Nga Reshat KRIPA
Pjesa e katërt
Memorie.al / Arbëri qëndronte në qoshkun e tij në sallë, duke pritur mbërritjen e avionit që do ta çonte në një botë tjetër dhe meditonte. Meditonte dhe ëndërronte rrugën plot hithra e ferra, nëpër të cilën kishte kaluar jeta e tij. I kujtoheshin brengat që e kishin shoqëruar vite me radhë. Kishte shumë pasione. Donte të bëhej jurist, gazetar, mjek, inxhinier, artist, shkrimtar apo çfarëdo tjetër gjë, që të mundësohej. Por fati e kishte dënuar që të mos arrinte asnjë, nga majat e ëndërruara. Zhgënjimin e haste në çdo hap të jetës.
Ora e historisë. Profesori po shpjegonte temën mbi Konferencën e Labinotit në shtator të vitit 1943. Ligjërata e tij vazhdonte: “Me ardhjen e pushtuesve nazistë, i gjithë reaksioni u bashkua rreth tyre. Kuislingët e kallëpeve të ndryshme shpresonin tani, se me ndihmën e ushtrisë gjermane, do ta shkatërronin Luftën Nacionalçlirimtare të popullit shqiptar. Ata bënin lojën e dyfishtë, nga njëra anë bashkëpunonin me forcat gjermane të pushtimit dhe nga ana tjetër, mbanin lidhje me misionet ushtarake angleze, të cilat nga ana e tyre, përpiqeshin që të mbanin gjallë forcat dhe lëvizjet kundër-revolucionare në Shqipëri.
Konferenca II-të Nacionalçlirimtare, u mblodh me vendim të Partisë Komuniste Shqiptare. Ajo shënoi një etapë të rëndësishme në thellimin e procesit revolucionar të luftës, në bashkimin politik të popullit shqiptar rreth Frontit Nacionalçlirimtar, në zgjerimin e luftës së armatosur kundër pushtuesve gjermanë dhe bandave që ishin vënë në shërbim të tyre”.
Arbëri kishte humbur në botën e tij. Dëgjonte shpjegimin e profesorit dhe në vesh i ushtonin fjalë dhe shprehje të ndryshme si; kuislingë, tradhtarë, Fronti Nacionalçlirimtar e, të tjera dhe para syve i shfaqej figura e të atit, për të cilin e ëma i kishte thënë se ishte rreshtuar në anën e nacionalistëve. I shfaqej figura e tij dhe mendonte: Po i ati, në ç’pozicion kishte qenë? E ëma i kishte thënë se ai kishte dalë për të luftuar pushtuesit, kurse historia në shkollë, fliste ndryshe. Cilën të besonte, të ëmën apo historinë që mësohej në shkollë? Kush ishte e vërteta? Ndërgjegjja e tij i thoshte se i ati, ishte një luftëtar i lirisë ndërsa, sipas shpjegimit të profesorit, ishte e kundërta.
Profesori e vuri re që ai kishte humbur në mendime dhe i foli:
“Arbër, a je këtu”?
Arbëri dëgjoi emrin e tij dhe ngriti kokën;
“Urdhëroni profesor”! – tha pa vetëdije
“Më thoni, çfarë shpjegova deri tani”?
Arbëri u zu ngushtë dhe nuk dinte se çfarë të thoshte. Heshti. Profesori, që e njihte si një nxënës të shkëlqyer, nuk e ngacmoi më tepër. Pas tre ditësh. Përsëri ora e historisë. Profesori hyri në klasë dhe pasi bëri apelin thirri:
“Arbër, në dërrasë”!
Arbëri u ngrit dhe u drejtua për në dërrasën e zezë. Mendoi se profesori e kishte ngritur për të provuar, se sa kishte mësuar duke u nisur nga incidenti i orës së kaluar. Ndaj filloi të ligjëronte. Profesori mbeti i habitur nga rrjedhshmëria e të folurit.
“Uluni, dhjetë”, – i tha kur ai mbaroi.
Arbëri u ul dhe u zhyt përsëri në ëndërrime. Si do të kishte reaguar i ati, sikur të ishte gjallë dhe ta kishte dëgjuar? A do ta pranonte një ligjëratë të tillë? I dukej sikur një çekan i madh dhe i rëndë e godiste në kokë.
“Përse, përse kështu”? – pyeste veten.
Kjo pyetje e brengoste më tepër, madje i ngjallte edhe një ndjenjë mosbesimi në ndërgjegje. Vendosi ta bisedonte me t’ëmën. Në mbrëmje i shpjegoi, se çfarë kishte ndodhur.
