Nga James Cameron
Pjesa e tretë
Shqipëria, “Parajsa” e fundit marksiste
Botuar në revistën “The Atlantic” 1963
Memorie.al / I lindur në Skoci, i shkolluar në Francë dhe Angli, James Cameron ka qenë reporter për më shumë se njëzet e pesë vjet. Si krye-korrespondent i huaj për ‘London News Chronicle’, ai ishte një nga vëzhguesit e parë perëndimorë që udhëtoi lirshëm në Kinën e Kuqe të Mao Ce Dunit dhe rrëfimi i tij për atë që po ndodhte brenda këtij vendi komunist, u parashtrua në librin e tij ‘Red Mandarin’, botuar në 1955. Tani ai na tregon, se si arriti të depërtonte në Shqipëri.
Turist në Tiranën e viteve ’60-të
Për këdo që nuk kishte ambicie më të madhe se çlodhja pas një dite banja në diell dhe një truri të mpirë nga deti, mendoj se kishte pak gabim, me plazhin e Durrësit, por për këdo që kërkonte sado pak më shumë nga përvoja shqiptare, ishte anestezi e shurdhër. Në secilën anë të hotelit tonë, shtriheshin objektet e tjera, hotele më të vogla, vila, shtëpi pushimi, baza pushimi për sindikatat dhe institucionet qeveritare, dhe secila prej tyre, ishte krejtësisht bosh.
Sado të reja të ishin disa, në të vërtetë, mezi ishin përfunduar, me dritare pa xhama dhe mure të pa suvatuar, në një farë mënyre, ata kishin fituar tashmë një farë neglizhence dhe refuzimi. Ne të shtatëmbëdhjetë personat që qëndruam në Hotelin “Adriatik”, jehonim dhe tundeshim rreth zbrazëtisë së tij, si bizele të thata në kanaçe. Çdo ditë kamerierët shtronin “filozofikisht” tavolinat e restorantit, për treqind darkues; por çdo ditë u shërbenin të njëjtëve, shtatëmbëdhjetë klientëve.
Ushqimi ishte pothuajse, nëse jo i mjaft, i papërshkrueshëm i tmerrshëm. Unë nuk jam gastronom në rastin më të mirë; për më tepër, me kalimin e viteve, kam ngrënë në kaq shumë rrethana të pafavorshme dhe nga kaq shumë kuzhina, vërtet të tmerrshme, saqë kam arritur ta konsideroj veten pothuajse, po aq njohës të ushqimit të keq, sa njerëzit e tjerë të mirë. Por këtu në Durrës, ishte diçka që tejkalonte çdo gjë, që unë mbaj mend.
Është shumë e vështirë të përkufizosh natyrën e tij, përveçse të thuash se ishte ushqimi ballkanik i çuar në fundin e tij tejet të dëshpëruar: makarona që ishin gatuar, ose me sa duket po, shumë ditë më parë, pastaj kaluan në një proces ngjeshjeje; copa të paqarta dhe të pamundura të mishit të ndenjur, të nënshtruar ndaj nxehtësisë së shkurtër dhe të pamjaftueshme; domate të zbrazëta të mbushura me një lloj tallashi bimor.
Më çuditi që nuk duhej të kishte fare peshk, derisa u bë shpjegimi: nuk kishte peshkatarë. Nuk kishte peshkatarë, sepse nuk kishte varka. Me Italinë, vetëm pesëdhjetë milje larg, përtej Adriatikut, kush do ta linte një peshkatar të kalonte në horizont, pasi ai me siguri, nuk do të kthehej më kurrë?
Pra, për qëndrimin tim në Durrës, jetoja pothuajse vetëm me bukë, e cila ishte jashtëzakonisht e mirë, dhe kajsi, që ishin me shumicë, dhe konjak, që ishte më mirë se asgjë tjetër. Një zhgënjim dërrmues e turbulloi javën: këtu ishte vendi i parë në të gjithë botën, ku gjeta një verë krejtësisht të pa pijshme, që nuk mund të thuhet lehtë, pasi mund të pi pothuajse, çdo gjë.
