonuat?
Po, thashë pse jo. Ka qenë edhe për të vendosur një farë kontakti dhe për të parë.
E mbani mënd përgjigjen?
Po. M’u deshën të paktën dy orë, që të lidhesha me Tiranën, ishte shumë e vështirë. Nuk thashë kush jam, thashë jam një shqiptar nga SHBA-ja dhe më thane: “çfarë kërkoni?” U thashë që, më duhej një numër telefoni. Unë e kisha një strategji, që ishte që të filloja intervistat me zyrtarët. Me zëdhënësit e qeverisë. Këtij personi, i kërkova numrin e telefonit të Institutit për Marrëdhëniet me Jashtë, të Sofokli Lazrit dhe kisha dëshirë të bisedoja me të dhe të diskutonim edhe për mundësinë e rivendosjes së marrëdhënieve diplomatike. Personi që u përgjigj, insistonte që te dinte se kush jam. Kur i tregova, më tha: “Maskara, tradhtar” dhe ma mbylli telefonin.
Dhe ju insistuat për një telefonatë të dytë?
Po, patjetër. Kjo vazhdoi për një jave ose dy dhe siguruam disa telefonata.
Gjithmonë, duke telefonuar në redaksi gazetash?
Fillimisht po. Një bisedë ka qenë mjaft interesante. Unë kam një zë të veçantë, që është i dallueshëm, dialekti verior, aksenti amerikan. Siç duket ky personi, (edhe sot nuk e di se kush është), menjëherë më tha; “Je zoti Biberaj nga “Zëri i Amerikës” i thashë “po”.
Ju po telefononit në redaksi, apo në një shtëpi private?
Në redaksi. Dhe hymë menjëherë në bisedë për çështjen e Kosovës, sepse ne e mbulonim dhe tha fjalë shume të mira, për mbulimin e ngjarjeve që ne bënim dhe unë e pyes; Ç’mendon për mbulimin e ngjarjeve tek ju? Tha: “Ju nuk keni ide fare, ju u ka mbetur ora në vitin 1945”, edhe kjo nuk më shqetësoi, sepse, unë e merrja me mënd, që gjithçka regjistrohej dhe ai donte ta bënte…!
Dhe ndërkohë filluat telefonatat në shtëpitë e atyre që konsideroheshin intelektualë më përparimtarë dhe zyrtarë. Tentuat tek zyrtarët sërish?
Zyrtari i parë që kam intervistuar, ka qenë Muhamet Kapllani, por shumë vonë, kur ishte në qeverinë e koalicionit.
Por ajo është shumë vonë. Po telefonata e parë me intelektualët?
Intervista e parë që unë kam zhvilluar me një intelektual, ka qenë më 29 qershor 1990, me Gramoz Pashkon.
Si e mbani mënd këtë intervistë?
E mora në telefon. Ishte jashtëzakonisht entuziast, patëm një bisedë shumë të gjatë. Unë isha përgatitur për një intervistë shumë të gjatë, sepse ai kishte zhvilluar intervistë me Laura Siller, dhe ajo intervistë, na la shume përshtypje. Unë më pas, bëra disa hulumtime, lexova disa shkrime të tjera, ai kishte botuar edhe disa shkrime anglisht. Patëm një bisedë shumë interesante, megjithëse unë isha shumë i kujdesshëm.
Se mos dëmtonit Gramoz Pashkon?
Po. Unë kisha njohuri shumë sipërfaqësore.
A qëlloi që përgjigjet e Pashkos ishin më të avancuara, sesa ajo që ju shpresonit?
Po.
Dhe më pas ju filluat me një seri intelektualësh?
Po, intervista e dytë, ka qenë me Hamit Beqjan. Pastaj ndodhën ngjarjet e ambasadave dhe pati një ndërprerje që zgjati disa javë.
A qëllonte që personat të cilët i telefononit, refuzonin të jepnin intervistë, apo trembeshin?
Po. Shumë pak intelektual pranuan të flasin. Ylli Popa, p.sh., nuk pranoi të fliste. Po ata që folën, rrezatuan një lloj guximi.
A ju lanë një shprese se diçka po ndodhte?
Patjetër. Këta ishin persona shumë të guximshëm. Në përgjigjet e tyre, ishin shumë të kujdesshëm.