“Dëgjo, biri im! Sot jetojmë në një botë të vështirë, ku nuk di njeriu se ku ta gjejë veten, ndaj duhet të gjesh rrugën e drejtë, për të ecur përpara. Duhet të mendohesh para se të veprosh. Gjithmonë duhet të kesh kujdes, që të mos pengohesh dhe të biesh. Një gjë duhet të kesh parasysh, mbi të gjitha, të mbetesh njeri”.
Arbëri u ngrit dhe shkoi të shtrihej. Atë natë e kaloi plot me ëndrra të ndryshme, ku mbi të gjitha, i shfaqej figura e të atit që i pëshpëriste:
“Ndiq rrugën time, bir”!
* * *
Si zakonisht atë pasdite, Arbëri dhe Petriti, pasi bënë disa xhiro në bulevardin e qytetit, vendosën të ulen në lulishten aty pranë për të pushuar. U ulën në një nga stolat e saj. Përballë tyre, në një stol tjetër, qëndronte në heshtje një vajzë. Qëndronte si e ngrirë me sytë të drejtuar drejt qiellit. Kishte humbur në botën e ëndrrave, aq sa nuk e vuri re praninë e tyre. Në sytë e saj, çunat dalluan disa gjurma lotësh.
“Vajzë, çfarë ju mundon”? – foli Arbëri duke i shkuar pranë.
Ajo ngriti kryet dhe po vështronte. Nuk foli. Arbëri e kuptoi se ajo nuk ishte në këtë botë. I përsëriti pyetjen. Vajza u përmend. U ngrit dhe filloi të largohej si një somnambul.
“Qëndroni! – foli Arbëri. – Çfarë brenge ju mundon? Mos ju kanë ndëshkuar prindërit? Mos ju ka ndëshkuar mësuesi”?
Vajza qëndroi.
“Ne jemi vëllezërit e tu”, – shtoi Petriti.
Çuditërisht vajzës i dukej se këta dy djem, i flisnin me çiltërsi. U kthye.
“Kam patur një ëndërr të bukur, – filloi. – Besoja se ajo do të vazhdonte për jetë. Por nuk ndodhi kështu. Shpata e Demokleut e preu atë në mes”.
“E pastaj”? – folën njëzëri të dy djelmoshat.
“Pastaj? Ajo u shua dhe mua nuk më mbeti gjë tjetër, veçse të lotoj. Ju më ringjallët dhe për këtë ju falënderoj. Tani më falni, dua të largohem. Mos më pyesni më.”
U largua e ndjekur nga vështrimet e habitura të dy të rinjve. Kaluan dy muaj. Arbëri po kthehej në shtëpi nga takimi që kishte patur me Petritin. Në kryqëzimin e një rruge, i doli para vajza enigmatike e lulishtes. Të dy ndaluan dhe po vështronin njëri-tjetrin. Heshtjen e theu i pari Arbëri:
“A ju kujtohet…”?
Ajo nuk e la të vazhdonte, por iu përgjigj:
“Patjetër, si s’më kujtohet”.
“Atëherë le të njihemi, Arbër Dauti”.
“Blerina Spaho”.
Shtrënguan duart dhe Arbëri ftoi për ta qerasur në një bar aty pranë. Pranoi. U ulën. Porositi dy akullore. E para foli Blerina:
“Lejomëni t’iu falënderoj edhe një here, për fjalët që më thatë atë ditë. Më zgjuat nga letargjia ku kisha rënë”.
“Nuk dua t’iu detyroj, – iu përgjigj ai në të njëjtën mënyrë, – por, nëse e shikoni të arsyeshme, a mund të më tregoni në çfarë letargjie keni rënë”?
Blerina u mendua disa çaste. Çuditërisht ky djalë sepse i ngjallte besim.
“Nuk e di nëse kam të drejtë, por parandjenja më shtyn të besoj, se kam të bëj me një djalë fisnik dhe të arsyeshëm, Kjo ndjenjë më lindi qysh në çastin kur u njoha me ju. Ndaj do t’iu tregoj të vërtetën time fatkeqe”, – i tha dhe vazhdoi; – “Më falni se do të duket si mburrje. Jam një nxënëse e shkëlqyer. U dashurova me një shokun tim të klasës. Ai ishte poet. Thurrte vazhdimisht vargje që m’i deklamonte. Kështu më rrëmbeu zemrën. Jam vetëm pesëmbëdhjetë vjeçe. E përfytyroja veten si një Zhuljetë të vendit tim. Besoja në dashurinë e përjetshme. Por u zhgënjeva.
