Nga Enxhi Beka
Pjesa e tretë
-Kolë Kamsi, intelektuali që i kushtoi jetën arsimit dhe kërkimit shkencor –
Memorie.al / Në këtë punim do të hidhet dritë mbi Kolë Kamsin, një intelektual që i ka kushtuar jetën arsimit në Shqipëri, për të cilin pak është shkruar deri më sot. Analiza e figurës së Kolë Kamsit, kryesisht do të zhvillohet përmes analizës krahasimore të burimeve arkivore dhe shkrimeve mediatike e, artikujve të botuar mbi të. I lindur më 23 shtator 1886 në Shkodër, babai i tre fëmijëve, Paolinit, Karlos dhe Terezina Kamsit, me një origjinë shoqërore prej tregtari të vogël dhe me profesion arsimtar, ka dhënë kontributin e tij në fushën e arsimit dhe të kulturës kombëtare. Personalitet shkencor, folklorist, mësues dhe pedagog i gjuhës shqipe, hartues tekstesh shkollore, përkthyes, prozator, fabulist, publicist, redaktor, studiues i shquar i gjuhës shqipe dhe i traditave shoqërore.
Këto tekste u përdorën nga nxënësit për tridhjetë vjet (1915-1945) dhe u hoqën nga kurrikula shkollore në vitin 1945, vit në të cilin po instalohej diktatura komuniste. Krahas teksteve shkollore, Kamsi botoi sistematikisht artikuj metodikë për mësimdhënien me karakter shkencor-arsimor, për zbërthimin e temave mësimore sipas metodologjive të reja, në revistat dhe gazetat e periudhës 1907 1960, brenda dhe jashtë vendit.
Mjafton të përmendim disa prej tyre, si: revista Albania duke përdorur pseudonimin Komneni (Londër, 1897-1907, 1909), revista Corriere della Puglie (numër i posaçëm mbi Shqipërinë, 1917), revista Kuvendi (Romë, 1919), revista Hylli i dritës (Shkodër, 1913-1914, 1921-1924, 1930-1944), revista Kalendari Kombiar (Sofje, 1912), revista Përparimi (Shkodër, 1914 1916), gazeta Përlindja e Shqipënies, revista Agimi (Shkodër, 1919-1922), revista Shkolla e re (Shkodër, 1921), revista Leka (Shkodër, 1929 1940, 1943-1944), revista Shejzat (1957-1974, 1978), revista Kalendari i veprës Pijore (Shkodër, 1927), Diturija (Tiranë, 1928), Edukata e re (Tiranë, 1930), Shkolla shqiptare (Tiranë 1941), Buletin për shkencat shoqërore (Tiranë, 1956), Buletin për shkëmbimin e eksperiencës (Shkodër, 1954), Nëndori (Tiranë, 1955-1960), Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, seria shkencat shoqërore (Tiranë, 1957-1960).
Në bazë të kërkimeve arkivore, kam mundur të studioj disa nga dorëshkrimet e Kolë Kasmit mbi arbëreshët e Italisë, por jo vetëm për të parë kështu më nga afër kontributin e tij. Një shkrim të posaçëm Kolë Kamsi, i ka kushtuar figurës së Milo Duçit, i njohur ndryshe si “Sulo Malësori”. Në shkrimin e tij ai e quan atë si një famullitar të vjetër të Rilindjes Kombëtare, duke nxjerrë në pah kontributin e tij. Kolë Kamsi shkruan: “Ka qenë një puntuer i palodhur që me pendë ka ndezë e mbajt gjallë në kolonin e shqiptarëve të Misirit, flakën e atdhedashurisë e i ka sjellë shërbime të mëdha çështjes shqiptare e gjuhës shqipe”. Njëkohësisht, Milo Duçi është autor i një numri veprash, duke pasur meritime jo vetëm si gazetar, por dhe si shkrimtar i dialektit tosk.
