Nga Prenjo Imeraj
Pjesa e parë
Memorie.al / Dy gjëra madhore bien me një herë në sy, kur lexon monografinë interesante të Bardhosh Gaçes kushtuar kësaj figure me përmasa historike: 1. Si është e mundur, që kaq gjatë është lënë në harresë një figurë aq e madhe enciklopedike, si ajo e Sali Hallkondit!? 2. Vdekja e tij e parakohshme, me vrasje makabre, në kulmin e moshës, për veprimtari intelektuale dhe atdhetare (ka jetuar vetëm 49 vjet)!… Gazetari dhe publicisti i njohur Bardhosh Gaçe është treguar shumë i guximshëm dhe mjaft këmbëngulës në hulumtimin e jetës dhe veprimtarisë së Sali Hallkokondit, kur për këtë intelektual të spikatur dhe atdhetar i flaktë për çështjen kombëtare, nuk ishte e shkruar asgjë, jo vetëm nga koha e Mbretit Zog, që dyshohet se e ka “groposur” vetë Sali Hallkokondin, por as gjatë regjimit komunist e madje, edhe në fillimet demokratike në Shqipëri.
Ka qenë fat i madh interesimi i ish-kryetarit të Akademisë së Shkencave, Aleks Buda, në Vlorë në vitin 1983, lidhur me librin: “Historia e Shqipërisë” të Sali Hallkokondit, si edhe “Fjalorin e Labërisë”, e ndonjë dorëshkrim tjetër të lënë në nga ai jurist dhe publicist i njohur…! E quajmë fat se në ato vite e shoqja e Sali Hallkondit, Lutfia dhe djali i tij Eteri, jetonin ende në Tiranë, në derën e të cilëve, autori i kësaj monografie, trokiti në vitin 1985, pasi e gjeti me shumë vështirësi…!
Gjithkush që e pat njohur Sali Hallkondin, në shkollë apo në punë, në përpjekje apo luftë gjatë ngjarjeve madhore për fatet e Kombit Shqiptar, në jetë e shoqëri, në familje e fisin e tij të gjerë, kanë folur dhe shkruar me admirim të veçantë…! Tek Sali Hallkokondi, të tërhiqte pamja e tij prej kreshnikësh të trashëguar nga babai i tij, Beqir Hallkokondi, syri i mprehtë e vigjilent, që karakterizon jo vetëm fisin e tij, por edhe tërë Vranishnjotët, të dalluar për trimëri, besnikëri dhe fisnikëri. Vetë emri Vranisht që mban fshati i tij i lindjes, në krahinën e Labërisë të rrethit të Vlorës, mbart në vetvete ngjarje historike të lashta për të zotët e atyre trojeve, të vjetër sa vetë toka…
I lindur më 14 prill të vitit 1887, në një familje të njohur jo vetëm në fshat e Labëri, Sali Hallkondi duke u përkundur në djepin tradicional të shqiptarit, do mëkohesh së bashku me qumështin e gjirit të nënës edhe me ninullat për kreshnikët dhe heronjtë atyre anëve: kapedan Zenel Gjoleka, Cane Miftari, Lulo Abaz Mehmeti, Selim Hasani, Dervish Aliu, Lilo Qendro, Mete Çobo, Leskodukajve të Bolenës, e të tjerët, “të cilët dilnin nga këngët epike, duke shkreptirë me krisma rrufesh për luftërat kundër hordhive osmane, në mbrojtjen e trojeve shqiptare”.
Beqir Hallkokondi (i ati i Saliut), vdiq pa pritur në vjeshtën e vitit 1894. Padyshim në vdekjen e tij të parakohshme, ndikoi plaga që kishte marrë në luftën e Lëkurësit, për kundër hordhive otomane dhe vuajtjet në burgun e Beratit. Sali Hallkokondi mbeti jetim në moshën 7 vjeç, së bashku me dy vëllezërit: Novruzin 9 vjeç dhe Bajramin 4. Të tre fëmijët u muarën në kujdesin e xhaxhallarëve të tyre: Hakan dhe Elmaz Hallko, blegtorë të zot e të dëgjuar, në tërë krahinën e Lumit të Vlorës.
