Nga Reshat Kripa
Pjesa e trembëdhjetë
Memorie.al / “Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova të rënda që në moshën më të njomë në skutat e fshehta të shpirtit të tij, lind një farë peshoreje, një peshore e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote. Duke e ndier veten të pafajshëm, ai iu nënshtrua fatit pa bërë zë. Nuk u qa aspak. Ai që s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët”!
(Viktor Hygo, “Njeriu që qesh“)
RINI E COPËTUAR
Kushtuar familjes dhe shoqërisë,
Autori
RIKTHIMI NË FAMILJE
Ishte pranvera e vitit 1956. Abazi, miku i ngushtë i familjes tonë bënte martesën e të birit. Në dasëm ishin të ftuar edhe im atë me nënën, së bashku me xhaxhanë me të shoqen. Unë me motrën ishim vetëm në shtëpi. Ajo ishte mbyllur në dhomën e saj duke bërë ditarin dhe përgatitjen për ditën e nesërme në shkollë, ndërsa unë isha zhytur, në leximin e një libri. Ora nuk kishte shkuar nëntë, kur në shtëpi vjen im atë. Pamja e fytyrës tregonte se diçka e rëndë, jo e zakonshme, kishte ndodhur. I habitur e pyeta:
– “Babi, pse u ktheve kaq herët”?
Ai nuk u përgjigj, por u zhvesh dhe u shtri në shtrat. Shkova lart dhe i tregova motrës. Ajo zbriti menjëherë dhe e pyeti se mos ishte i sëmurë. Vuante nga tensioni i lartë i gjakut.
– “Jo, jo, nuk jam i sëmurë, por më lini të qetë në hallin tim”, – u përgjigj me një zë që dukej sikur vajtonte.
– “Po çfarë ke që je prekur kaq shumë”?! – insistoi motra.
– “Për herë të parë në jetën time, pas gjashtëdhjetepesë vjetësh, po e ndjej veten të fyer. Këtë nuk kam për t’ua falur kurrë”!
Fytyra e tij kishte marrë një pamje të atillë, që edhe sikur ta vrisje në atë çast, do të ta falte. Kaq e madhe ishte dhimbja që ndiente. Në atë çast mbërriti edhe xhaxhai. Ne e rrethuam dhe e pyetëm se çfarë kishte ngjarë. Ai u ul në divan dhe foli me një zë gjysmë të mekur:
– “Më sillni një gotë ujë”!
Motra nxitoi të mbushë gotën. Ai, pasi piu ujin dhe u qetësua, filloi të flasë:
– “Na ndoqën, moj bijë, na ndoqën! Ishim të padëshirueshëm për atë ambient. Të drejtën, mua nuk më thanë gjë, por, kur vura re se Qazimi mungonte, pyeta për të. Më ra në sy mungesa e tij. E pashë që shmangeshin të më përgjigjeshin. Nuk dinin ç’të më thonin. Mendja më vajti se mos ishte sëmurur dhe ngula këmbë. Atëhere më afrohet Refiku, ai ishte vëllai i Abazit dhe më thotë:
– ‘Dëgjo Shyqyri, Qazimi ka ikur në shtëpi’.
– ‘E përse’?
– ‘Po ja, ai Elhami’ kërkoi që të largohej, përndryshe do ikte vetë. Ne nuk mundëm të mos ia plotësonim dëshirën. Ju e dini që ai është një funksionar i lartë i partisë dhe nuk mundeshim ta kundërshtonim’.
– ‘Po unë ç’kërkoj që rri këtu? A nuk jam edhe unë vëllai i tij? Ju falemnderit për fisnikërinë që treguat dhe ju rruat ai, pasi është funksionar i lartë. Por ne nuk kemi ngelur keq për njerëz që kanë frikë nga hija e tyre”.
– “Po gratë pse nuk ikën me juve”? – pyeti motra.
– “Ato ishin në dhomën tjetër dhe nuk dinë gjë”.
Motra u revoltua së tepërmi. Shkoi në dhomën lart, u ndërrua shpejt e shpejt dhe u kthye:
– “Reshat, eja me mua”, – më tha.
– “Ku do veni”?! – pyeti babai.
– “Rrini të qetë, do kthehemi shpejt”.
U nisëm të dy. Rrugës e pyeta:
– “Çfarë do të bëjmë”?!
