Nga Vangjush Gambeta
Pjesa e katër
-Dëshmia e rrallë e ish-gazetarit të njohur të gazetës “Zëri i Popullit”, që u internua në fshatrat e rrethit të Matit në vitin 1975, ku punoi në bujqësi, deri në shembjen e regjimit komunist-
Memorie.al /Dola nga zyra dhe u drejtova për në klinikën dentare, ngjitur me Klubin e Gazetarëve. Që kur isha nisur për të vajtur në mbledhje, i thashë sime shoqeje, që të më priste pikërisht aty, jo në Klubin e Gazetarëve, ku e linim shpesh takimin. -Jo! Në Klubin e Gazetarëve jo! -Pse? – Që nga mbledhja e parë, të gjithë i shmangen takimit me mua në vende ku ka njerëz të tjerë. Askush nuk i ka qejf dëshmitarët. Dha kanë të drejtë, se dëmtojnë veten dhe mua: “Pse e takove?”, “Ç’i the?”, “Ç’të tha?” Fillon të veprojë mekanizmi i vigjilencës për të “zbuluar” armiqtë…!
-“Trimat i korri lufta, ndërsa pas çlirimit diktatura i futi njerëzve lepurin në bark”!-
Kryeagronomi heshti dhe po shihte tubin e skuqur të sobës, pa lëvizur kokën, me pëllëmbët e zgjatura nga soba. Me këtë qëndrim ai donte të thoshte se, nuk kishte gjë tjetër për të biseduar dhe se nuk donte të vinte njeri tjetër e, të na gjente duke biseduar. U ngrita dhe thashë vetëm: “Faleminderit”! Ai më përcolli me fjalët:
-Mos u shqetëso. Ndoshta, është thjesht një thashetheme. Besoj se ti e di vetë që unë nuk kam biseduar gjë me ty…!
Kur i dhashë dorën për t’u larguar, pashë në fytyrën e kryeagronomit keqardhjen e njeriut të mirë, që do, por nuk mund të të ndihmojë.
Dola i qetësuar, sepse më shkoi ajo frika që më shkaktoi të dridhura, se mos i ka ndodhur gjë djalit në Tiranë. Në Xibër, apo në Martanesh, kjo nuk kishte asnjë rëndësi. Edhe atje do të më japin një kadhë dhe do të më thonë të pastroj ferrat, të gjakos duart, duke nxjerrë rrënjët e tyre.
Ferrat janë njëlloj, si kudo në Shqipëri. Dhe kudo në Shqipëri ka njerëz të mirë. Tjetër punë se “armiku”, e ka vështirë të komunikojë me ta.
Po afronte Viti i Ri 1975. Unë mbyllesha në dhomë dhe përpiqesha të analizoja ndodhitë e muajve të fundit. M’u kujtua biseda me hoxhën.
Para disa ditësh, kur dola për të vajtur në mencë, për të ngrënë atë garuzhde fasule gjashtë lekëshe (nuk ishte vështirë t’i numëroje kokrrat e fasuleve), me një pesëlekëshe bukë misri, e gjeta mencën të mbyllur. Nëpunësi i postës, që u ndodh aty para mencës, më tha se kuzhinieri sot nuk kishte ardhur, prandaj bukën duhej të shkoja vetë ta blija në furrë.
-Po ku është furra?
-Ja, – më shpjegoi ai me mirësjellje, duke më treguar me dorë drejtimin nga duhej të ecja, – kjo rrugë të shpije drejt e në furrë. Nuk është larg, një çerek ore.
Rruga ishte një shteg dhie, por mjaft e rrahur nga kalimtarët. Vajta. E bleva bukën. Në kthim, në gjysmë të rrugës, dëgjova nga prapa një zë:
– Ndalu, or mik!
Ktheva kokën dhe… çudi! Ç’është kjo? Një vegim? Një ëndërr me sy hapur? Kurrë nuk kisha menduar se do të shihja këtu, në këtë vend që për nivelin e varfërisë më kujtonte rubrikën televizive “Vende dhe popuj”, një krijesë njerëzore kaq të hijshme, një burrë trupvogël, veshur me një kostum të zi e këmishë të bardhë, me një mjekër “ala Bulganin” dhe me syze me skelet metalik. Ai m’u afrua dhe më zgjati dorën.