Një tjetër shkrim i Kolë Kamsit, është edhe ai mbi heroin tonë kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeun. Në shkrimin e tij Kamsi shkruan për dhuratën që Ferdinanti I-rë i bën Skënderbeut, qytetin e Tranit, për ndihmën që i dha kundër armiqve të tij. Kamsi bën me dije se: “Në Palatinë fisi i Kastriotëve, qindra deri në vjetin 1539, nën titullin marchesi”. Më tej shkruan se si një pjesë e popullsisë shqiptare zhvendosen nga krahina e Leçes në Kalabri. Kamsi i referohet edhe autorit Milan Shuflaj, në librin e vet ‘Serbët dhe shqiptarët’, ku thotë se; “farefisi i Gjon Kastriotit, mbaroi në shekullin e XVI-të, qindvjetë”. Një moment interesant që zë vend në shkrimet e Kamsit, është edhe Udhëtimi i Skënderbeut në Romë, më 1465, ku i kërkon Papës ndihmë në të holla dhe njerëz. Skënderbeu pritet me nderime të larta: “Nji mori njerëzish kish ranë n’at qytet t’amshueshem, për të pa me sij luftanin ma të madh të asaj kohe”. Madje, kujtimi i heroit mbeti i gjallë në Romë, afër Quirinalit gjendet një rrugë me emrin; “Rruga Skanderbeg”.
Një tjetër shkrim i Kolë Kamsit është edhe ai mbi Pashko Vasën dhe botimet e tij. Në shkrimet e tij ai e cilëson Pashko Vasën, si një ndër pionierët e parë të Rilindjes Kombëtare. Më tej ai fokusohet te karriera e tij, duke përmendur këtu ndikimin që pati te Vasa letërsia frënge e italiane, për të përmendur më tej kontributin që ai ka dhënë si pjesëmarrës në luftën për lirimin e Venedikut. Ajo se çfarë është interesante në shkrimin e Kamsit, janë fjalët që Pashko Vasa i transmeton Sulltanit për propozimin si Vali i Kosovës: “Madhni, jam nji nëpunës i Perandorisë e, mundohem me i shërbye me zell të sinqertë, por jam shqiptar e, në më detyroftë Madhnija e Juej me shkue atje, më shtrëngon të baj nji tradhti. Do të tradhtoj Perandorin, ose do të tradhtoj atdhen tim”. E më tej Kamsi vjen me veprat dhe rëndësinë e përhapjes së gjuhës shqipe nga Pashko Vasa.
Një tjetër shkrim i Kamsit është edhe ‘Gjuha e malli i Atdheut’, është fjala pikërisht për shqiptarët e Italisë. Kamsi e vendos theksin në ruajtjen e traditave dhe rëndësinë e gjuhës, si i vetmi element përbashkues. Sigurisht, të bashkëjetosh me një komunitet të huaj, ka edhe ndikime që mund të synojnë zhdukjen e gjuhës, por që nuk kanë mundur të arrijnë plotësisht. “Katundet shqiptare të Kalabrijes së Veriut e të Basilikatës, e ruejten ma tepër karakterin e tyre etnik” dhe kjo për shkak të pozicionit gjeografik. Sipas shkrimeve të Kasmit, gjuha shqipe nuk flitej vetëm brenda shtëpisë, por edhe jashtë. Sipas tij vihet re veçanërisht në shtresat e ulëta të popullsisë. Madje, ruajtja e dialektikës, i ka sjellë mjaft dobi gjuhës kombëtare, për shkak se kanë mundur të nxjerrin fjalë të reja, që kanë qenë të moçme.
Faktori i martesave është edhe një element që ka ndikuar në humbjen e gjuhës. “Vërtetë një Kathedër e vorfën për mësimin të gjuhës shqipe e të letërsisë shqipe, u themelue mbas përpjekjeve të poetit të madh Jeronim de Radës, në vjetin 1822”. Por nuk arriti të funksiononte. Vite më vonë, ngrenë zërin edhe shkrimtarë italianë, për rëndësinë e gjuhës dhe kjo për hir të studimit si shkencë. Arbëreshët respektojnë edhe kultin e të parëve, në çdo shtëpi shihen simbolet shqiptare. Një aspekt ku fokuson shkrimin e tij, janë edhe doket e arbëreshëve. Kështu, në doket e morteve, autori citon: “Porsa nji pjesëtar familje ndahet kso jete, grat zhgrehen në vaj e, thërrasin me fjalët më të mallnghyme, i puthin duer e faqe tue derdhë mbi te lot.