– “Eja dhe mos fol asgjë, vetëm shiko”.
Shkuam në shtëpinë ku zhvillohej dasma. Që larg dëgjohej kënga që buçiste me forcë. Kur hymë në shtëpi, na doli para motra e dhëndrit me një tepsi me mish, që e shpinte në dhomën e grave.
– “Mirseardhët! Ejani, sa mirë e bëtë”.
– Ju faleminderit, po nuk kemi ardhur për të ngrënë”!
U futëm në dhomën e grave. Ato hanin dhe bënin muhabet duke qeshur dhe kënduar. Sa na panë ne heshtën. Motra, duke qëndruar pranë portës, iu drejtuar nënës dhe xhaxheshës:
– “Po ju moj, keq për thelat e këtyre keni mbetur?! Burrat ju a dëbuan dhe ju vazhdoni të hani?! Ngrehuni dhe ejani të ikim”.
Ato të habitura, pasi nuk dinin se çfarë kishte ndodhur u ngritën dhe ndoqën motrën dhe mua që u larguam menjëherë. Rrugës ajo u tregoi gjithçka. Kur mbërritëm në shtëpi babai tha:
– “Rrofsh, moj bijë, se të kam si djalë e kaluar djalit”.
E tillë ishte motra e ime. E tillë qëndroi ajo edhe në vitet që do vinin më prapa. Simbol i sakrificës dhe vetëmohimit.
Sa për marrëdhëniet me familjen e Abazit, ato mbetën të ngrira deri sa ai vdiq. Më prapa djali i vogël i tij, u afrua përsëri me ne. Të themi të drejtën, na është ndodhur pranë në të gjitha momentet e vështira, sidomos me rastin e sëmundjes së nënës dhe babait. Kështu që miqësia e jonë, u ngrit përsëri në nivelin që ishte më parë.
VELIU
Një pasdite, ndërsa bisedonim në familje si zakonisht, trokiti porta e jashtme. Fatushja u ngrit dhe e hapi. Para saj qëndronte një djalë jo më shumë se njëzet vjeç.
– „Kam ardhur të takoj Reshatin“, – foli ai.
– „Urdhëroni brenda“!
Djaloshi hyri në dhomë. Ishte një fytyrë e panjohur për ne. Sytë i kishte të mëdhenj. Flokët kaçurrela, ngjyrë gështenjë. Edhe tiparet e tjera, i kishte shumë të rregullta. Ishte shumë energjik. Pamja e tij, tregonte për një njeri të sinqertë dhe të ndershëm.
– “Jam Veli Premtaj, vëllai i Dilaverit. Ju nuk më njihni. Kam dëshirë të bëhemi miq bashkë”.
– “Mirëseardhët, jam shumë i gëzuar që u njohëm”.
Për Veliun kisha dëgjuar për herë të parë, nga Myrtezai. Në vitin 1949, së bashku me të dhe shokë të tjerë, kishin krijuar një grup që shpërndante trakte. Pikërisht atëhere Myrtezai, shkroi vjershën që kam përmendur më lart, kushtuar dy heronjve nga Lepenica. Dilaveri, ishte i dënuar me njëzet vjet burg. Nuk e kisha njohur, gjatë qëndrimit nëpër kampe.
Ai ishte në burgun e Burrelit, ndërsa unë nëpër kampe. Por ata që kishin qenë me të, më kishin treguar se ishte një njeri trim dhe i vendosur. Ishin nga Vranishti. Babanë e tyre, Rapo Meton, një personalitet me zë në krahinë, e kishin vrarë pa gjyq komunistët, në kohën e Luftës. U ulëm pranë njeri-tjetrit dhe filluam të bisedojmë. Më tregoi se në familje, kishte nënën dhe vëllanë e vogël, Aliun.
Kur kish mbaruar shkollën shtatëvjeçare, ishte detyruar të fillonte punë në ndërtim. Ishte mashkulli i madh i familjes. Duhej të ushqente nënën e sëmurë dhe vëllanë e vogël, që vazhdonte shkollën. Njëkohësisht, duhej të mbante edhe Dilaverin në burg. Shkollën e vazhdonte natën. Ishte në vitin e tretë, të gjimnazit.
“Si biseduam gjerë e gjatë”, – iu drejtua tim eti:
– “Do të na lejoni të dalim të bëjmë një shëtitje”?
