Nga Maks Velo
Memorie.al / Maks Velo ka lindur në Paris më 31 gusht të vitit 1935, ku asokohe ishte vendosur me banim familja e tij, e cila është me origjinë nga fshati Dardhë e Korçës. Më pas familja Velo u kthye përsëri në Shqipëri, në qytetin e Korçës, ku Maksi ka kaluar edhe fëmijërinë e tij. Pasi mbaroi gjimnazin në qytetin e Korçës, ai vazhdoi studimet pranë Institutit Politeknik në Tiranë, në degën e Inxhinierisë së Ndërtimit dhe më pas ai u specializua edhe për arkitekturë dhe në vitin 1960, ai u emërua me punë pranë zyrës urbanistike të Komitetit Ekzekutiv të rrethit të Tiranës. Krahas punës si arkitekt dhe urbanist, ai kishte pasion pikturën dhe që nga mesi i viteve ’60-të, ka marrë pjesë me punimet e tij, në ekspozita të ndryshme, që zhvilloheshin në kryeqytetin shqiptar, Tiranë. Në vitin 1973, kur filloi goditja në Art e Kulturë edhe Maks Velo ishte një nga piktorët dhe krijuesit, që u kritikua për shfaqje të huaja e liberale dhe modernizëm, gjë e cila bëri që ai të asgjësonte dhe të digjte, pjesën më të madhe të punëve të tij. Pas kësaj atë e larguan nga puna si arkitekt në Komitetin Ekzekutiv të Tiranës dhe e dërguan për riedukim në fshatrat e Tiranës si punëtor krahu. Që nga ajo kohë ai u vë në shënjestër nga ana e Sigurimit të Shtetit dhe në vitin 1976, u arrestua me akuzën “agjitacion e propagandë” dhe u dënua me 10 vjet heqje lirie, të cilat i vuajti të gjitha në kampin-burg të Spaçit. Pas lirimit nga burgu, Velo u caktua me punë pranë Ndërmarrjes së Prodhimeve Abrazive në Tiranë, ku punoi deri në fillimin e viteve ’90-të, kur u shemb regjimi komunist. Në atë periudhë kohe, Maksi i’u rikthye krijimtarisë së tij dhe arriti të botoi një seri albumesh, me motive nga terrori komunist, të cilat i ka ekspozuar në shumë vende të Evropës. Velo gjithashtu është autor i një sërë botimesh si: “Kokëqethja”, “Palltoja e burgut”, “Thesi i burgut”, “Paralele për arkitekturën”, “Kohë antishenjë”, “Jeta ime në figura” etj. Si artist, ai krijoi në disa gjini të artit: si pikturë, prozë, poezi, publicistikë, etj., dhe gjithashtu ai ishte i angazhuar edhe në çështje të aktualitetit shqiptar, kryesisht në mbrojtjen e trashëgimisë kulturore e veprave publike të artit. Ai u nda nga jeta në Tiranë në 7 maj të vitit 2020. Shkrimi që kemi përzgjedhur për botim, është shkëputur nga një prej librave të tij, ku bëhet fjalë për një ngjarje reale nga jeta e tij.
KRYQET E FSHATIT
Fshati kishte shumë kryqe, por më të rëndët, ishin ato të varreve.
Varret e fshatit ishin në një pllajë të vogël si nja pesëdhjetë me tridhjetë hapa. Pllaja ishte e pjerrët dhe aty nga dy të tretat e gjerësisë, ajo përthyhej prapë në ngjitje dhe merrte përpjetë. Nga sipër ishte e rrethuar me gurë, mbas së cilës vazhdonte një pyllishte e dendur e pa krasitur kurrë.
Një rrethim guri vazhdonte dhe nga ana e rrugës automobilistike, kurse nga ana e poshtme, kishte një mur mbajtës, të pjerrët, që qëndronte aty i palëvizur. Në mes të këtij muri ishin gjashtë shkallë që të fusnin në varreza.
Varret ishin fare afër kishës, i ndante rruga.
Kisha ishte një godinë e madhe, katedrale e vërtetë, ku llamburitnin qirinj për përshpirtje gjatë tërë vitit. Ishin gratë e fshatit që i ndiznin për të kujtuar të afërmit e vdekur.