-Tungjatjeta, or mik!
-Tungjatjeta, – dhe pas një pauze, – më falni, por me cilin po takohem? – e pyeta për t’i dalë përpara çdo të papriture, që të dija si të flisja me këtë njeri të pazakonshëm për këto anë.
-Unë jam banor i këtushëm. Kam qenë hoxhë i këtyre fshatrave.
-Ah, ju qënki… më ka folur për ju magazinieri i Qafukut.
U pamë sy ndër sy dhe i buzëqeshëm njëri-tjetrit.
Filluam të bëjmë bashkë gjysmën tjetër të rrugës deri në Vanar. Por kjo copë rrugë zgjati më shumë se një çerek ore, sepse, duke dashur që të mos e ndërpritnim bisedën, detyroheshim të ndalonim vende-vende, t’i dilnim përpara njëri-tjetrit, kur shtegu vinte më i ngushtë, duke kaluar herë majtas dhe herë djathtas, për t’iu anashkaluar ndonjë ferre.
-Si po e kalon këtu? – më pyeti hoxha.
-Mirë.
Pas disa hapash:
-Të pyeta si po e kalon këtu, – përsëriti hoxha.
-Dhe unë u përgjigja: mirë!
Pas disa hapash:
-Kot të pyeta, se e dija që kështu do të më përgjigjeshe.
M’u kujtua magazinieri i Qafukut, që më kishte thënë se hoxha kishte studiuar në Stamboll. Për t’ia bërë qejfin, i thashë:
-Nuk e ka thënë kot turku “sabër – selamet”.
-Ah, po! – tha hoxha i ngazëllyer. – Shqip i themi “I duruari – i fituari”, por kjo nuk mjafton, mor bir! Tërë jetën me durim, njeriu mund të pëlcasë përpara se t’ia dalë mbanë. Prandaj duhet edhe harresa. Harro kush ke qenë dhe si ke jetuar dhe do të qetësohesh, do t’i përballosh më lehtë vështirësitë, deri sa të vijë dita që t’ia dalësh mbanë.
Nuk po e kuptoja mirë se ku e kish qëllimin hoxha, që po më jepte këtë këshillë. Ndoshta donte thjesht të më qetësonte. Ç’përgjigje duhej t’i jepja? Por shpëtova nga ky telash se, mbërritëm përpara zyrave. Ku ishin ulur galiç disa çuna dhe po bisedonin. Hoxha e ndërpreu bisedën. U ndamë me një “Shëndet!” dhe hoxha hyri në postë. Njëri nga ata çunat m’u afrua dhe më tha:
-Po ti ku e nga e njeh hoxhën?
-Jo, nuk e njoh. Isha në furrë për këtë, – dhe i tregova copën e bukës, – në të kthyer na takoi ta bënim bashkë një copë rrugë.
Ç’ishte ky çunak? Thjesht një kureshtar, apo ndonjë bir vigjilenti? Por një shoku i tij pak më i rritur, e kapi për krahu dhe duke e larguar nga unë i bërtiti: “Ç’ke me të? Lere rehat!”.
Fillova të analizoj bisedën me hoxhën. S’më mbetej gjë tjetër veçse të duroja. Por që të durosh, duke përballuar çdo vështirësi, duhet të jesh trim. Frikacaku nuk duron dot. Nga frika, çorientohet dhe epet shpejt. Pra, unë duhej të bëhesha më trim. Por ç’është trimëria? Është pyetja që jo rrallë më ka lindur në jetë dhe që jam përpjekur t’ia shpjegoj vetes.
Një përgjigje të bukur ma ka dhënë Myslim Keta. Ishte janari i vitit 1961. I porsamartuar, po vrisja mendjen ku t’i kaloja nja dy javë pushim me gruan. Një shok më tha: “Kërko një fletë kampi për në Shtëpinë e Pushimit të Oficerëve, në plazhin e Durrësit. Me siguri do të ta japin, se në këtë periudhë nuk ka shumë pushues”.