– “Posi, mor bir, ti shyqyr që erdhe, se ky mbeti brenda”.
– “Mos kini merak, se e përcjell unë kur të kthehemi”.
U gëzova pa masë. Kisha dhe unë një mik me të cilin, mund të dilja. Bulevardi në të cilin bëhej shëtitja në atë kohë, ishte rruga nga Xhamia e Plumbit, në atë të Tabakëve. Ai ishte plot me njerëz që shëtisnin. Gjatë xhiros, takova Kliton dhe Burimin, si dhe Luan Kokën, Aleksandër Borën dhe Shezai Çelën, tre shokët e klasës, të tre të kategorisë time. Pashë edhe disa të tjerë. Një pjesë e tyre buzëqeshnin dhe më përshëndesnin nga larg. Të tjerët, bënin sikur nuk më njihnin. Ndoshta kishin frikë, të takoheshin me mua. Ndoshta edhe unë druhesha, të takohesha me ta. Vitet e burgut, kishin influencuar në karakterin tim. Shumica e shokëve të tjerë, ishin me studime në universitet.
Më kujtohet një ngjarje e muajit janar 1956. Në atë kohë studentët ishin me pushimet e dimrit. Isha në agjensinë e udhëtarëve, për të prerë bileta për Rrogozhinë. Do të shkoja në Korçë. Meqenëse, vetëm dy autobuza udhëtonin në ditë në atë linjë dhe kërkesa kishte shumë, bëhej regjistrimi i kërkuesve më parë dhe pastaj bileta-shitësja, lexonte emrat sipas listës. Kur foli emrin tim, u afrova te sporteli. Në këtë kohë, dëgjoj një zë që foli:
– Reshat Kripa?! Po ky është shoku im i ngushtë i klasës”?!
Mora biletat dhe dola nga radha. Para meje qëndronte Ali Zankua, me të cilin dikur, mësonim dhe luanim bashkë. Vazhdonte fakultetin Juridik. U përqafuam dhe më uroi që kisha dalë shëndoshë e mirë. Ndjeva një kënaqësi të madhe.
Edhe vajzat e klasës më shihnin dhe më buzëqeshnin me përzemërsi. Donika me Neimenë dhe Aliqi me Anën, tentuan të më afroheshin, por unë, nuk e di sepse, bëra sikur nuk i vura re. Burgu më kishte mbyllur brenda vetes time. Jetonim kohë të vështira dhe duhej të vepronim, si na e diktonte ajo. Ndërsa Neri, sa më pa, u skuq si paparune. M’u duk, sikur filloi të dridhej. Edhe unë u prisha në fytyrë. Veliu më vuri re dhe më pyeti;
– “Çfarë pate”?
– “Asgjë, jam mirë”, – u përgjigja duke e mbledhur veten.
Pasi bëmë disa xhiro, Veliu më ftoi për vizitë, në shtëpinë e tij. U përshëndetëm me shokët e tjerë dhe u ndamë. Banonte në bulevard, në një barakë që ndodhej karshi ish shtëpisë së Eqerem Bej Vlorës, që tashti ishte kthyer në shtëpi kulture. Në këtë barakë, banonin shumë familje. Kishin dy dhoma. Në njërën flinin dy vëllezërit, kurse tjetrën, e përdornin si kuzhinë ku flinte edhe e ëma.
Kur hymë ne, ajo po punonte diçka me shtiza.
– “Xho, të kam sjellë Reshatin”, – i tha Veliu.
– “Shyqyr që dole shëndoshë, more bir”! – më tha duke më përqafuar.
Nga sytë vura re se filluan t’i rrjedhin lotë.
– “Mos ma vurë re, – vazhdoi, – Vuajtjet e tua, më kujtojnë Dilaverin tim. Nuk e di në se do ta shoh më ndonjë ditë”!
Xhoja ishte një nënë e rrallë. Asnjëherë nuk e kam parë fytyrën e saj, pa lotë. Mbeti e ve, që kur ishte akoma e re. Burrin ia kishin vrarë. U detyrua të lidhë shaminë e zezë dhe të rrisë tre djem, më i madhi prej të cilëve, Dilaveri, ishte vetëm katërmbëdhjetë vjeç. Çupat i kishte të martuara. Të madhes, Lalesë, i kishte ndodhur e njëjta fatkeqësi. si të ëmës. Edhe asaj i kishin vrarë burrin, duke e lënë me djalin e vetëm në gji. Fatkeqësinë më të madhe Xhosë, ia kishte shkaktuar arrestimi i Dilaverit. Kishte mbetur e vetme, me dy fëmijë të vegjël, ku Veliu ishte vetëm dhjetë vjeç, ndërsa Aliu, tetë.
