Nga Fatbardh Amursi (Rustemi)
Kur Pegasi kthehet në kalë beteje
Hyrje
Memorie.al/ Triptiku i këtij artikulli, që mund të kishte nëntitujt: “të futesh në burg për poezinë”, “të shohësh përmes një plage” dhe “të fitosh mbi të keqen me poezi”, është shkruar nga shoku për shokun, Fatbardhi për Visarin. Të dy u rritën në të njëjtin qytet, në Lushnjën e vogël, me luftë klasash të madhe atëhere, ku në rrethina fillonin fshatrat e internimeve.
Visari me Bardhin ishin nga një lagje, shkuan në të njëjtën shkollë, madje rrinin në të njëjtën bankë, deri sa mbaruan gjimnazin. Pëlqenin poezinë dhe nisën të shkruanin. Por fatet më pas do të ishin të ndryshme, madje të kundërta. Ndërsa Bardhin e dërguan të studiojë në Universitetin e Tiranës për letërsi dhe bëhet mëues gjimnazi, Visarin iu arrit të shkojë në Shkodër, të studiojë dhe ai për letërsi, sepse seç “kishte në biografi”, kundër regjimit, por qëlloi në vitet e pakta të liberalizmit, siç u quajtën dhe që do të dënoheshin menjëherë…!
Dhe këtu ndahen rrugët e dy shokëve të së njëjtës bankë. Visari do të arrestohej për poezitë e tij e do ta çonin në burg, gjyqi i dha 10 vjet burg, duke i ndaluar dhe të drejtën e botimit e atë elektorale, nëse do të lirohej, kurse Bardhi do të vazhdonte me botimet, nga poezi në komedi, vënia e tyre në skena të ndryshme, etj.
Visari e ka treguar me librat e tij të mëvonshëm kalvarin e tij, nëpërmend dhe shoqërinë e ngushtë me Bardhin në rininë e parë, por është interesant se si e shikon Bardhi tani atë që i ngjau shokut, kohën anti-visar…!
Triptiku zë fill, kur të dy ishin në dy miniera të ndryshme, Bardhin e kanë çuar me leje krijuese në minierën socialiste të Pishkashit, që të njohë klasën punëtore e të shkruajë, kurse Visari është në minierën e burgut të Spaçit, i dënuar si armik, që bën poezi fshehurazi si i burgosur.
Vërtet një ese e veçantë, e shkruar miqësisht, që të bën të zbulosh, sa do pak, kohët, mendësitë, ndryshimet, ndarjet, bashkimet dhe të ndjesh më shumë se të qenit shok, poezia e jetës, duhet të jenë më të forta se regjimet dhe janë akte që përballen me harrimet…!
Autori
Për të njohur realitetin socialist, Lidhja e Shkrimtarëve, na jepte leje krijuese. Isha caktuar në minierën e Gurit të Kuq, ku duhej të frymëzohesha nga heroizmi i minatorëve. Në minierën e Spaçit, Visari, vuante dënimin me 13 vite burg. Shtoni me mend: galeri personazhesh, galeri arti. Në labirinthet e minierës, takova një minator, i cili me matrapik hapte vrima për kallupët e dinamitit brenda një guve. (Shpiksi i dinamitit është Nobeli, emrin e të cilit mban dhe “çmimi Nobel”. Kadare kandidat i kahershëm.)
Minatori po më shpjegonte shtresat e dheut, ndërsa mua më dukej, sikur po merrja mësime nga orakujt e antikitetit: “Kjo shtresa këtu’, më tha, ‘është e sigurt, si njeriu i mirë, që s`të vjen as një e keqe. Kjo këtu, para se të shembet, hedh ndonjë guriçkë, si paralajmërim, sikurse njeriu i lëkundur, ndaj të cilit duhet të bësh kujdes. Ndërsa kjo shtresa këtu të zë befasisht, si i ligu, që të ha pas shpine”. Doja të shkruaja për të, tërhequr dhe nga filozofia e shpjegimit të karaktereve nga horoskopi i shtresave të dheut, por, ditë më pas, mësova se dinamiti në galeri i kishte marrë jetën.
Të shkruaje për aksidentet në kantieret e punës, ishte njësoj si të bëje shaka me prangat. Si minatori dhe Visari e pësuan nga “dheu i pabesë”. Nuk di pse m’u kujtua poezia e Faslliut “Baltë e kurdisur”?! Isha midis heroit të vrarë dhe poetit të dënuar. Qëllimi i lejes krijuese: të njihja jetën, por, bota e nëndheshme ishte një temë tabu për kohën. “Sa gjë e vështirë qënka, të fillosh ta njohësh qiellin, kur të rrëmbejnë të drejtën që ta soditësh atë”. – shprehet Shpirtçiltri, personazh i Volterit.