Në ballë, ikonostasi i gdhendur në dru arre ishte i mbushur me ikona të bëra nga ikonografët e fshatit. Deri së fundmi, numëroheshin njëzet e dy. Këta, ikonografët dardharë, kishin një atelie dhe në malin Athos.
Kisha ishte vendosur në kurrizin e malit dhe kur binin kambanat bam-bum, bam-bum, fshatarët, burra e gra, fëmijë e të rinj, pleq që mezi ecnin, merrnin rrugët e gurta të fshatit duke dihatur, por në kishë, në meshë do të shkonin…!
Të dielave në meshë mblidhej tërë fshati dhe aty mund të gjykoje për kulturën e traditën që mbartte me vete ky fshat i fshehur në mes të maleve.
Kisha, oborrin e kishte të madh, aq sa varret, e në gurët e pragjeve nën harqe, pas meshe, ulej tërë fshati grupe-grupe. Plakat kapërcenin atë pak vend e ngjiteshin në varrezat…! I shihja si çapiteshin ngadalë duke ecur pleqërishte, të përkulura për të mbrojtur dritën e qiriut që e mbanin me dorën e majtë.
Çonin dritën e kishës në varret e i vinin qirinjtë mbi kryqet e gurtë.
Unë ndiqja nga mbrapa gjyshen, Memenë. Asaj i kishte vdekur i ri djali i vetëm, kishte marrë një të ftohur në një udhë mali. Aty kishte dhe mëmon dhe babanë e saj.
Ulej, pikonte dyllin e nxehtë, ngulte qiriun dhe qante me zë të mbytur…o biro…! Unë ulesha te dheu, rrotulloja kokën dhe shikoja kryqet. Ishin kryqe guri, në një ngjyrë gri të errët, me ca njolla myshku të bardha në jeshil, që iu ishin ngjitur, e nuk iu shqiteshin. Këta janë shpirtrat e vegjël. Kështu dhe shpirti im, një ditë do të ngjitet në një kryq… mendoja.
Kryqet ishin të ngulura rëndazi, ca qëndronin drejt, po ca ishin të përkulur nga lodhja, o nga para, o nga mbrapa.
S’e mbajnë dot peshën e vuajtjes, thoja…!
Kishin të gdhendur në gjoks gërma dhe numra… aty ishte tërë historia e fshatit.
Te këta kryqe mbahej tërë siguria e jetës së fshatit; tërë dashuria dhe respekti për të parët.
E sa herë larg kujtoja fshatin, më dilte përpara ajo lëndinë me bar të thatë, nga ku ngriheshin kryqet e rëndë të kujtesës njerëzore. Këta gurë nuk ishin vendosur në rreshta të rregullt, me parregullsinë e tyre, transmetonin shpirtra të pavarur, ndërgjegje të shqetësuara, hove madhore.
Njëri kryq ishte më lart, tjetri më i ulët.
Kryqet dukeshin sikur shikonin njëri-tjetrin, si shtëpitë e fshatit. Dhe kryqet më dukeshin sikur ishin fshehur, e nxirrnin kokën për përgjim.
Fshati ishte vendosur aty në një pozicion strategjik, se ishte fshat i arratisur. Dukej si një fshat në pritje, gati për t’u nisur për udhë. Fshati ynë ishte vendosur aty për t’u fshehur nga persekutimet e turkut. Kishte katër hyrje-dalje, katër qafa.
Nga sipër i rrinin ca maja malesh si fantoma gjigante, kurse vetë ishte ngulur në një rrëpirë.
Guri i Capit, guri i Vjeshtës… guri i Rahut.., guri i Markut.., çdo gjë ishte lidhur me gurët, dhe fshati ishte bërë i tëri prej guri.
Dukej si një gur mbi gur, i bukur, i punuar, i vuajtur, i sfilitur…!
Rrugët, pragjet e shtëpive, avllitë, çatitë ishin gur i gjallë…
Më pëlqente që fshatin ta shihja nga larg…!