Gjatë të gjitha aktiviteteve tona, siç është fjala, ne kemi marrë pjesë dhe jemi të vetëdijshëm për një numër mjaft efektiv të asaj që në shoqëri të tilla si kjo, quhet në mënyrë të pasaktë “polici sekrete”. Ata u ulën nëpër qoshe, kërkonin dhe përgjonin çifte në skajet e lokaleve, fshiheshin rreth holleve në një mënyrë thuajse të padukshme. Ata gjendeshin gjithmonë të grupuar rreth tavolinave, në ato pjesë jo mikpritëse dhe të ftohta të holleve të hoteleve, ku asnjë mysafir normal nuk qëndronte kurrë, dhe sa herë që dikush i binte në sy, gjë që ndodhte jashtëzakonisht rrallë, ata e hidhnin shikimin në tavolinë.
Ata ishin sipas çdo standardi, policët sekret më të spikatur që kam parë ndonjëherë në një përvojë mjaft të gjatë të profesionit të tyre. Ata ishin të veshur gjithmonë me këmisha dhe kostume, vetëm paksa më pak të veshura dhe të vjetruara se të gjithë të tjerët, dhe ata thjesht dalloheshin, ngase ishin të rruar më mirë. E vetmja gjë që ata kishin të përbashkët, ishin veshë-mbathjet e tyre, këpucë lëkure me sa duket të prodhuara nga fabrikat vendase, të ndërtuara në mënyrë të tillë, që lëshonin një kërcitje të ashpër dhe depërtuese në çdo hap.
Këta individë kishin disa emra; ata quheshin “Sigurimi”, ose nganjëherë “drithëra”. Të gjitha shoqëritë e drejtuara në këtë sistem, shpikin eufemizma për rojet e tyre; për disa arsye, në Shqipëri ata kishin ardhur të quheshin “Historianë”. Nuk ishte një emër i keq, duke kombinuar respektin, neverinë dhe një lloj saktësie të lirë.
“Historianët”, rrallë dilnin në dritën verbuese të bregut të detit, duke preferuar të uleshin së bashku në grupin e tyre misterioz e të heshtur, brenda ambienteve të hotelit. Prandaj pjesën më të madhe të kohës e kaloja në det, ose në plazh. Në një drejtim shtrihej një skelë e vogël ose bankinë; në drejtimin tjetër, kishte vetëm nja dyqind metra për të ecur, përpara se të vinim te ushtarët. Ata u sollën rreth një shtëpie prej betoni, duke vënë mitralozat e tyre dhe duke pështyrë bërthama qershie, që sapo i kishin përtypur.
Përtej asaj pike mund të mos shkojmë, “sepse” më thane; “ne nuk i kemi pastruar ende fushat e minuara nga lufta”. Dukej një arsye kurioze. Pas muzgut, një bateri me prozhektorë, shpërtheu nga një shkëmb përtej detit. Diku përgjatë atij bregdeti, kishte qenë vend-ndodhja e repartit të nëndetëseve, të ndërtuara vite më parë nga Marina Sovjetike. Rusët ishin tërhequr muaj më parë, por, sipas legjendës, jo më parë se shqiptarët, kishin arritur të sekuestronin dy prej anijeve nënujëse. Por kjo ishte disa milje larg, diku në jug. Nja dyqind metra, ishte kufiri i hetimeve të mia, dhe duke qenë tashmë në siklet, nuk isha i gatshëm të shtyja fatin tim.
Përballë hotelit, në rrugët detare jashtë limanit të Durrësit, herë pas here hynte ose dilte një anije. Një anije nuk lëvizi kurrë, sepse ishte gjysmë e mbytur dhe “pushonte” në një kënd në shtratin e detit. Jo shumë kohë përpara mbërritjes sonë, kishte ndodhur e pashmangshmja: një nga këta vizitorë të rrallë në një port pothuajse të shkretë, kishte zgjedhur nga një gabim i pallogaritshëm, të kalonte shtegun të një tjetri, dhe përkundër të gjitha gjasave të imagjinueshme, ata ishin përplasur. Ajo anije mbeti aty gjatë gjithë kohës që isha në Durrës dhe pa dyshim që është ende atje.
Megjithatë, Durrësi ishte litari i shpëtimit. Vitin e kaluar, shqiptarët kishin arritur të importonin një ngarkesë drithi; ishte blerë nga kinezët nga Kanadaja, e paguar në rubla të kleringut, e dërguar përtej Atlantikut, me anije të Gjermanisë Perëndimore. E tillë ishte lidhja me botën e jashtme, sa e ndërlikuar, aq edhe e dobët.