Burrat nuk qajnë for pse e kanë për marre. Gratë rrahin kryet me grushta e zhgulin prej kras flokë që i hjedhin përmbi kufomë”. Rite të tjera që Kolë Kamsi na i bën të njohura ishin edhe ato tek Uji i Bekuem që ishte pagëzim i Jezu Krishtit, rite për Shën Lazarin etj. Kremtja e Rrëshajave ishte një tjetër rit që lidhej me pushtimin e tokave nga Turqit. Veç këtyre, kanë mundur të mbajnë gjallë ritet e martesës. Një tjetër shkrim përbëjnë edhe Bestytnit dhe Lojët Kombtare, të cilat janë ruajtur tek arbëreshët. Kështu, për shembull, besonin te shtrigat, thyerja e pasqyrës konsiderohej fatkeqësi. Interesante është mbajtja pastër e ambientit në rastin e lindjes së fëmijëve. Pakënaqësia e njerëzve mund të sillte fatin e zi te fëmija. Shkrime interesante të Kolë Kamsit, janë edhe proverbat apo aforizmat. Të tilla janë për fenë:
Zoti e për gjithkënd (Shkodër), Zoti s’harron, por vonon (Shkodër), për gjendjen e jetës së njerëzve, si: Mos ha çka të shohç, por ha çka të kesh, Mos më thuej si kje, por më kallxo si je (Shkodër), për gjumin e pushimin, si Gjumi i tepërm, rroba të vjetra, Gjumi nuk ka besë, etj.
Shkrimin e radhës ia kushton listës së revistave shqiptare të botuara nga arbëreshët e Italisë, ndër to janë:
L’Albanese d’Italia, në Napoli;
Fiamuri i Arbërit, numri i parë më 20 korrik 1883, në dy gjuhë;
Arbri i ri, ku Gustav Meyer bën një studim mbi shqiptarët;
Ylli i Arbreshvet;
La Nazione Albanese, daton më 15.12.1924, me karakter politik e letrar;
La Gazzetta Albanese, botohet në Romë, Itali, më 1904;
Albania, u botua më 24.12.1929 në shqip e italisht, dhe në anglisht në Nju-Jork, u bë e përmuajshme; dhe shumë revista e gazeta të tjera.
Një studim tjetër Kamsi ia dedikon edhe Marko Boçarit, ku me anë të këngës popullore synon të ngrejë lart figurën e tij. Kontributi i shqiptarëve të Italisë për Rilindjen Shqiptare, mbetet sërish në vëmendjen e Kamsit. Këtu ai u referohet kontribuuesve të huaj, si Meyer, apo autorëve të tjerë për u kthyen në kërcënim, por fatmirësisht Kolë Kamsi mendimet rreth popullit shqiptar. Si më të vjetrin dokument italo-shqiptar që njihet deri më sot është Doktrina e krishterë e Lukë Matrangës, si vepër e parë, u botua më 1592. Te ky dokument vërehet rëndësia si vepër e dialektit të arbëreshëve të Sicilisë. Kontribut dhanë De Rada, Dhimitër Kamarda, Zef Skiroi etj.
Një moment historik përbëjnë absolutisht dy kongreset linguistike, ndër vendimet që ata marrin janë: themelimi i një Shoqërie Kombëtare, përdorimi i vetëm një alfabeti, botimi i një reviste italo-shqiptare. Arbëreshët kontribuuan edhe në çështje politike të Shqipërisë, duke lobuar për mbrojtjen e saj. Së fundmi, Kolë Kamsi flet edhe për momentet e vështira të arbëreshëve, madje shumë prej tyre u dënuan, për kontributin që dhanë në çështjen shqiptare. Piemonte do të bëhej qendra e arbëreshëve. “Ndër 70 vetë, që u gjykuan prej nji gjykatorje së posaçme në Cosenza, ma tepër se 40, qenë italo-shqiptarë”.