Ngjarja zhvillohet në kohën e inkuizicionit, kur teleskopi po quhej vepër e djallit. Predikoheshin “horizontet e hapura”, (ka dhe një film me këtë titull), duke na shkulur krahët. Nuk mund të gjesh një gjë më paradoksale nga një vend i izoluar, që mburrej me “horizontet e hapura”, ku fluturimi i zogjëve në qiellin e lirë, merrej si i mirëqenë dhe për njerëzit, që hiqeshin zvarr. Të parët që e pësonin ishin ëndërrimtarët. “Ëndërruam lirinë dhe u bëmë vetë ëndërr” – do shkruaj poeti Zhiti.
Bota e nëndheshme e krimit, fshehur në “shtëpinë me gjethe”, në tunele e kulisa u ndry në BunkArt, pritet dhe në SPAK, por, denoncimi i krimeve të komunizmit i gjen tek burgologjia, “Kartela të realizmit të dënuar” të Visar Zhitit, natyrisht dhe të autorëve të tjerë, që hakmerrem veçse me libra. Visari, duke shfrytëzuar të çarat e ferrit, ku zbulon thesaret e frikës, në një funeral të pafund, nga valixhja e shqyer hedh një kafkë në këmbët tona, falë kujtesës së ajrit, ku mbillen vetëtimat. Përmes titujve të librave gjeni dhe intenerarin e autorit, i njohur ndryshe si kalvar.
Për hapjen e një tuneli, punohet nga të dyja krahët. Nuk di a është e përshtatshme kjo figurë, nëse letërsinë e realizmit socialist dhe letërsinë e burgut, i shohim si plotësime të njëra-tjetrës, apo duhen vënë përballë për të mbajtur gjallë një zjarr, ku në vend të shtrigave, i vjen përsëri radha Xhordano Brunos? Por dhe për shtrigat, Salman Ruzhdie ka një qasje interesante: “Kur u dogjën në zjarr shtrigat e para, qe më e lehtë t`i fajsoje ato, sesa të vije në dyshim drejtësinë e djegies së tyre.”
Një kohe të padrejtë nuk mund t`i kundërvihesh me padrejtësira të tjera, por duke e çuar hakën tek i zoti. A nuk u lodhët duke i hyrë në hak njëri-tjetrit? “Njerëzit gjejnë mënyra të reja për t`i shtypur të tjerët, mënyra të reja për t`i zhbërë arritjet më të mira të të tjerëve”, – na sensibilizon Salman Ruzhdie, duke na mprehur shqisat.
Në minierë ishim të dy, shokë fëmijërie e rinie, që e kishim nisur udhën e poezisë së bashku, tashmë të ndarë: unë me leje krijuese dhe Visari, i dënuar politikë. Mos në një anë ishte shpirti i lirë dhe në anën tjetër vullnete të ndrydhura? Mos ishim të ndarë dhe në rrugën e letërsisë: ai tek “realizmi i dënuar” dhe unë tek “realizmi socialist”? (Nga 1972 deri më 1985, dy vite para daljes së Visarit nga burgu dhe 4 vite para rrëzimit të regjimit, mezi arrita të botoja libërthin me poezi “Në kthjelltësinë e syve”, i kapur me tela dhe jo me penjë, i cili më përngjante me skeletin e peshkut, që plaku Santjago i Hemiguejt nxori në breg.
“Libri është i mirë kështu siç është dhe jo ashtu, siç kërkon ta bësh ti”, – do t’i thoshte Kadareja redaktores së librit të Faslli Halitit. Zor se i ka shpëtuar kush rrumbullakosjes, kuadratit për të qenë brenda. Visari, i tërhequr nga “harku i triumfit”, nuk pranoi ta vinte kokën në kular. “Vallë ç`duhet bërë për të shpëtuar poezinë nga mati i drunjtë i dobësive”? -shkruan ai në poezinë “Kullë e flidishtë”, që redaktorët i’a mbajtën vath në vesh dhe, ia shënuan në akt-akuzë. Jeta e solli që të mos i përkas: as “letërsisë së realizmit socialist” dhe as “letërsisë së burgut”. (Kështu që s`kam ndonjë konflikt interesi në trajtimin e tyre.)