Zoti Biberaj, veç Gramoz Pashkos, a mund të më evidentoni të tjerë që ju u kanë bërë përshtypje?
Po. Një intervistë me Aleks Luarasin. Përgjigjet e tij, ishin pak a shumë standarde, sipas vijës zyrtare, por fakti që ai pranonte të përgjigjej në disa pyetje, që këtu konsideroheshin si shumë provokuese, kjo ishte me rëndësi për ne. Në këtë kohë, ne merrnim edhe letra edhe telefonate dhe unë kam përshtypjen, se dëgjuesit tanë, ishin më të interesuar në pyetjet që ne bënim, sesa në përgjigjet.
P.sh.,..?
Pse Shqipëria nuk lejon krijimin e opozitës? Shqiptarët, nuk kanë të njëjtin nivel si malazezët, serbët, bullgarët, ose të tjerët?
A e dinit ju se në Shqipëri, emri juaj kishte filluar të atakohej shumë në nivelet politike?
Jo, këtë e kam marrë vesh shumë vonë, në muajin nëntor, kur u botua një letër.
Kur u botua një letër në “Zërin e Popullit” që u akuzonte ju, se po ndërhynit në politikën e brendshme?
Po. Unë atë e mora si shenjë, se “Zëri i Amerikës”, kishte ndikim.
Si e kini përcjellë krizën e ambasadave, kur regjimi mori ndoshta një nga goditjet më të thella. Si e kujtoni atë?
Ngjarjet e ambasadave, kanë ndodhur në të njëjtën kohë me ngjarjet e vrullshme në Kosovë. Në 2 korrik, anëtarët e Kuvendit të Kosovës, shpallën pavarësinë nga Serbia. Më 2 korrik, me sa më kujtohet, mbase kemi pasur një lajm dhe shumë të shkurtër për ngjarjet e ambasadave, sepse nuk kishim informacion. Pastaj me datën 3, 4, 5, 6 korrik, dhe gati për dy javë, të gjitha programet tona, kanë qenë të mbushura me këtë ngjarje.
A kishit informacione të brendshme, për situatën?
Kishim, por jo të mjaftueshme. Dhe për mua, ka qenë me shumë rëndësi, sepse pasuria më e madhe që ne kemi, është besueshmëria. Isha shumë i kujdesshëm që të mos japim ndonjë lajm, që nuk ishte i vërtetë. Dhe unë kam pasur një frikë të tmerrshme, se tranzicioni këtu, mund të jetë shumë traumatik dhe isha shumë i kujdesshëm, që në transmetimet tona, të mos inkurajonim përdorimin e dhunës.
E kishit këtë shqetësim?
Po shumë, duke filluar që nga viti 1989. Ishte dhe përvoja e Radios “Evropa e Lirë” dhe e revolucionit hungarez, ku u akuzua RFE, se kishte nxitur hungarezët për t’u revoltuar dhe më pas, nuk kishte ndihmë nga jashtë. Unë, isha absolutisht i vendosur, që një gjë e tillë, nuk do të ndodhte, ndërkohë që unë isha përgjegjës, për programet tona.
Z. Biberaj, a shihni ju një lidhje mes 2 korrikut të ambasadave dhe 2 korrikut në Kosovë?
Është spekuluar aq shumë. Por unë nuk kam të dhëna, se është kjo. Mesa di unë, edhe këtu ngjarjet kanë nisur disa ditë përpara, është çështja e “familjes Popa”.
Unë kam ndjekur disa herë komentet tuaja, në të cilat ju tentonit të bënit një analizë, brenda drejtuesve komunistë të kohës, për t’i ndarë ata, në liberalë dhe në konservatorë. Ne gjykimin tuaj, pas 20 vitesh, a ekzistonin realisht dy rryma, apo thjesht, ishte vetëm një lider, që ishte Ramiz Alia?
Duke filluar menjëherë pas vdekjes së Enver Hoxhës, në analizat e mia unë, gati gjithmonë, deri pas ngjarjeve të ambasadave dhe vizitës së Ramiz Alisë, në Kombet e Bashkuara, unë gjithmonë e kam paraqitur Ramiz Alinë, si reformist; ky është udhëheqësi i ri, ngjashmëri me Gorbaçovin, po përpiqet të zbatoje disa reforma, por ka kundërshti nga konservatorët. Unë tashmë, Ramiz Alinë, e shihja si problemin kryesor.