Kisha gabuar drejtim. Djali me të cilin isha lidhur, donte të më përdorte si një lodër në duart e tij. Mendoja se edhe ai do të ishte një Romeo, por koha tregoi, se ai nuk ishte i tillë. Një ditë e pashë kur flirtonte me një vajzë tjetër. U trondita jashtë mase. Ika me vrap dhe qëndrova në stolin e lulishtes, ku më gjetët ju. Fillova të qaj. Qaja pa nxjerrë zë. Nuk e di se sa vazhdoi kjo, por u ktheva në këtë botë, vetëm kur më folët ju.
Ajo fliste por mendja e Arbërit kishte fluturuar. Cila ishte kjo vajzë, që në atë moshën fare të֝ re, kishte këtë logjikë?!
“Blerina, – i foli, – kush janë ata prindër të mirë, që kanë rritur një vajzë me një logjikë të tillë”?
“Jam vajza e vetme e një çifti intelektualësh. Im atë ka qenë, mësues Hektori, ndërsa nëna, mësuese Irma”.
Arbëri i kishte njohur të dy, madje i ati i kishte dhënë edhe atij lëndën e matematikës, ndërsa e ëma mësuese letërsie. Ishin figura të njohura, në tërë qytetin.
“Unë nuk e kam njohur tim atë – filloi ai të tregonte për veten e tij, – mua më ka rritur dhe edukuar nëna”.
U bë gati t’i tregonte se e ëma kishte qenë mësuese letërsie, por e frenoi veten. Si mund t’ia shpjegonte arsyen se, përse tani ajo punonte në ndërmarrjen bujqësore si punëtore. E shoqëroi deri te porta e shtëpisë. Ajo e ftoi për vizitë që të njihej edhe me prindërit e saj, por ai refuzoi, me pretekstin se kishte lënë një takim. U përshëndetën dhe u ndanë. Arbëri mori rrugën e shtëpisë por në mendjen e tij gjëmonte vetëm një emër, Blerina.
* * *
Blerina ishte zhytur në ëndërrime. Ëndërronte jetën e saj. Herën e parë, nuk kishte qëlluar në shenjë. Përse? Mos vallë ishte mosha e saj? Ndoshta. Po dashuria nuk ka moshë. Ajo të hyn në shpirt pa e kuptuar, dalëngadalë dhe një ditë shpërthen papritur. Kështu i kishte ndodhur edhe asaj me dashurinë e parë. Ishte një tip ëndërrimtar. Qysh fëmijë, kishte lexuar me endje libra të ndryshëm, madje edhe ato që nuk ishin për moshën e saj.
Në moshën trembëdhjetëvjeçare, kishte lexuar “Romeo dhe Zhuljeta”, “Ura e psherëtimave”, “Tristani dhe Izolda”, e të tjera libra me këto tema. Ndaj ishte hedhur me gjithë fuqinë e shpirtit, duke menduar për një dashuri të përjetshme, por bota në të cilën jetonte, ishte e ndryshme nga ajo e romaneve. Jetonte në atë botë ku dashuria, në pjesën më të madhe të njerëzve, ishte shndërruar në një lodër për dëfrime të çastit, apo përfitime të tjera.
Një fjalë e urtë thotë se; koha rregullon çdo gjë. Zemra e saj, filloi përsëri të rrahë me forcë. Qysh pas dy takimeve të para, ajo takohej pothuajse në çdo dy-tri ditë, me Arbërin. Te ky djalë ajo kishte gjetur një mik të vërtetë, një djalë me një karakter të veçantë. Tashti ishte në vitin e dytë të shkollës së mesme, ndërsa Arbëri, në maturë. Kishte kaluar një vit nga takimi i tyre i parë dhe asaj i dukej sikur kishte përpara një person të denjë, për të qenë shoku i jetës.
Kështu në zemrën e saj, filloi të shtrojë folenë përsëri, ndjenja e dashurisë. Mundohej ta frenonte, pasi mendonte se ndoshta Arbëri nuk e shikonte me këtë sy. Një duel i brendshëm, zhvillohej në shpirtin e saj. Në mbrëmje rrinte me orë të tëra, para se ta zinte gjumi. Një ditë, kur ajo ishte zhytur në ëndrrat e saj, Arbëri i pëshpëriti: “Blerina, të dua”!