Nga rruga e Sinicës, kur ulej dielli, më dukej sikur tërë fshati kishte marrë zjarr e kishte lindur një fshat i ri i pagëzuar nga lart.
E shihja nga rruga e Bigllës kur bënim pushimin e fundit… e më dukej si një çetë komitësh të ulur me torbat në krah, gati për t’u nisur…!
E shihja nga maja e Shën Pjetrit, më dukej si një karvan në pushim…!
Tërë fshati gjelbëronte, e tërë kjo kurorë energjie e ndershmërie njerëzore, kishte në qendër ato kryqe, që më dukej sikur flisnin e tregonin pa u nxituar tërë vuajtjet që kishte hequr ai fshat në shekuj, për të ruajtur emrin e mirë. Kodiku i fshatit ishte aty te kryqet e varreve.
Fshati kishte edhe kodikun e vet ku ishin shënuar tërë ngjarjet kryesore të tij, por mua më bëhej se kodiku që lexohej me një vështrim, ishin ato kryqet e varreve. Në një mbrëmje, me shi të vjeshtës të 1968-ës, marr vesh se në fshat kishin thyer kryqet e varreve.
Komiteti i Partisë i Korçës dhe Dega e Punëve të Brendshme, kishte detyruar fshatarët të thyenin gurët. Tregimet ishin copa-copa, të frikshme, të rënda. I kishin mbledhur në Këshill, pastaj në shkollë. Mbledhjet kishin vazhduar disa ditë rresht deri natën vonë.
Ngjarja tregohej si një komplot.
Mbas një dasme, ku hareja kishte zgjatur deri vonë, të nesërmen në mëngjes, ishin parë shkrime nën karriget – Lavdi Zotit. Po atë natë ishte shkruar dhe një parullë e madhe me gërma kapitale, në një mur- Lavdi Krishtit.
Urgjentisht kishin ardhur nga Korça kuadro të Partisë dhe të Sigurimit. U soll dhe qeni i kufirit, i cili nuhatjen e shpinte deri te një shtëpi e veçuar.
Ia ngarkuan një nxënësi që ishte aty, po ai ishte memec e i metë.
Çdo ditë kishte mbledhje mbas mbledhjesh e demaskime. Në këto mbledhje mori pjesë dhe sekretari i dytë Komitetit të Partisë të Korçës T.L. si dhe zv/kryetari i Degës N.D., Sekretari mundohej ta zbuste atmosferën, por të deleguarit e Degës së Brendshme ishin të papërkulur: ky fshat është fetar e duhet pastruar.
Ata fshatarë që kishin mbetur në fshat nuk dinin ku të futeshin. Akuzuan dhe priftin e fshatit që i paskësh organizuar të gjitha. Urdhri ishte të mbyllej kisha, të digjeshin ikonat dhe të thyheshin kryqet e varreve.
Ishte mëngjes i ftohtë dhe të gjithë, të grumbulluar para kishës, rrinin kokulur.
I çuan në varreza dhe secilit i caktuan një kryq.
– Ky është aksion kundër fesë… thyeni kryqet ose jeni ju, nxitësit e parullave.
Pleqtë dhe djemtë e fshatit filluan të thyejnë krahët e gurtë me qysqi, kazma e leva.
– Forca prift, jepi… thyeje… thyeji kryqet…!
Mbasi i thyen tërë ata kryqe të rëndë, toka e varreve u mbush me fragmente krahësh, kokash, trupash guri.
Tani ishte shndërruar në një varrezë të kryqeve të varreve…!
Në fshat shkoja rrallë.
U nisa me një grup sportistësh nga Tirana, që shkonin për ski. Ishte viti 1970. Rrugën Korçë-Dardhë e bëmë në këmbë nga ana e Drenovës, ngarkuar me ushqime dhe skitë në kurriz. Kur arritëm në fshat, lashë ngarkesat, piva një çaj mali dhe u ngjita nga kisha.
Kishës i kishin rrënuar kambanoren e i kishin prishur harqet e hajatit. Ikonostasin e drurit e kishin murosur me një mur të dytë.
Ktheva kokën nga varrezat. Bora kishte mbuluar atë pllajë të vogël. Nuk kishte asnjë gjurmë. Asnjeri nuk kishte hyrë brenda. M’u duk sikur tërë fshati ishte nën atë qilim të bardhë, nën atë pllajë.