Kolë Kamsi gjatë regjimit komunist
Kolë Kamsi jetoi brenda një harku kohor prej 74 vjetësh. Një pjesë të jetës së tij ai e kaloi nën regjimin komunist, një ndër regjimet më të ashpra që përjetoi Shqipëria. Aq ashpër u instalua ky regjim, saqë një prej grupeve më të përndjekura të këtij regjimi diktatorial, ishin edhe intelektualët. Shumë prej tyre u dënuan pa gjyqe, u persekutuan, pasi Partia këta persona i shikonte shumë më tepër të arsimuar, sesa ajo vetë do të donte. Shumë prej tyre u kthyen në kërcënim, por fatmirësisht Kolë Kamsii mbijetoi persekutimit dhe përndjekjes, duke qenë se u fokusua tërësisht në punën e tij akademike dhe arsimore.
Gjithsesi, brenda kësaj “lirie të ndrydhur” që instaloi regjimi, shumë veta vazhduan të shkruanin të lirë, kjo në lëmin e letërsisë, historisë, folkloristikës, pra në aspektin e kontributit atdhetar. Megjithatë, edhe Kamsi nuk u shpëtoi dot procedurave hetimore dhe në një proces-verbal të vitit 1950, nga organet lokale në Shkodër atij i drejtohen disa pyetje të karakterit biografik, për shembull, “pjesëmarrja në Luftën Nacional-Çlirimtare”. Arsimtari Kamsi nuk ka marrë pjesë as në Ushtrinë Nacionalçlirimtare, madje nuk ka kryer as shërbimin ushtarak. Në pyetjen e radhës që i bëhet se në cilën organizatë ke bërë pjesë para çlirimit, ai përgjigjet në formë mohuese, pra nuk ka qenë pjesë e asnjë organizate.
“Si arsimtar kam qenë anëtar i partisë fashiste dhe Bashkimin Profesional në organizatën e Frontit Demokratik në Kryqin e Kuq në Lidhjen Kulturore”. Kamsi nuk ka qenë dënuar asnjëherë nga gjyqet. Duket se Kamsi ka qenë larg shembujve të internimit të intelektualëve të tij, ai bënte një jetë familjare. E shoqja Gjyzepina Kamsi, ishte shtëpiake, djali, Paolin Kamsi, ishte mësues në Rrëshen, djali tjetër, Karlo Kamsi, ushtronte profesionin e kursistit në Tiranë. Vajza e familjes, Terezina, ishte nxënëse në Shkodër dhe në vlerësimin final të proces-verbalit, Kamsi etiketohet si njeri i sinqertë.
Kështu, Kolë Kamsin më 19 tetor 1957, me dekret numër 2544, me propozimin e Ministrisë së Arsimit e Kulturës, presidiumi i Kuvendit Popullor, e dekoron me “Urdhrin e Flamurit” me motivacion: “Për kontributin e vlefshëm në edukimin e brezave të rinj, gjatë 50 vjetëve punë të rregullt e të pa ndërprerë në sektorin e arsimit”. Ndërsa në demokraci, Kamsi u dekorua më 1993 dhe iu dha titulli “Mësues i Popullit”, me motivacion: “Mësues i fillimeve të arsimit kombëtar shqiptar, studiues i pasionuar i gjuhës dhe historisë, i kulturës dhe traditave kombëtare, botues veprash dhe artikujsh shkencorë, shembull qytetarie, shpirt demokratik e përparimtar”.
Këshilli i Bashkisë Shkodër, me vendim nr. 52, datë 29 qershor 2005, pasi mori në shqyrtim kërkesën e komisionit të vlerësimit të titujve dhe emërtesave, si dhe kërkesën e Sindikatave të Pavarura të Arsimit, vendosi miratimin e titullit “Kolë Kamsi” për profesionin e mësuesit dhe “Mirënjohja e qytetit të Shkodrës”.
Më 25 shkurt 1960, personaliteti i shquar Kolë Kamsi, ndahet nga jeta, duke lënë të përjetshme veprat e tij dhe kontributet në fushën e arsimit. Kamsi u përcoll për në banesën e fundit, me një ceremoni madhështore organizuar nga intelektualë të fushave të ndryshme të vendit, përfaqësues nga Ministria e Arsimit dhe Instituti i Shkencave Tiranë, intelektualë nga Instituti Pedagogjik dhe Gjimnazi i Shtetit, të cilët së bashku me nxënës shkollash dhe student, shoqëruan kortezhin e përmortshëm me kurora në duar, nën tingujt e bandës së qytetit përgjatë bulevardit.