Një drithmë i përshkoi trupin. Nga sytë fillua t’i rridhnin lot të nxehtë. Nuk fliste dot. “Të dua Blerina – përsëriti Arbëri. – A dëshiron t’i lidhim bashkë, fatet e jetës”?
Ajo vazhdonte të mos fliste por, në vend të fjalëve flisnin sytë e saj, flisnin lotët e saj. Arbëri e tërhoqi pranë vetes së tij. Vështroheshin sy më sy. Së fundi buzët u puthitën. Ishte puthja e parë e dashurisë së tyre. Aty u betuan, se do t’i qëndronin besnikë njeri-tjetrit, deri në përjetësi, çfarëdo që të ndodhte dhe sido të krijoheshin rrethanat. Kështu jeta e tyre u lidh me një nyje të pazgjidhshme, që zor se mund të këputej.
– “Arbër, çfarë na lidhi kaq fort? Çfarë force veproi mbi ne”? – pyeti Blerina.
– “Forca e dashurisë së vërtetë, asaj dashurie që nuk njeh pengesa në rrugën e saj. Dua të të them diçka të veçantë, gjatë rrugës së jetës, mund të na dalin shumë pengesa, por unë jam i bindur se do t’i kalojmë ato”.
Arbëri në këto fjalë, shihte gjendjen e familjes së tij. I ati i kishte mbyllur sytë para kohe. E ëma, një arsimtare e dalluar që, çuditërisht, për arsye që ai nuk arrinte t’i kuptonte, ishte shndërruar në pastruese shkolle dhe më vonë punëtore e ndërmarrjes bujqësore, kurse e dashura e tij, ishte bija e dy arsimtarëve të shquar, që qyteti i mbante në gojë. Kjo dilemë e brente nga brenda dhe nuk mund të rrinte pa ia shprehur edhe vajzës, me të cilën donte të lidhej për jetë.
Blerina, – i tha – dua të të them diçka, pasi nuk dua që ta marrësh vesh nga të tjerët dhe të bëhet shkak për ndonjë mosmarrëveshje midis nesh”.
“Çfarë është ajo”?
“Nuk e di nëse ne përshtatemi si familje së bashku. Ti i përket një familje intelektuale, ndërsa nëna ime, është një punëtore e thjeshtë në një ndërmarrje bujqësore”.
U bë gati t’i tregonte se i ati kishte qenë një jurist i njohur dhe se edhe e ëma dikur, kishte qenë një mësuese e njohur, por nuk guxoi. Kjo do të hapte një kapitull, që ai nuk donte ta mendonte.
“E pastaj”? – pyeti Blerina.
“Pastaj”? Mos ka ndonjë mospërputhje që mund të na pengojë?
“I marrë! Mos vallë kjo e ka penguar nënën tënde, të rrisë dhe edukojë një djalë të mrekullueshëm, që shkëlqen në shkollë dhe në jetë? Mos vallë kjo ka penguar prindërit e mi, të rrisin dhe të edukojnë një vajzë me parime të larta për jetën?! Po mundët, përgjigjuni”.
Arbëri nuk gjente fjalë për t’u përgjigjur. E rroku dhe filloi ta puthë me një afsh të nxehtë, që nuk e kishte provuar më parë.
“Më fal”! – i tha.
Ajo u shkri në përqafimin e tij.
* * *
Erdhi edhe dita e fundit e shkollës së mesme. Në sallën e madhe të Hotel “Turizmit” zhvillohej ceremonia e mbylljes me maturantët. Merrnin pjesë mësues, prindër e të tjerë të ftuar nderi. Midis tyre, edhe disa personalitete të larta. Arbëri ishte vetëm. E ëma, Afërdita, nuk mund të vinte në një ceremoni që zhvillohej në shkollën ku ajo dikur, kishte dhënë mësim. I ruhej ndonjë përplasjeje me ndonjë. Ishte një fyerje për të, një veprim i tillë dhe djali i dha të drejtë.
“Mos u mërzit mama – i tha s’ëmës. – Unë do të di se si ta ruaj krenarinë e familjes”.
“Kujdes bir, – u përgjigj ajo, – Mos u lerë shkak, për ndonjë gjë”.
“Jo mama, mos u bëj merak”!
Dhe, pasi e puthi, u nis për në shkollë. Në oborrin e saj takoi edhe Andrean me Elvirën dhe Petritin.
“Nuk ka ardhur mami”? – pyeti Elvira.