Sipërfaqja e bardhë ishte tërë gunga… vetëm ca gurë të vetmuar tek-tuk, kishin mbetur si ushtarët e fundit në një betejë. Ata që nuk donin të dorëzoheshin. Gurët mezi njiheshin që kishin qenë kryqe… ishin anuar… rrëzuar… shembur… vithisur…! Dhe ngjyra m’u duk e ndryshuar, sikur ishin nxirë më tepër, sikur nuk donin të jetonin më.
Toka sikur ishte fryrë e bufatur… tërë gunga-gunga…!
Mbas dhjetë muajsh, në pranverë, pleqtë e fshatit vendosën t’i zhvendosin varret andej në të dalë të fshatit, në rrugën për Shën Pjetër, afër përroit e kories së Rahut.
N.D. ishte lab, kushëri i parë i K.H., Ministrit të Brendshëm. Në Institutin Politeknik, ku e njoha, ishte një vit para meje, po Fakultetin për Inxhinieri Ndërtimi, e mbaroi më 1965. Ai kurs e bëri fakultetin me katër vjet, kurse ne e mbaruam me pesë.
Që kur ishte student, ishte në parti, komandonte në Institut dhe e kishim frikë të gjithë. Drejtori i Institutit Z.K. i rrinte me të qeshur. Kishte ca lëvizje të prera, ku binte në sy siguria dhe mungesa e çdo etike. Ajo që më bënte përshtypje tek ai, ishte shikimi metalik që lëshonin sytë e tij jeshilë. Mbas mbarimit të Institutit, kaloi menjëherë në Ministrinë e Brendshme.
Në vitin 1973, në një bisedë me shkrimtarin T.L., në kafenenë e turizmit të Fierit, i thotë se ngjarjet e dramës që pasoi masakrën e kryqeve e të ikonave, e gjitha ishte e përgatitur prej tij.
…Në kamp, gazetën e lexoja çdo ditë, rregullisht. Posa shihja që tellalli, Xarxalloja, zbriste shkallët me gazetën në dorë, nisesha drejt stendës.
Stenda ishte me dimensionet e gazetës me xhama nga të dyja anët, për t’u lexuar si në anën e jashtme, ashtu dhe të brendshme.
Këto gazetat e Partisë janë menduar s’ka më mirë. Kanë vetëm katër faqe. Kështu ishin të gjitha, “Zëri i Popullit”, “Bashkimi”, “Puna”, “Rinia”.
Në ato katër faqe, i përmblidhnin të gjitha.
Dhe të gjitha ishin sukseset e Shqipërisë dhe disfatat e pjesës tjetër të botës.
U afrova te stenda dhe më ra në sy menjëherë në fund të faqes së katërt një nekrologji. E kuptova në çast. N.D. kishte vdekur. Botohej një fotografi me një veshje ushtarake, si nuk e kisha parë asnjëherë. Në jetë e kisha parë vetëm civil. Këto lloj fotografish i botonin vetëm në nekrologjitë.
Ishte viti 1979… isha në oborrin e kampit.
Të tre që kishin përgatitur e zbatuar arrestimin tim: N.H., K.I. dhe N.D. të tre kishin vdekur këto vitet e fundit, njëri pas tjetrit. Ndjeva një kënaqësi të çuditshme si një vendim nga lart, si një hakmarrje qiellore, si një ngushëllim që dërgohej. Ti do të vuash… sikur ishte mesazhi, por këta nuk kishin të drejtë të jetonin më.
Më vonë, deri në fund të 1982-it, u ekzekutuan dhe tre Ministrat e Brendshëm që udhëhoqën Ministrinë nga 1948: M.Sh., K.H., F.SH.
Si për të gjithë të burgosurit dhe për mua ishte një lehtësim i madh. Ne vazhdonim të vuanim, por Ministria e Brendshme kishte shpallur falimentimin e saj. Ajo po hante vetveten.