Të dy vëllezërit, më të vegjlit, Saliu me Bajramin, pasi patën ndjekur mësimet në vitet e para të mejtepit të fshatit, nën kujdesin e miqve të familjes: Isa Isarai, Beqir Sulo dhe Haxhi Muameti, për shkak të zisë së bukës që ra në sanxhakun e Beratit, i muarën në Vlorë, për kujdesej. Vitet e tjera të shkollës, i muarën në “Muradie”, duke u edukuar edhe me frymën e punës, pasi pushimet shkollore nuk i kalonin kot, por punonin nëpër ullishtat e Agallive.
Me ndërhyrjen e Haxhi Muametit, në vjeshtën e vitit 1899, Sali Hallkokondi shkoi në Janinë, për të ndjekur mësimet në shkollën e mesme tradicionale të atij qyteti. Aty u njoh dhe zuri miqësi me Ali Asllanin dhe shumë bashkatdhetarë, nga vise të ndryshme të Shqipërisë. Në vitin e tretë të shkollës, nëpërmjet atdhetarëve Kadri Gjata dhe Isuf Bushi, filloi të përfshihej në lëvizjen kombëtare të kohës. Librat shqip të ardhura nga Bukureshti dhe Kajro, filluan t’i shpërndanin në Progonat, Kuç, Mesaplik dhe Vranisht.
Në vitet 1904-1905, ai u regjistrua në shkollën e lartë në Stamboll, për të ndjekur studimet në degën e Shkencave Politike-Juridike-Administrative. Qe fat i madh se, kur u vendos në Stamboll, u bë shok dhome me Ali Asllanin dhe Gani Tafilin, në rrugën e Gallatës. Nëpërmjet Mulla Xhafer Drashovicës, që banonte pranë tyre, u njohën me Tahir Bej Vlorën, djalin e Ismail Qemalit dhe Telha Bej Vlorën, të cilët vazhdonin studimet për mjekësi dhe, pak më vonë edhe me Sali Nivicën, i cili për ca kohë shërbeu edhe në “Robert Kollezh” të Stambollit si mësues.
Në vitet 1907-1908, Sali Hallkokondi nisi bashkëpunimin me gazetat shqiptare që botoheshin në Kajro, Boston dhe Bukuresht. Duke ndjekur me vëmendje ngjarjet e reja ndërkombëtare dhe, sidomos situatën në Ballkan dhe fatin e vendit të tij të dashur, Shqipëri…! Kështu filloi të kuptonte edhe më mirë regjimin despotik të Stambollit.
Në prill të vitit 1908, për shkak të një letre që i kishte dërguar Ali Asllanit, në atë kohë me punë në administratën e Janinës, u thirr nga xhandarmëria e Gallatës, ku ju tërhoq vëmendja, për pjesëmarrjen në grushtin e shtetit dhe bashkëpunim me klubin atdhetar “Bashkimi” të Janinës. Kjo gjë shumë shpejt u la në heshtje, pasi me fitoren e Xhonturqve në korrik 1908, fillimisht ai u bë përkrahës i tyre, duke shpresuar në reformat e reja që do të merreshin, për liri, barazi dhe vëllazërim, për gjithë popujt e perandorisë…!
Nga amnistia e Portës së Lartë, më 5 gusht 1908, përfitoi edhe ish-i burgosuri politik, Ismail Qemali, i cili pak më vonë u zgjodh deputet në parlamentin e ri turk, për sanxhakun e Beratit. Qysh nga ajo kohë ai nuk u nda nga rruga e plakut të Vlorës, për çështjen kombëtare. Në janar 1909, Sali Hallkokondi e la Stambollin dhe, u emërua stazhier në gjykatën e Kretës, Beratit dhe Vlorës. Në të njëjtën kohë, nëpërmjet Ibrahim Abdullaut, u lidh me klubin “Labëria”, kryetar i të cilit ai ishte, së toku me miqtë e tij, Memo Meten dhe Pasho Ramadanin. Ky klub e kishte shpallur Ismail Qemalin president nderi.
Qëndrimi xhonturk i klubit “Bashkim e Përparim” në Vlorë dhe izolimi nga xhonturqit i Ismail Qemalit, si i burgosur në shtëpinë e tij, bëri që Sali Hallkokondi të distancohet menjëherë nga xhonturqit. Në kuadrin e veprimtarisë atdhetare të klubit “Labëria”, Saliu u tregua shumë aktiv duke vendosur marrëdhënie dhe bashkërendim veprimesh me klubet e tjera atdhetare në Delvinë, Gjirokastër, Korçë, Janinë, Filat, Manastir, Bukuresht, Kajro, Sofje e gjetkë. Kur xhonturqit në Vlorë i shtuan reprezaljet ndaj tij, Sali Hallkokondi u largua nga Vlora dhe u vendos në vendlindje, ku qëndroi deri në nëntorin e atij viti (1909).