Aliu po mësonte në dhomën e gjumit. Ishte maturant. U ngrit dhe u takua me mua. Atë natë më mbajtën për darkë me atë që iu ndodh, por që mua më shijoi së tepërmi. Në atë familje e ndjeva veten, si në shtëpinë time. Kur u ndamë, Veliu më përcolli deri në shtëpi.
* * *
Pasdite, kur ai linte punën, dilnim shëtitje. Herë veja unë atje dhe herë vinte ai te unë. Nëpërmjet tij u njoha edhe me shumë shokë të tjerë. Në kontaktet e mia me ta vija re, se mentalitetet tona ndryshonin. Kisha pak kohë që isha liruar dhe ruaja akoma mentalitetin e burgut. Atje çdo gjë ishte e ndarë, si me thikë. E bardha ishte e bardhë dhe e zeza e zezë. Ato nuk mund të përziheshin me njëra-tjetrën. Nën këtë prizëm i shihte gjërat, optika e syrit tim. Kurse ajo e shokëve të mi, ishte e ndryshme. Vija veshin se edhe optika e Klitos apo Burimit që kishin disa vite që ishin liruar, kishte ndryshuar. Kjo gjë më habiste.
Ditët kalonin dhe bashkë me to, ndryshonte edhe mentaliteti im. Fillova të kuptoj, se kisha hyrë në një botë të ndryshme nga ajo e burgut. Ndërsa në burg shoqëria ishte ndarë në kampe armike, të pa pajtueshme me njëra-tjetrën, këtu edhe pse ekzistonte një ndarje e tillë, duhej të ishe shumë i rezervuar, të mos i shprehje mendimet e tua, veçse me zë të ulët, me shokun që kishe pranë. Ndërsa në burg, spiunit apo dallkaukut, ia përplasje në fytyrë gjithçka, pasi në fund të fundit, mund të përfundoje vetëm në qeli për disa ditë, këtu duhej t’i buzëqeshje dhe të bëje sikur nuk dëgjoje. Duhej të mundoheshe, të mos bëje armiq. Këtu rreziku ishte shumë më i madh. Mund të ktheheshe përsëri, andej nga kishe ardhur.
Megjithatë, edhe këtu kishte plot njerëz të mirë dhe me karakter të larë. Ata me heshtjen e tyre tregonin, se dinin të jetonin me nder, në atë botë të sunduar nga frika dhe terrori. I tillë ishte Veliu. Të tillë ishin edhe shokët e mi të tjerë. Këtë rrugë ndoqa edhe unë.
Shëtitjet tona vazhdonin çdo pasdite. Ishte i njëjti itinerar, nga xhamia në xhami. Pothuajse çdo mbrëmje, shikoja Nerin dhe zemra më gufonte. Vëreja se edhe ajo më shikonte. Por asnjë nuk merrte guximin, për të folur. Koha na kishte ndarë.
VJOLLCA
Nga mesi i janarit, u nisa për në Korçë. Doja të takoja Netën dhe Vjollcën. E kisha amanet nga Sadiku, për t’u dorëzuar letrën. I lajmërova një ditë para me telegram, në mënyrë që të dilnin të më prisnin. Atje mbërrita në mbrëmje. Po më priste Vjollca. U përqafuam dhe u nisëm për në shtëpi.
Më pritën sikur të isha djali, apo vëllai i tyre. Një ngrohtësi të tillë, nuk kisha provuar ndonjë herë. U fola për jetën e burgut dhe për Sadikun. Për prindërit dhe familjen time. Më dëgjonin me vëmendje të madhe. U dorëzova edhe letrën e tij. Dikur Vjollca foli:
– “Mami, ne po dalim pak. Dua t’i tregoj Reshatit, Korçën”.
– “Dilni moj bijë”.
U nisëm. Vjollca më tregonte për rrugët dhe godinat karakteristike të qytetit. Së fundi, u ulëm në një bar të qetë. Kishte fare pak njerëz, tamam ashtu si donim ne. Vjollca porositi dy kakao. Pinim dhe bisedonim me zë të ulët. I tregonim njeri-tjetrit, të fshehtat e secilit.