Po shikoja fotografinë e nekrologjisë. Këto fotografi janë të kartotekës personale në zyrën e kuadrit. Kanë një vështrim të veçantë. Te të gjithë oficerët madhorë të Ministrisë së Brendshme, është po ky vështrim.
Një besnikëri servile dhe një premtim për të qenë të gatshëm për çdo krim. Këtë lloj vështrimi, ata e zbulojnë në mënyrë intime vetëm para kamerës së aparatit fotografik. Aty dallon ligësinë, injorancën, mungesën e çdo logjike pozitive, servilizmin, varfërinë intelektuale.
Aty ata zbulojnë mendimet e fshehta, dëshirat e pa treguara, pikësynimet e një egoje pa skrupull, ëndrrat për gradime e poste.
Por, isha i sigurt që, ata të tërë ëndërronin deri te posti i zëvendësministrit. Ky post ishte lënë vakant. Shumë zëvendësministra i kishin nxjerrë tradhtarë, i kishin burgosur, helmuar, internuar. Zëvendësministrit të Brendshëm mund t’i haje kokën, kurse ministrit, jo.
Ministri i Brendshëm ishte personi i tretë në Shqipëri. Ata i caktonte Enveri, dhe prandaj nuk lejohej të ëndërroje për atë post. Deri aty, te posti i zëvendësministrit, ata mendojnë fshehurazi, më tej nuk kanë kurajo, thoja me vete.
Vazhdoja të shihja fotografinë e nekrologjisë.
Shikimi ishte direkt, i paturpshëm, nuk dalloje dot asnjë grimë ndjenjash humane, asnjë pikëllim, asnjë ndjenjë dhimbjeje.
Kjo fotografi tregonte njerëz të palëkundur, të paepur, të pakthyeshëm.
Shikimi të transmetonte një zonë të ftohtë, të padepërtueshme, ku çdo qenie njerëzore ngrin.
Ky vështrim kishte shtresëzimet e krimit, shtresëzimet që vinin nga kohët primitive, kalonin nëpër antikitet dhe përmes mesjetës, arritën në kohët moderne.
Të gjithë njerëzit kanë paraardhësit e tyre. Cilët kanë qenë ata që kanë qenë si unë që para pesë mijë vjetëve… sa kanë qenë dhe kë vazhdoj unë… kush do të vijë mbas meje dhe do të jetë si unë?
Këtë shekull, krimi shtetëror shoqërohet me teori filozofike, por aplikantët, ata që merren direkt me krimin, kanë po atë egërsi të kriminelit të parë… që ishte shtaza e fundit, që nuk donte të kthehej në njeri.
…Isha në hetuesi. Kisha disa muaj që isha vetëm. Kisha ngrënë supën e darkës, kishim plotësuar dhe veprimet e tjera të ritualit të përditshëm: kishim dalë për në banjë dhe polici na kishte ndezur cigaren e mbas darkës, që ishte cigarja e fundit.
Po lëvizja ngadalë, paralel me errësimin e mbrëmjes. Drita e llambës nga lart ishte si një shpresë e shuar përgjithmonë.
Shkoja deri te muri dhe kthehesha mbrapsht… isha zbathur dhe ecja butazi si i vogël, kur hidhesha nga krevati dhe i sulesha vëllait për sherr. Këto po kujtoja kur papritur dëgjoj që hapet dritarja e vogël e derës. Qëndrova në mes të dhomës. Isha dy metër afër.
Andej korridorit, ishte errësirë dhe nuk po kuptoja kush po më vëzhgonte me aq ngulm. Po shiheshim në gjysmë errësirë; shikimi andej ishte i egër, armiqësor. Më së fundi dallova vështrimin e akullt te sytë jeshil. Ishte Kryetari i Degës së Punëve të Brendshme të Tiranës, N.D.
Fytyra u largua, dritarja u mbyll me një kërcitje të thatë.
Qëndrova pa lëvizur… vazhdoja të shihja atë dritare qorre.
Pastaj ngadalë ngrita duart e shtrira. Duart i ngrita deri në pozicionin horizontal. Këmbët mezi më mbanin e duart në maja më dridheshin, por vazhdova të qëndroja në atë pozicion. Isha një kryq i gjallë në mes të birucës. Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