Në librin voluminoz “Kartela të realizmit të dënuar”, quajtur prej Visarit si “letërsia e burgut” radhiten të gjithë autorët, që, në vend të dekoratave: kishin plagët. “Njollat në biografi” a po kthehen në tatuazhe? Kur Visari i referohet letërsisë së realizmit socialist, kartelat janë bosh, pa emra. Ndërsa, Agron Tufa, pa mëdyshje, i plotëson kartelat me emra konkret, duke e cilësuar letërsinë e realizmit socialist si “letërsi morgu”:
“Romane të tilla të kësaj kolane janë: “Çlirimtarët” e Dh. S. Shuteriqit, “Ata nuk ishin vetëm”, të S. Spases, “Para agimit”, të Sh. Musarajt, “Ara në mal”, të P. Markos, “Lumi i vdekur” dhe “Juga e bardhë”, të J. Xoxës (përkatësisht paralele të dy romaneve të M. Shollohovit “Doni i qetë” dhe “Tokat e çara”), “Një vjeshtë me stuhi”, të A. Abdihoxhës (paralele me “Garda e re” të A. Fadajevit), “Përsëri në këmbë”, të Dh. Xhuvanit (paralel i “Si u kalit çeliku”, të N. Ostrovskit), “Komisari Memo”, i D. Agollit (shih “Çapajev” të D. Furmanovit e disa romane të tjerë socrealiste sovjete mbi luftën), “Përballimi”, të T. Laços (shih “Buka” të Aleksej Tolstoit), “Zbulimi”, të A. Kondos (shih “Çimentua” të F. Glladkovit) etj, etj, pambarim”.
Konstatimi i Tufës për ndikimin e letërsisë sovjetike qëndron, ndonëse shumë shkrimtarë sovjetikë, ishin nën ndikimin e artit perëndimorë, përfshi dhe Majakovskin. Edhe kur u prishëm me Bashkimin Sovjetik, edhe kur luftoheshin ndikimet borgjezo-revizioniste, ndikimi i letërsisë sovjetike lejohej, bëhej një sy qorr. Duke u mbrojtur Stalini mbrohej dhe Zhdanovi, hartuesi i metodës së realizmit socialist, i pranuar në kongresin e parë të shkrimtarëve sovjetikë, ku në tribunë bashkë me Gorkin, ishte dhe Pasternaku. (Ndërkohë, Kadare botohej në Perëndim, duke ecur në drejtim të kundër të rrymës.)
Konstatimi i Tufës, referuar shembujve të mësipërm, nuk ka të sharë, por, konkluzioni: “letërsi morgu”, është i ekzagjeruar, për të mos thënë: një nihilizëm mefistofelian. Duke marrë pjesë në funeralin e “letërsisë së realizmit socialist” lihet të kuptohet, se letërsia e mbijetesës, kjo e burgut, ka përmbysur hierarkinë e vlerave. Nuk është rastësi që, sulmet ndaj Ismail Kadaresë, janë shpeshtuar. Ulu mal të dali hëna?! (Vitet `60-të kanë hyrë në histori, si lufta midis poetëve anakronikëve dhe novatorëve.
Enver Hoxha nxitoi t`i shuante gjakrat, duke mbajtur anën e të rinjëve, pavarësisht se “Grupin komunist të të rinjëve”, e kishte eliminuar me metoda terroriste, sepse përplasja e shkrimtarëve shfaqte simptomat e “luftës së brezave”. Gjithsesi, ishin anakronikët që i shtonin radhët, si gardianë të metodës së realizmit socialist, ndërsa novatorët rralloheshin rrugës: mbaheshin nën trysninë e gabimit të mundshëm, të akuzuar shpesh se po shkelnin parimet e metodës, s`ka hero pozitivë thoshin për romanet e Kadaresë, etj.
Realisht novatorët u ndodhën midis dy zjarresh: anakronikëve të djeshëm dhe modernistëve të sotëm. Letërsia është një e tërë, pasi ajo ka vetëm një përmasë: vlerën e saj. I takonte Visarit ta mbyllte shtegun e keqkuptimeve, si promovues i “letërsisë së burgut” dhe e bëri duke i qëndruar besnik vargut: “E vetmja dredh e imja janë kaçurelat”.