Dhe vërtet aty të vetmit “pushues” ishin një grup i vogël oficerësh të një reparti ushtarak të dislokuar në Durrës. Komandant i tyre, ishte trimi Myslim Keta, me të cilin pata fatin të njihem. Shpesh hanim drekë bashkë në një tryezë. Me gjithë përpjekjet që bëra për të “vjelë” disa nga bëmat e tij gjatë Luftës Nacionalçlirimtare, nuk pata sukses.
Dihet se trimat e vërtetë, kurrë nuk flasin për trimëritë e tyre. Atëhere mendova të kaloj në një temë të përgjithshme. Dhe e pyeta: “Ç’është trimëria”? Myslimi heshti disa minuta, po mendohej. Këmbëngulës, si çdo gazetar, e përsërita pyetjen. Dhe ai më tha:
-Trimëri nuk është të kesh armë dhe ta zbrazësh kundër atij që s’ka armë. Kjo është poshtërsi.
Pas një pauze të shkurtër:
-Trimëri nuk është të zësh pusi dhe të vrasësh një njeri që shkon rrugës dhe që nuk e di se në ç’ferrë je fshehur ti. Kjo është pabesi.
Përsëri një pauzë.
-Trimëria nuk vërtetohet as në duel. Këtu shpesh lot rol rastësia, për të mos thënë fati.
Edhe një pauzë.
-E gjeta! Trimëri është gjakftohtësia në situata të vështira. Ndodhesh ngushtë? Po ruajte gjakftohtësinë e të mendosh se si do të dalësh nga gjendja e vështirë, ti je trim. Po e humbe toruan, rrëmben armën, sokëllim, bërtet, kërcënon e çirresh, ti je frikaman, në mos qofsh i çmendur.
-Po a ka frikë trimi? – vazhdova ta ngacmoj bisedën.
-Vetëm budallai nuk ka frikë. Edhe plumbi i armikut vret, të merr jetën. Por frika mposhtet me gjakftohtësi…!
Kjo bisedë m’u kujtua kur po mbushnim thasët me grurë bashkë me një plak simpatik nga Keta. Ishte fushata e mbjelljes së grurit. Nga brigadat vinin kafsharët që merrnin farën. Që fshatarët të mos e hanin farën, në vend që ta mbillnin, gruri duhej të helmohej.
Më ngarkuan mua të merresha me këtë punë. Përpara magazinës, hapej një plastmas, në të derdhej thesi me grurë. Unë duhej të shtija një lopatë helm-pluhur, ta përzieja mirë me grurin.
Kjo punë ishte më e lehtë për se të shkulje ferra, por më e dëmshme për shëndetin. Magazinieri kishte gjetur belanë se nuk pranonte njeri ta kryente këtë punë. Atëhere kishte dalë një i mençur dhe e kishte gjetur zgjidhjen: “Thirre atë të internuarin, po t’ia mbajë, le të refuzojë”! Mua, sigurisht, nuk “ma mbajti” dhe fillova punën.
Një ditë po furnizoja plakun simpatik nga Keta me një kuintal farë. Pasi e përzjeva, po prisja me lopatë në dorë, që plaku të hapte grykën e thesit dhe unë ta mbushja me lopatë.
-Jo, jo me lopatë, – tha fshatari. Pastaj u ul, futi njërën anë të thesit nën grurë dhe filloi me dorë të shtyjë grurin në thes. Mua më tha të bëja të njëjtën gjë nga ana tjetër.
-Është i helmuar, – i thashë.
-Unë e kam ngrënë e s’më ka gjetur gjë. E lava dy-tri herë dhe bëra bukë. Ky është grurë shumë i mirë për bukë. E hëngrën cullët thatë. Hi! HI! – qeshi plaku me gjithë shpirt. – kur të mbarosh punë laji mirë duart para se të hash bukë.
Kur po mbushnim thesin e dytë plaku më tha:
-Atë punën e bukës me grurë të helmuar, mos ia trego njeriu.
-Mos ki frikë, – më shkau goja mua.
-Frikë? E di se kush je, prandaj s’kam pse të kem frikë. Hi! Hi! – qeshi përsëri.
Pasi e ndihmova për të ngarkuar mushkën plaku më tha:
-E di që po vuan. Të gjithë po vuajmë.