Me ardhjen e djalit të Ismail Qemalit në Vlorë, Qazim Beut, Sali Hallkokondi u tregua shumë aktiv, në mbrojtje të figurës së Plakut të Vlorës, ndaj intrigave dhe shpifjeve të Ferid Pashë Vlorës, që nxiste farefisin e tij, për kundër Ismail Beut. Po atë vit, në Vlorë u krijua një komitet, për të ndihmuar shqiptarët kryengritës në Kosovë dhe viset veriore të vendit, anëtar aktiv i të cilit ishte edhe Sali Hallkokondi. Kryetar i atij komiteti, që në fakt ishte Komiteti prë “Lirinë e Shqipërisë”, ishte djali i Ismail Qemalit, Qazim Beu. Në vitin 1911, komiteti i fshehtë “Për Lirinë e Shqipërisë”, vendosi lidhje me Ismail Qemalin dhe kryengritësit në Kosovë.
Në korrik 1911, Sali Hallkokondin është pjesëtar aktiv, i Kuvendit të Drashovicës, në mbështetje të Memorandumit të Gërçes, për shpërthimin e kryengritjes Vlorë-Mallakastër, nëpërmjet së cilës, Portës së Lartë ju shtruan disa kërkesa, për interesat kombëtare. Gjatë asaj lufte, Sali Hallkokondi së bashku me kapedan Sali Muratin, u rreshtuan në çetën e komanduar nga luftëtari i shquar, Zançe Xhelo, tok me 29 vranishnjotë të tjerë.
Në verën e vitit 1912, do e shohim Sali Hallkokondit të përfshihet në kryengritjen tjetër. Si shkak i asaj kryengritje, ishin edhe zgjedhjet për deputet në parlamentin turk dhe, ajo përfshiu të gjitha trevat shqiptare. Pas kësaj kryengritje, qeveria xhonturke u detyrua të japë dorëheqjen, më 17 korrik 1912. Në muajin gusht, Ismail Qemali hyri në Shqipëri dhe organizoi në Fier një takim me parësinë e Vlorës, Fierit, Beratit, Skraparit, Lushnjës, Mallakastrës dhe Tepelenës, ku i pranishëm ishte edhe juristi Sali Hallkokondi. Në këtë kuvendim, Hasan Prishtina u propozua delegat i tyre, në bisedimet shqiptaro-osmane në Prishtinë, për zgjidhjen e kërkesave që kishin kryengritësit shqiptarë.
Vjeshta e vitit 1912 solli Luftën Ballkanike, e cila në qendër të saj kishte si qëllim bashkimin kombëtar të popujve ballkanikë, por fatkeqësisht kjo luftë u zhvillua nën synimet dhe lakmitë grabitqare kundër Shqipërisë dhe Maqedonisë, sidomos dualën në pah më shumë planet grabitqare të Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi. Në një mbledhje që u bë n’atë kohë, midis atdhetarëve vlonjatë erdhi edhe Et’hem Beu, djali tjetër i Ismail Qemalit. Aty u deklarua: “të marrim armët dhe të mbrojmë mëmëdhenë tonë”, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë.
Në fillim të muajit nëntor, “komisioni i Vlorës”krijoi qendrën administrative, në fshatin Shkozë, duke u bërë një mbështetje e fuqishme me armatime, municione e ushqime për frontin e luftës në Janinë dhe krahinat e tjera të Vlorës. Kjo qendër, anëtar i shtabit drejtues të cilës ishte edhe Sali Hallkokondi, funksionoi deri në pranverën e vitit 1913.
Me ngritjen e Flamurit Kombëtar në Vlorë, më 28 nëntor 1912, Sali Hallkokondi ishte pranë Ismail Qemalit, në mbështetje të Qeverisë së Vlorës të sapo krijuar. Ai kishte një respekt dhe dashuri të madhe për Ismail Qemalin, të cilin e pat njohur në ditë të vështira. Ja se si do të shprehej Sali Hallkokondi, për këtë ngjarje të madhe: “Kongresi Kombëtar çoi nëpër duar të Plakut të Madh flamurin kombëtar madhështor, i cili qe i përunjur prej robërisë, atë zhgabë kryelartë, që armiqtë nuk e kishin lënë të flutront lirisht në ajrin e qëruar të Atdheut…”!