Visari i ruhej gardianëve, unë bija në pritat e redaktorëve dhe recenzentëve, ku dorëshkrimet mbylleshin në sirtarë. Ishte po ai shteg, që e kishte daljen në qeli. Gjithsesi, gardianët nuk e ndalonin dot Visarin t`i hipte Pegasit, kalit fluturues. Ja sesi: “U pashë në sytë e kalit/ (Pegasit)… Isha i qethur tullë, pis dhe me mjekërr…/ U mënjanova/ se mos i dukesha kalit i egër.” (Sot është në modë të rruarit tullë. Shumica e atyre që merren me art, mbajnë mjekërra, ku Pegasin me sa duket e marrin me qera.)
Besoj se ngjall interes të dihet: Visari hyri në burg si poet (27 vjeç), e bëri burgu poet (35 vjeçar) apo u kurorëzua në demokraci si i tillë? (Librin poetikë “Kujtesa e ajrit” e botoi në vitin 1993, në moshën 41 vjeçare). Nëse ai s`do ishte një poet i suksesshëm, i spikatur në shtypin letrar të kohës, kam bindjen se do kishte patur një fat tjetër. Është talenti, që ndjell vetëtimat. Titulli i dorëshkrimit “Rapsodia e jetës së trandafilave”, që mbahej peng në Shtëpinë Botuese, është kuptimplot, nëse i referohemi “pranverës socialiste”, por, i ngecur në sirtarët e redaksisë prej 7 vitesh 1972-‘79, po aq sa vitet e dënimit të autorit 1980-1987, shpjegon një të vertetë, të cilën dua ta ndajë me publikun.
Shtypi letrarë, gazeta “Drita”, revista “Nëntori” apo gazeta “Zëri i rinisë”, ku botoheshin poezi apo cikle poetike, promovonte talente. Ata bëheshin të famshëm ende pa shkuar tek libri. Talenti është telash. Kur shkonin në Shtëpinë Botuese për të botuar libra, atje: kishte ustallarë për të bërë “rrafshimin e vlerave”. Edhe kufirin e kalonin një apo dy-tre veta, dhe jo tufë. Pse dorëshkrimi dhe jo poezitë e botuara në shtypin letrarë patën fuqi ndikuese, ku ekspertiza e redaktorëve, vlejti më tepër nga vlerësimet publike të Driteroit për Visarin?
Tek ata që e futën në burg, nuk duhen llogaritur vetëm dëshmitarët, përfshi dhe hetuesit, para tyre ka dhe shumë të tjerë, që jepnin konsiderata, krijonin opinione duke rrëmuar në errëtime metaforash, përcillni udhëzime apo shënime në anë të fletës. Ishte pikërisht të qenit poet, që procesi krijues nuk u ndal dhe në kushtet e privimet me gardianin mbi kokë.
“Me 94 poezitë në kokë, aq sa më dukej se i shikoja, edhe vargjet i dija si ishin vendosur në ajër, me pengun që s’i bëra dot 100, më çuan në burgun e Spaçit, ku një shok i ngushtë imi, çami Bajo, e thërras në libër, kishim qenë studentë bashkë, e guxova e ia tregova, i’a mërmërisja në terr, më nxiti t’i shkruaja, ato e të tjera dhe ai e miq të tjerë më ndihmuan në fshehjen e tyre, në kashtën e dyshekut, në thasë, mes rrobave a ndonjë ushqimi, që lejohej në burg, etj., etj. Pata fat dhe i nxora nga burgu të gjitha poezitë e mia… është meritë dhe e familjarëve të mij, e sakrificës së tyre”.
I gjithë ky rrëfim është ngjethës, pasi kishin rënë trandafilat dhe kishte mbetur rapsodi, njëherësh dhe diçka hyjnore, ku shpirti krijues, pa ndihmën e një flete e të një pene, i duhej të krijonte në fshehtësi. Për të kuptuar atë kohë: i keqi bëhej edhe më i keq: “dhe i hedhur” dhe i miri bëhej dhe më i mirë: “vend i mirë për të ngritur një teqe”. Diferencimi politik përshkallzoi polarizimin moral.
Nëse, Visari, i kishte hipur kalit fluturues, Pegasit, unë kisha shaluar “kalin e betejës”, duke mos shënuar asnjë fitore. Si ai dhe unë: në raport me kohën: mbetëm kalorsiakë. Nëse doje të frymëzoheshe, me lejen e shtetit shkoje me hir në minierë dhe nëse duhej të ndëshkoheshe për krijimtari të gabuar: degdisëshe me pahir në minierë. (Dantja e vizitoi ferrin në shoqërinë e Virgjilit. Nuk ndodhte e kundërta, që Dante ta shoqëronte Virgjilin në botën reale.)/Memorie.al
Vijon në numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