Ndoshta ai kishte dëgjuar se ato ditë unë mbushja në baxho bidonin me hirrë, për të ngrënë bukë. Para se të nisej, duke parë fytyrën time të vrarë, më pa drejt në sy dhe me një shprehje të fytyrës së tij, ku lexohej keqardhja, më tha:
-A e di mor bir se ç’është trimëria? Trimëri është që edhe kur të mbetesh pa bukë, të mos mërzitesh. Mos u mërzit! Hi! Hi! – Kapi mushkën për kapistalli dhe u nis për rrugë. Për të mbjellë apo për të bërë bukë, që ta hanë cullët thatë?
* * *
Afroi Viti i Ri. 31 dhjetor. Në Vanar, mbetën dezhurni i depos së armatimit, nëpunësi i postës dhe unë. Dezhurni i depos më tha:
-Unë jam në turnin e tretë. Pas pak, po të duash, eja tek unë të rrimë bashkë. Nuk besoj të vijë njeri sonte.
Por unë isha aq i mërzitur, saqë edhe soba me zjarrin bubulak që skuqte edhe qyngjet, nuk mund të më ngrohte. Nxora nga valixhja një libër që të lexoja dhe të humbja mendjen, por nuk munda të lexoj. Sytë m’u mbushën me lot. Ç’kanë vallë sonte në tryezën e Vitit të Ri, Violeta me Artanin?
Unë vetë kisha një copë bukë dhe djathë. Ushqimi nuk sjell gëzim në darkën e Vitit të Ri. Por gëzimi familjar në këtë darkë, kërkon që tryeza të jetë plot me ushqime, të ketë edhe një gotë raki, edhe një gotë verë.
Çudi sa e ngatërruar është jeta. Unë zakonisht e shoqëroja rakinë me qepë e urdhra. Kur mendova këtë, më shpoi hundën kundërmimi i fortë pikërisht i qepës dhe hudhrës. Dhoma ime kishte qenë gjashtë muaj më parë magazine, ku kooperativa mbante qepët dhe hudhrat. Muret e pa suvatuara e kishin thithur aq fort erën e tyre, saqë ndihej edhe pas gjashtë muajve.
“Pra, mezenë e kam”, thashë duke qeshur me veten, “më mungon vetëm një gotë”. Ma ndërpreu këtë sfilitje dikush që trokiti në derë. U tmerrova. Kur kisha qenë tri ditë me lejë në Tiranë, një shok, që më takoi rastësisht në hyrje të hotelit, më kishte thënë:
-Ti qenke jashtë? Këtu është hapur fjala sikur të kanë arrestuar!
Unë kisha dëgjuar jo një rast, që njerëzit i arrestonin në natën e Vitit të Ri dhe i vrisnin pa gjyq. Por këto, siç më kishin treguar, kishin ndodhur në vitet e para të pasluftës, nuk u tmerrova nga arrestimi, sepse gjatë këtyre gjashtë muajve, isha bindur se ishte më mirë të ishe në burg, sesa i internuar, i vetmuar si unë. Por çdo të ndodhte pas kësaj me gruan dhe djalin?
E trokitura në derë u përsërit, këtë herë më fort. “Duhet hapur”, mendova, “ndryshe do ta thyejnë”. Përderisa në Tiranë ishte hapur fjala se mua më kishin arrestuar, mendova se emri im do të kishte hyrë në ndonjë listë arrestimesh. Dhe unë prisja me ankth arrestimin.
U çova dhe e hapa. Në dritën e dobët të dhomës, në orën 12, në kufirin ndërmjet viteve 1975-1976, dallova siluetën e dezhurnit të postës, që më la në duar diçka të mbështjellë me gazetë.
-Sonte kemi Vitin e Ri, – më tha. – Të solla diçka nga ato të shtëpisë. Më fal, se nuk rri dot. Nuk mund ta le postën vetëm. – Dhe u largua.
E hapa gazetën. Ishte dhurata e Vitit të Ri, dhurata më e shtrenjtë, me një vlerë të madhe njerëzore për gjendjen shpirtërore, në të cilën ndodhesha: ishte një copë e madhe mishi të pjekur dhe një ngastër e mirë byreku…”! Memorie.al