Tashmë isha në dijeni të paaftësisë së rëndë që e kisha frikë në mënyrë të pandërgjegjshme, që nga ora e mbërritjes sime në Tiranë: nuk kisha çfarë të lexoja. Ky nuk ishte, siç ndodh shpesh, një menaxhim i keq; duke më konfiskuar librat në doganë, Shqipëria më kishte hequr të gjitha burimet e mia. Nuk kishte asgjë për të lexuar në hotel, asgjë çfarëdo, të çfarëdo lloji apo, në asnjë gjuhë; arti i përcjelljes së mendimit me fjalën e shkruar, mund të mos ishte shpikur kurrë; Caxton kishte jetuar kot.
Mund të kisha mbushur një orë apo më shumë, duke u përpjekur të mësoja ndonjë fjalë aty-këtu nga gazeta kryesore, “Zëri i Popullit”, por, sado i çmendur që tingëllon, nuk më lejuan ta kisha një të tillë. Duke mbartur edhe më tej pa besueshmërinë, kur i kërkova udhërrëfyesit tonë-ciceron, të përkthente një ose dy nga titujt për mua, ai tha se edhe kjo, nuk ishte e mundur. Meqenëse është një besim njerëzor, se ai mund të kishte frikë se ndonjë gjë tjetër përveç “institucionit të besës” kishte rrëshqitur në një botim kaq të censuruar, si “Zëri i Popullit”, unë mund të supozoja vetëm në errësirë, se kjo ishte pjesë e dënimit tim, për atë “izolim” të pafalshëm.
Nëse po, ishte efektiv; Mora të gërryeja thonjtë nga mungesa e diçkaje për të lexuar. Çfarë nuk do të kisha dhënë, as për Tristram Shandy. Prandaj, u lehtësova pa masë, kur autoritetet na thanë papritur, se mund të shkonim në një ekspeditë. Do të na dërgonin në Krujë, një qytet kodrinor me rëndësi të madhe historike, rreth njëzet milje lart në malet Qendrore. Ne duhet të rrimë së bashku, thanë ata, dhe të mos turpërohemi për vendin, dhe nëse gjithçka shkoi keq, duhet të kthehemi duke bërë të njëjtën rrugë. Udhëtimi për në Krujë, dukej si çlirim pas ditëve të kaluara në plazhin e Durrësit.
Ishim të gjithë të akomoduar në një autobus shumë të vjetër “Ikarus”, që dukej më pak se zakonisht i degraduar (kishte dy goma të reja, vura re, një “Barum” nga Çekosllovakia dhe një nga Kina e Re), por megjithatë, jam i sigurt, nuk do të kalonte asnjë provë të njohur, botën perëndimore. Vura re me njëfarë alarmi, se loja në timon ishte aq e madhe, sa shoferi dukej se drejtonte autobusin, sikur të ishte një linjë oqeanike, duke rrotulluar timonin rreth e rrotull, në çdo kthesë.
Për herë të parë, ai ishte në gjendje të shihte se rruga e fshatit pas hotelit, ishte e harkuar në çdo 100 metra, ose më shumë me pankarta, duke shkruar urime për disa personalitete apo zyrtarë të udhëheqjes së lartë të vëndit. Fjala shqipe për “zhytje” ose “Rroftë”, është shumë onomatopeike dukej me ato dy r-të e arta, në pëlhurën e kuqe të ndezur.
“Rroftë Partia e Punës e Shqipërisë”! Në pankartat thuhej “Rroftë Partia Shqiptare e Punës” (që fare mirë mund ta bënin Partia, pa qenë tjetër), dhe “Rroftë Marksizëm-Leninizmi” dhe “Rroftë shoku Enver Hoxha”! (Një tjetër e çuditshme e gjuhës shqipe, është kjo fjalë shoku, që do të thotë “Shokë”, shqiptohej “Trokitëse” dhe jepte një tingull jashtëzakonisht fantastik, për çdo përshëndetje: “Mirëmëngjes, Shokë”! “Me fjalët e udhëheqësit tonë të madh, Shokut Enver Hoxha…”)
Udhëtimi për në Krujë, ishte për përvojën më elektrizuese që kisha njohur prej disa kohësh. Rruga, e ngushtë, e thyer dhe e mbuluar me gurë të zhveshur, e mbështjellë si me “kapëse flokësh”, përkulet lart përmes peizazheve me bukurinë më befasuese, që nuk mund të vlerësohej nga askush, aq i mbërthyer nga ankthi, ishte vështrimi i të gjithëve mbi greminat e frikshme, rreth të cilave gjëmonim. dhe rrëshqiti.