Pas vdekjes së tij shumë shkruan për figurën e tij. Ja se si do të kujtohej Kol Palokë Kamsi, nga rrethi i ngushtë:
“Unë po rënkoj fort Kolë Kamsin, mikun besnik, shkencëtarin e palodhur. Vdekja e tij është një humbje e madhe për shkencën, për kombin, për familjen, për miqtë, më dhimbset zemra”. (Prof. Maksimilian Lambertz, Leipzigt, 1960.)
“Vdekja e ish-nxënësit tonë të dashur Kolë Kamsit, është një humbje e madhe të një shkrimtari të dalluem e punëtori të palodhun”. (Prof. Aleksandër Xhuvani, 1960.)
“Figurë intelektuale për t’u vu në pah. Kolë Kamsi përfaqëson një ndër personalitetet më të spikatura të kulturës shqiptare, në gjysmën e parë të këtij shekulli”. (Papa Zef Faraco, 1980.)
“Kolë Kamsi, iu pat kushtu krejtësisht e më gjithë shpirt arsimit, pa pritë shpërblime, pa kërkue lavdërime e çmime. Punonte në heshtje, punonte me sistem e pa u lodhë, prandaj puna e tij, ka lanë gjurmë në historinë e arsimit kombëtar dhe të letërsisë shqiptare”. (Prof. Karl Gurakuqi.)
“Kolë Kamsi ka lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e shkollës shqipe e, të arsimit kombëtar, duke dhënë kontributin e tij të çmuar në disa fusha me rëndësi jetike për periudhën në të cilën jetoi. Kamsi gjatë gjithë kohës që jetoi, u dallua për kthjelltësinë e tij mendore, fuqinë e analizës dhe sintezës, për thellësinë e problemeve. Njëkohësisht, gëzonte autoritet në rrethin shkollor dhe intelektual për karakterin e tij burrnor, vullnetin dhe seriozitetin e çështjeve që trajtonte. Ai gëzonte, përveç stimës dhe respektit, edhe dashurinë e të rinjve, si dhe kolegëve për esprin që e karakterizonte”. (Jup Kastrati, 1960.)
Sipas librit “Intervistë me vetveten”, të Petro Markos, “Kamsi ishte i heshtur, por punëtor i madh. Ai bënte gjuhësi, gramatikë, lexim dhe hartim. E them me plot gojën se, na mësoi shqipen mirë: gramatikën, poetët tanë, historinë e shkrimit të shqipes dhe kulturës tonë”.
Përfundime
Edhe gjatë regjimit komunist, Kolë Kamsi nuk e ndërpreu rrugëtimin e tij për kontribute të tjera në fushën e arsimit. Madje, në këto vite, Kamsi emërohet në Institutin e Lartë të Studimeve, konkretisht më 1950. Ai nderohet me “Urdhrin e Flamurit”. Duket se Kolë Kamsi ishte një nga intelektualët e paktë, i cili nuk u persekutua në kampet e egra të regjimit komunist, qoftë edhe nuk u dyshua për diçka të tillë. Kamsi nuk u kthye asnjëherë në rrezik apo kërcënim, për ideologjinë e asaj kohe, ai mund të jetonte edhe nën këtë sistem, i lirë ose jo në të menduarin e tij.
Synonte vetëm një gjë: çfarë mund të bënte ai më shumë për vendin e tij, si mund të kontribuonte? E kjo mund të vinte vetëm nëpërmjet studimeve të tij. Një komb mund të përmirësojë të ardhmen e tij, fatin e tij dhe mund të jetë më shpresëdhënës, vetëm me anë të arsimimit. Një komb i arsimuar, rrjedhimisht, është dhe një komb i lirë në mendim dhe në shkrim. Ndoshta çdokush në komunizëm zgjodhi një formë të jetesës, një formë motivimi. Kamsi zgjodhi pikërisht dijen dhe studimet e mëtejshme duke i shërbyer popullit të tij. Memorie.al