Si jurist, Sali Hallkokondi dha kontribut të çmuar për problemet administrative të qeverisë së Vlorës, sidomos në ndërtimin e administratës lokale: prefekturave, nënprefekturave, kryekatundarive etj., duke u mbështetur në shembullin e Austrisë, Italisë dhe Rumanisë. Për këtë qëllim, ai punoi një kohë relativisht të gjatë në administratën e kryekatundarive.
Kur Esat Pashë Toptani dhe pasuesit e tij, filluan t’i vendosin shkopinj nën rrota Qeverisë së Ismail Qemalit, Sali Hallkokondi, nëpërmjet gazetës “Përlindja e Shqypnies”, botoi shumë artikuj, kundër veprimtarisë përçarëse antikombëtare të Esat Pashë Toptanit dhe përgatitjen e forcave ushtarake të tij, kundër Qeverisë së Vlorës.
Dorëheqja e Ismail Qemalit nga posti i Kryeministrit të Qeverisë së Vlorës, pasi përjetoi gjendjen e rëndë të Vlorës në ditët e “Komplotit të Beqir Grebenesë’, e kurdisur nga Fuqitë Europiane, për eliminimin politik të Ismail Qemalit, e trishtoi Sali Hallkokondin, i cili do të shkruante më pas: “Kryetari i Qeverisë së Përkohshme z. Ismail Qemal, duke parë ndryshimet, përçarjet dhe turbullimet që ngjan si më parë ashtu edhe në kohët e fundit dhe duke e gjykuar se Shqipëria ndodhet e qarkuar midis shumë rreziqeve, mbasi u mendua gjatë e gjerë mbi responsabilitetin që mund të sjellin përfundimet e çështjeve të tmerruara, vendosi që t’iu jap fund punës, me një mënyrë të pëlqyer…”!
Me gjithë vështirësitë e mëdha të Ismail Qemalit dhe Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, Sali Hallkokondi u qëndroi tërë jetën besnik idealeve të mëdha kombëtare të plakut të urtë e fisnik, që dëshironte të ndërtonte një Shqipëri europiane e moderne. Me largimin jashtë vendit të Ismail Qemalit, ai asnjëherë nuk e ndërpreu korrespondencën me letra me të, sidomos në situatat e vështira që u krijuan gjatë qeverisjes se Princ Vidit dhe më pas.
Kur në vitet 1914-’15-të, ndodhi drama e madhe e muhaxhirëve shqiptarë për rreth Vlorës, për shkak të reprezaljeve të ushtrive greke nëpër fshatrat e tyre në Shqipërinë Jugore dhe, kryengritjes fshatare në Shqipërinë e Mesme kundër Princ Vidit, Ismail Qemali u shkëput për pak kohë nga Franca ku qe vendosur dhe, erdhi në Vlorë. Ai u prit dhe rrethua me ngrohtësi prej bashkatdhetarëve dhe bashkëpunëtorëve te hershëm të tij, midis të cilëve ishte edhe Sali Hallkokondi. Sëtoku me ta, më 30 qershor 1914, ai shkoi në një takim me Princ Vidin, në Durrës.
Në “kuvendin” e Vlorës që u mbajt më 15 korrik 1914 në Vlorë, ku Ismail Qemali mbajti një fjalim të gjatë, lidhur me gjendjen e rëndë të krijuar, Sali Hallkokondi ishte njëri nga organizatorët dhe anëtarët më aktivë të atij kuvendi. Fill pas atij kuvendi, ditët e para të gushtit 1914, në Vlorë bëri një vizitë edhe albanologia e shquar angleze, Edit Durham, së cilës ju dhurua një penë floriri dhe u shpall “Qytetare Nderi e Vlorës”, për punën e saj të çmuar, në dobi të çështjes kombëtare shqiptare…
Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, i dha një goditje të rëndë shtetit të pa varur shqiptar. Fuqitë ndërluftuese ballkanike, duke shfrytëzuar edhe grindjet e brendshme, filluan copëtimin e trojeve të saj. Kryengritësit rebelë, iu drejtuan edhe Vlorës. Gjendja u bë edhe më kritike. Atdhetarët Vlonjatë me Sali Hallkokondin midis tyre, pasi u këshilluan nga larg me Ismail Qemalin, pranuan të nënshkruajnë një marrëveshje me rebelët, sepse rezistenca me armë ndaj tyre, do shkaktonte jehonë të madhe ndërkombëtare, gjë që do të rrezikonte ekzistencën tonë kombëtare. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