Diçka nga frika jonë duhet t’i ketë komunikuar vetë shoferit, një malësor me sy të egër me gëzim dhe besim të pakufishëm; ndërsa e shtynte autobusin kërcitës rreth kthesave, ai do të këndonte: “Hup-la”! U gëzova vërtet, kur u ngjitëm në tarracat e fundit me ullinj dhe akacie e, shkuam duke brohoritur, në sheshin kryesor të Krujës.
Kruja ishte me të vërtetë mbresëlënëse, një qytet i vogël i çuditshëm dhe endacak, i shtrirë në shpatet e një mali madhështor; të gjitha pllakat e kuqe dhe gëlqere, shkurre trëndafili dhe kanale të hapura, rrugë me kalldrëme të mëdha, që sfidojnë karrocat, dhe në majë, mbetjet e një kështjelle më të dukshme dhe dramatike, të shekullit të pesëmbëdhjetë. Kruja ka një vend të veçantë në kujtimet shqiptare të krenarisë historike, sepse ishte për vite me radhë, shtëpia, kalaja dhe selia e heroit të pakrahasueshëm kombëtar, Skënderbeut.
I madhi Skënderbeu, e bëri agjërimin e Krujës qendrën e qëndrueshme të rezistencës shqiptare, kundër osmanëve në vitet 1450. Ai kishte qenë një nga gjeneralët më të famshëm të Sulltanit, derisa u ribashkua papritur me popullin e tij, kundër zotërisë së tij të vjetër. Për tridhjetë e pesë vjet, pra, “foleja e shqiponjës” e tij, siç quhej kalaja e Krujës, e mbajtur kundër turqve, sfidoi katër rrethime, nga 120.000 burra të Sulltanit. Në fund ajo u pushtua vetëm nga uria, dhe kjo pas vdekjes së Skënderbeut.
Edhe tani, pesë shekuj më vonë, vendi dukej i pathyeshëm. Nga çdo cep i qytetit, pamja shtrihej nëpër disa km. shpate malesh të egra kreshta, si sharra, lugina si plagë. Na dhanë një orë kohë për të shëtitur. Ishte aq vapë dhe mundësitë për çdo lloj ligësie të mundshme, aq të vogla, sa historianët u mblodhën nën hijen e një peme dhe pinin duhan të mirë. Eca lart e poshtë rrugës kryesore të qytetit të rrëmbyeshëm dhe pyesja veten, për numrin ekstravagant të berberëve, gjithmonë plot: a kanë bërë ndonjëherë ndonjë gjë, këta trashëgimtarë të banditëve, përveç prerjes së flokëve?!
Kam ardhur në një vend si një kafene. Jashtë ishte shënuar me shkronja të mëdha: “Klub”. Duke llogaritur se kushtet e anëtarësimit, nuk kishin gjasa të ishin të vështira, hyra dhe i kërkova kamerieres së vogël të rregullt, për një uzo, jo sepse më pëlqen veçanërisht uzoja shqiptare (e cila, ndryshe nga ajo greke, kthehet me ujë, në një nuancë kërcënuese të gjelbër) por sepse m’u duk gjëja më pak e paqartë, për të porositur dhe sepse kushtonte vetëm tetë lekë, rreth pesë cent.
Klubi ishte plot me burra të heshtur, që pinin uzo dhe të grupuar në qëndrime të braktisura të studiuara, duke sugjeruar që në çdo moment, ata mund të ngriheshin dhe të këndonin ndonjë kor operistik të grabitësve. Ishte reagimi me të cilin isha mësuar: çdo sy në dhomë u kthye në të njëjtën kohë, për t’u fiksuar mbi mua, për një shikim të gjatë reflektues; pastaj u kthye dhe nuk u tërhoq më.
Dukej e jashtëzakonshme, në këtë vend ku parulla kryesore ishte “Puna mbi të gjitha”, çfarë pafundësie kohe kishin qytetarët, për “profesionin” e thjeshtë të qëndrimit ulur. Çdo kafene e vogël, pothuajse në çdo orë të ditës, kishte gjysmë duzine punëtorësh, me pantallona të gjera, që dremisnin (flinin) mbi një minutë. Kur, dikush pyeti veten; a i përmbushën ato normat e tyre, apo normat në shoqërinë shqiptare u vendosën në një nivel, që lejonte kohë të lire, të pakufizuar? Apo, siç e ndjeva unë, ishte se të paktën një pjesë e çdo grupi, kudo ishin “ciceronë”?