– “U takove me Nerin”? – pyeti ajo.
– “Jo, ajo është vetëm një ëndërr, një ëndërr që zgjati tepër dhe më mbajti me shpresë në ato vite të dhimbshme. Besoja se më dashuronte. Nuk e di, ndoshta është dhe e vërtetë. Ne asnjëherë nuk i kishim thënë njeri-tjetrit se duhemi. Vetëm se shiheshim dhe nuk flisnim. Tashti jam zgjuar dhe shoh se ndodhem në një botë tjetër, të ndryshme nga ajo që ëndërroja”!
– “Përse”?
– “Ju thashë. Ne shihemi pothuajse çdo mbrëmje. Por nuk guxojmë t’i flasim njeri-tjetrit. Këtu më tepër fajtor jam unë…”!
– “A e doni akoma”?
– “Nuk e di. Sa herë që e shikoj ndjej zemrën të më rrahë me forcë. Por le ta lemë këtë bisedë. Shkëlqimi a vazhdon studimet”?!
– “Sivjet është në vitin e fundit. Në vjeshtë do të martohemi”.
Dëgjoja Vjollcën që fliste dhe uroja me veten time, që ato që thoshte, të ishin të vërteta. Por zemra mendonte ndryshe. Kisha një frikë të madhe. Këtë frikë ma shtonte më tepër mendimi, që më kishte shprehur Sadiku. Këto dyshime, doja t’ia thoja edhe asaj. Mendoja se e kisha për detyrë, një gjë të tillë.
– “A je e sigurt”?
– “Për çfarë”?
– “Për martesën”.
– “Ai ishte këtu për pushimet e vitit të ri dhe vendosëm për në shtator”.
– “Dëgjo Vjollca, dua të jem i sinqertë me ty. Kam frikë. Ju të dy, keni një mal ndërmjet njeri-tjetrit dhe nuk besoj që ky mal, të mund të kapërcehet aq lehtë. Kjo është dilema e ime”.
Fjalët e mia, e shqetësuan. Qëndroi për një periudhë pa folur. Edhe unë nuk flisja. Prisja reagimin e saj. Së fundi tha:
– “Këto fjalë më thotë edhe mami, por ne duhemi. A e kupton se sa fort duhemi?! Ju nuk i keni premtuar njeri-tjetrit dhe nuk keni ndonjë detyrim për të mbajtur. Lidhja e jonë është ndryshe. Pastaj…”! – Heshti sikur mendonte nëse duhej të ma thoshte apo jo atë fjalë.
– “Çfarë pastaj”?!
– “Tashmë çdo gjë ka marrë fund. Nuk kam rrugë tjetër. Ti e kupton se çfarë dua të them…”?!
E kuptova. Nuk gjeja dot fjalë për t’i thënë. Le që çfarë mund t’i thoja? Nuk kishte mbetur më gjë, veçse të prisnim se si do të rridhnin ngjarjet.
– “Zoti të ndihmoftë”!
U ngritëm dhe po shëtisnim rrugëve të qytetit.
Ajo pa orën dhe foli:
– “Shkojmë në kinema. Është filmi ‘Zekthi’. Është shumë i bukur”.
“Shkojmë“ – thashë, pa e patur mendjen.
Premë biletat dhe u ulëm në karriget e caktuara. Pas pak filloi filmi. Një fillim madhështor dhe një fund tragjik. Një interpretim i shkëlqyer i Oleg Strizhenovit. Para syve, më mbeti skena madhështore e ekzekutimit të Arturit dhe letra për Xhimin:
“Dy herë të putha dhe të dy herët pa lejen tënde. Tani nuk më mbetet veçse të puth shkronjat, ku është shkruar emri yt“.
Dolëm mjaft të prekur dhe nuk flisnim.
– “Përse nuk flet”? – foli ajo.
– “M’u duk sikur pashë jetën time”, – u përgjigja.
Kur mbërritëm në shtëpi, gjetëm komshinjtë përballë.
– “Ju prezantoj miqtë tanë; Robert dhe Eglantina Mandi”, – foli Neta.
U takuam dhe ndenjëm deri vonë, duke biseduar. Të nesërmen u nisa për në Vlorë. Memorie.al