Arbëri nuk u përgjigj. Ceremoninë e hapi drejtori – shkollës. Ai foli fillimisht për kujdesin e treguar nga partia për shkollat dhe i krahasoi arritjet, me të kaluarën borgjeze të vendit. Foli për përparimet që kishte bërë kjo shkollë ndër vite, duke e vënë gjithmonë theksin në reformën e re mësimore, që po zbatohej në vend. Foli edhe për ndihmën e paçmuar që kishin dhënë miqtë e mëdhenj të shtetit të madh socialist, Kinës Popullore, për arsimin shqiptar në përgjithësi dhe për shkollën e tyre në veçanti.
Drejtori kishte qenë në Republikën Popullore të Kinës, vitin e kaluar, në krye të një delegacioni të shkollave të mesme të qytetit, ku kishte marrë edhe premtimin për ndihma të mëdha. Pas tij e mori fjalën Sekretari i Parë i Partisë i cili, pasi përshëndeti të gjithë pjesëmarrësit, e drejtoi theksin në punën e mirë që kishin bërë mësuesit, për edukimin e brezit të ri. Në mënyrë të theksuar lëvdatat e tij, i atribuoheshin drejtorit të shkollës, duke e cilësuar atë si një shembull të “Njeriut të ri socialist”, që po ngrihej në vendin tonë.
Filloi ndarja e medaljeve të arta për nxënësit e shkëlqyer në mësime. Ishin pesë maturantë që e meritonin këtë medalje. Midis tyre Arbëri dhe Petriti. Drejtori i shkollës filloi të thërrasë emrat e nxënësve fitues dhe t’u dorëzonte medaljet. Ata falënderonin dhe premtonin se do të bëheshin kuadro të afta, për të çuar më përpara shoqërinë socialiste. Arbëri priste të thirrej edhe emri i tij. Në dëftesat e të katër viteve, shihej vetëm nota “10” dhe pas saj, shënimi; “Shumë mirë”. Por kjo nuk ndodhi.
Ceremonia zyrtare mbaroi dhe të gjithë u ulën nëpër tavolina, për të shijuar një koktej të shtruar për nder të tyre. Orkestra filloi të ekzekutojë muzikë vallëzimi. Çiftet ngriheshin njeri pas tjetrit. Vetëm Arbëri rrinte ulur në tavolinën e tij. Petriti i pëshpëriti me zë të ulët:
“Po ti pse rri sikur të janë mbytur gjemitë? Ngrihu që t’u tregosh të tjerëve se kush je”!
Ai nuk i ktheu përgjigje. Një shoqe e klasës iu afrua dhe e ftoi për vallëzim. Arbëri e refuzoi, duke pretenduar se po i dhimbte koka. Ajo e kuptoi arsyen dhe u largua. Maturantët filluan të pëshpëritnin me zë të ulët. Të gjithë i dinin rezultatet e tij. Ai vazhdonte të qëndronte i heshtur, në qoshkun ku ishte ulur. Drejtori i shkollës, për të përmbysur këtë gjendje, ndërhyri me shpejtësi dhe propozoi që, sipas dëshirës, të recitohej ndonjë poezi, të tregohej ndonjë anekdote, apo gjëra të tjera të këtij lloji. Për të dhënë shembullin, e filloi vetë me një të tillë.
Pastaj vazhduan dhe të tjerë. Pas çdo anekdote apo recitimi, në sallë buçisnin duartrokitjet e rastit. Gjendja ndryshoi. Arbërit i lindi idea se duhej të bënte diçka., duhej t’i kundërvihej këtij diskriminimi. Por si? U mendua. Papritmas iu kujtua poezia; “Ultima Verba”, e Viktor Hygoit. U ngrit dhe kërkoi të recitonte edhe ai një poezi. Një heshtje mbuloi fjalët e tij. Nuk foli asnjeri. Filloi të recitojë. Kur arriti në strofën e fundit, zërin e ngriti më lart:
“Njëmijë po të mbeten, do mbetem edhe vetë,
Edhe njëqind të bëhen, nuk tundem jo q’aty,
I dhjeti do të jem, po qe se mbeten dhjetë,
E në mbet vetëm një, unë do jem ay”!
Vetëm disa duartrokitje të rralla u dëgjuan por edhe ato u shuan shpejt. Arbëri u ul përsëri në tavolinë por nuk qëndroi gjatë. U ngrit dhe u drejtua nga hyrja. Petriti e ndoqi. Kur dolën në korridor e pyeti: Memorie.al