Në këtë moment kuptova se më kishin mbaruar shkrepëset dhe i hodha një vështrim komshiut në tavolinën ngjitur, për t’ju lutur që të ndizja cigaren. Ai më ofroi një kuti, të cilën me buzëqeshjen më miqësore, më nxiti ta mbaja. Ai nuk mund të më kishte dhënë asgjë, për të më devijuar më shumë. Deri në këtë kohë, unë kisha parë vetëm një shumëllojshmëri shkrepësesh, një markë të quajtur “Jumbo”, të prodhuara në Poloni, por etiketa e së cilës e shpallte veten në mënyrë më misterioze, se vinte nga një firmë indiane e distributorëve në të gjitha vendet në botë, “Mauritius”.
Ky i ishte dukur “rum” i mjaftueshëm, por varieteti im i ri ishte edhe më i jashtëzakonshëm, pasi quhej (edhe në anglisht) “Channel Island Match”, dhe etiketa e tij, mbante një hartë të pagabueshme të “Jersey” dhe “Guernsey”, burimet më të pamundshme të ndeshjeve në Botë.
Ndërsa mendoja për këtë, një polic me uniformë hyri në Klub, me çizmet e gjata që kërcasin si porta të ndryshkura dhe u ul në një tavolinë. Menjëherë heshtja u bë në një farë mënyre më kurioze dhe më e heshtur. Pa pasur asgjë të dukshme, njeriu ishte i vetëdijshëm, për një lloj tjetër palëvizshmërie. Për më tepër, në një farë mënyre, të pamundur për t’u shpjeguar, u bë menjëherë e qartë, se cilët nga klientët në Klub në atë moment, ishin “ciceronë” dhe cilët jo.
Ai polici nuk porositi asgjë dhe shumë shpejt doli jashtë e brenda pak minutash, dëgjova autobusin në shesh, duke pritur për kthimin tonë.
U kthyem në plazhin e Durrësit dhe jeta u kthye në normalitet me një variant eksitimi elektrizues: atë të shtunë kishim vizitorë. Shqipëria, me sa dukej, kishte gjithashtu një fundjavë të pakëndshme dhe për një ose dy orë, këndi ynë i shkretë i lojërave, mori një pamje të vogël, por inkurajuese të festës së kontrolluar. Lart e poshtë, kishte festa të vogla të shqiptarëve me ditën e pushimit, duke pirë birra në diell, duke ushqyer foshnjat e tyre, duke lozur me topa gome përreth.
Në tarracën tonë të posaçme të hotelit “Adriatik”, u shfaqën VIP-at, një festë çekësh me ngjyrën e lëkurës të bronztë dhe të sigurt që nuk kishte ushqim, porositën një raund limonadash. Më pas mbërriti një festë tjetër, prej një duzine kineze, që u vendosën në skajin ekstrem të tarracës, në një enklavë të ngushtë, të cilën stafi i hotelit e izoloi edhe më shumë, duke hequr karriget që të boshatiste sallën. Dhe së fundi, pa asnjë përshëndetje për t’u dukur, një burrë i qetë, civil me rroba banjo, tha duke buzëqeshur: “J’ai le plaisir de vous dire bonjour”.
Në Republikën Popullore të Shqipërisë, sot kanë mbetur vetëm tre misione perëndimore: ai francez, ai italian dhe ai turk. Ata janë trupi diplomatik i mbetur, “Robinson Kruzot” e Punëve të Jashtme. Ndërtesat e tyre, një treshe vilash të vogla në Tiranë, janë të paqarta, lëvizjet e tyre të kufizuara ngushtë, problemet e tyre të mbajtjes së shtëpisë, janë të frikshme. Një prej tyre, ishte vizitori ynë në plazhin e Durrësit. Ai kishte dëgjuar për praninë tonë; kishte pasur një sjellje të përsosur dhe të shkëlqyer të vëmendshëm, për të cilin lutem që një ditë të shpërblehet, me preferencën më të lartë të mundshme, për të hedhur poshtë, një shishe uiski diplomatik.