Pra, mendoni se Alia, ishte problemi kryesor i reformave në vend dhe jo shtytësi i tyre?
Po. Sikur Presidenti Alia, të kishte qenë pak më largpamës dhe të kishte pasur guximin e duhur, e gjithë teoria e tij, ka qenë që ai të beje disa ndryshime, por që sistemi komunist, të ruhej i paprekur. Te mbijetojë.
Z. Biberaj, ju afishoni zakonisht në raportimet nga Uashingtoni, numrin tuaj të telefonit. A qëlloi që dikush, t’ju ketë telefonuar në redaksi, për t’u informuar mbi atë që po ndodhte në Shqipëri, edhe para dhjetorit të vitit 1990?
Po. Ne e përdornim telefonim qëllimisht, duke e afishuar.
Dhe filluan të telefononin te ju? Kishte të guximshëm?!
Po, kishte. Por ishte e vështirë për ne, që të konfirmonim lajmin, sidomos në korrik 1990. Më pas, pas arratisjes së Kadaresë, gjatë nëntorit, gjatë fillimit të dhjetorit, filluam të merrnim lajme më të besueshme.
Si e kujtoni një intervistë, që keni zhvilluar me kryeministrin e ardhshëm të Shqipërisë në atë kohë, Fatos Nano?
Ka qenë fillimi i gushtit. Unë i kisha ndjekur disa shkrime të Fatos Nanos edhe na lidhte dhe çështja kineze. Disertacioni im, ka qenë mbi aleancën shqiptaro-kineze dhe në vitin 1984, Fatos Nano botoi një libër për Kinën, diçka për reformat kapitaliste dhe unë isha interesuar dhe i kisha ndjekur me aq mundësi sa kisha unë, i kisha ndjekur shkrimet e tij. Disa artikuj në revistën “Problemet ekonomike”, ku kritikonte shumë ashpër ekonominë e tregut, por tregonte një njohuri të ekonomisë së tregut. Në fillim të vitit ’90-të, mbase në shkurt të atij viti, ai dha një intervistë për një gazetë perëndimore, ku fliste për nevojën e ndihmave nga jashtë dhe disa kredi. Unë u përpoqa që të bija në kontakt me z. Nano, qysh ne maj. Por, ishte shumë vështirë për t’u lidhur me të dhe më në fund u lidha në fillim të gushtit.
Ishte disponibël?
Po. Unë telefonoja në Tiranë dhe nëse dikush bindte dakord, për interviste, më pas shkonim në studio dhe i merrnim. Një gjysmë ore, ose një orë më vonë. Në rastin e Fatos Nanos, ai ishte i gatshëm menjëherë. Unë e telefonoja nga zyra, kështu që i thashë, më falni, po duhet të shkoj në studio, që t’ju regjistroj.
Në atë kohë, a arritët ju të identifikonit një grup njerëzish, që mund të bëheshin liderët e ardhshëm të vendit?
Një nga problemet e vërtetat me ngjarjet e gushtit, ishte se me ato ngjarje, regjimi komunist, duhet të ishte shkatërruar. Por, një element që mungonte, ishte udhëheqja. Nuk kishte udhëheqës. Për periudhën që ju flisni, i vetmi udhëheqës që ne shihnim, ose unë shihja, ishte Kadareja.
I cili nuk donte që të luante një rol të brendshëm, por zgjodhi të largohej…?
Mendimi im është, se ai luajti një rol shumë të rëndësishëm.
Pa dyshim, por ikja e tij, luajti një rol më të rëndësishëm, se sa ai që mund të kishte luajtur brenda, në gjykimin tuaj?
Problemi ishte se këtu nuk kishte udhëheqës të tjerë dhe me deklaratat e tij, Kadareja, duke nisur me intervistën tek “Zëri i Rinisë”, ku ne i dhamë mjaft hapësirë asaj, ishin një kontribut. Në maj, pas vizitës se De Kuelarit, Kadareja kërkonte reforma. Unë personalisht, e kam përjetuar me zhgënjim arratisjen e tij, sepse nuk shikoja dikë tjetër në horizont.
Por a e shihnit, që ikja e tij, e stimuloi shumë rrëzimin e komunizmit?
Mendoj se po. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