Para se të largohej, diplomati i vetmuar psherëtiu pak dhe tha: “Jeta mund të jetë më keq, për ne të tre, por do të ishte e pavërtetë të fshiheshim, se është tejet e mërzitshme. Vërtet, vdekjeprurëse. Nuk ka mundësi për një njohje amerikane. Njëherë pyeta veten, kot, nëse britanikët, mund të atashoheshin një ditë në këtë vend?! Unë nuk jam i angazhuar me pasion mbi politikën. Por do të ishte e mrekullueshme të kishim, më në fund, një të katërt, për “urë”! Të nesërmen autoritetet përkatëse më erdhën me autobusin e tyre, për të më çuar në Tiranë. Më në fund ishte një aeroplan, për në Bari dhe për në Romë.
Një argument përfundimtar mbeti. Meqenëse bileta ime e kthimit për në Amsterdam, ishte e padobishme tani, ishte e nevojshme të paguaja për një të re, dhe, thanë ata me një ton, në të njëjtën kohë disi të tensionuar dhe të pakujdesshëm, duhej të paguaja në dollarë amerikanë. “Në dollar”?! – pyeta me qortim, – me siguri jo për ju”?! “Është rregull”, iu përgjigjën me padurim; Pesëdhjetë dollarë dhe gjashtëdhjetë cent.
Tani, ndodhi që më lejohet të paguaj në dollarë për personin tim; për më tepër, unë kisha në zotërim shumën e saktë. Me këtë ata u përbuzën; ata nuk më lejuan, të pranonin monedha. Atëherë, si mund të prodhoj pesëdhjetë dollarë dhe gjashtëdhjetë cent, pa përdorur monedha?! “Na jepni, – thanë ata, – kartëmonedhën e radhës.
E vetmja kartëmonedhë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës që më kishte mbetur, ishte një prerje pesë dollarëshe. “Nga kjo, pyeta, a marr kusur”? “Sigurisht”, u përgjigjën ata. “Në çfarë”? “Pse, thanë, – filloi të humbasë durimi, në lekë. Duhet të të jap pesë dollarë, pra të marr katër dollarë e, dyzet cent, në lekë? “Dhe çfarë të bëj me ato lekë”?! “Epo, – u përgjigjën ata, duke thënë se; është kjo vështirësi, që nuk të lejohet të eksportosh lekë”.
“Pra, – thashë, – kurrsesi me paramendim, ju propozoni të më konfiskoni kusurin dhe të më mbani nga katër dollarë e gjysmë; Do të jem i mallkuar për këtë për një marrëveshje”. “Janë rregulla”, bërtitën ata, por tashmë autobusi po lëvizte, “Ciceronët” po bënin shenja të shpeshta, duke na thënë se ne ishim vonë. Ata m’i rrëmbyen pesëdhjetë dollarët dhe më dhanë biletën time, por ata qëndruan në pikën e tyre: nuk morën monedha. Shqipëria i detyrohet Britanisë së Madhe, tre milionë paund, për ato tre anijet që i shkatërruan me minat detare në ngushticën e Korfuzit në vitin 1946; Unë i kam borxh Shqipërisë, gjashtëdhjetë cent.
Më kthyen përmes Durrësit, në periferi të Tiranës, duke kaluar linjat e rrëmbyeshme të njerëzve, që nuk i kisha njohur kurrë, njerëzit që dukeshin dhe vepruan si dikur baballarët e tyre, ishin dukur nën Musolinin, nën Zogun, nën pasardhësin e pafund të Sulltanëve dhe Mbretërve. Dhe udhëheqësit që i kishin sunduar dhe shfrytëzuar; të gjitha pushtimet që kishin përmbysur, për të rënë në një tjetër.
Ata mund të mos kenë qenë kurrë njerëz të lirë, por dukeshin si njerëz të lirë. Ata kishin përqindjen më të lartë të lindjeve në të gjithë Evropën dhe fëmijët e tyre, ishin qartësisht të dashur. Aty jetuan dhe jo, ndoshta, të fiksuar, pas kurioziteteve të përçarjes ndër-marksiste. Kur unë buzëqesha, ata buzëqeshën menjëherë.
Kur arrita në aeroport, avioni po priste. Një “ciceron” më mori mënjanë me shpejtësi, i pari me të cilin kisha folur. Me frëngjisht të keqe, më tha: “Duhet të të kisha ofruar konjak, më vjen keq për librat”. Memorie.al
