Memorie.al publikon kujtimet e panjohura të Qamil Çelës nga Elbasani, i njohur ndryshe edhe si Qamil Çelirama, ish-sekretar i Fan Nolit në qeverinë e ’24-ës dhe më pas një nga komunistët e parë në Shqipëri me Ali Kelmendin etj., i cili me kthimin e Zogut në pushtet u largua nga vendi dhe qëndroi në emigracion si antizogist, ku bashkëpunoi ngushtë me KONARE-në. Kthimi i tij në Shqipëri në vitin 1945, ku fillimisht u emërua si Kryetar i Kryqit të Kuq në Tiranë e më pas si Drejtor i Bibliotekës së qytetit të Elbasanit. Si e larguan që andej pasi ai nuk pranoi që në maketin e librit të Historisë së Shqipërisë, Haxhi Qamili të konsiderohej si patriot, gjë e cila u bë shkas që ai të abandonohej nga regjimi komunist dhe të shihej si “borgjez e reaksionar” e deri si “armik i popullit”, pasi më pas ai nuk pranoi që të shkruante për “aktivitetin revolucionar të Enver Hoxhës në Francë”, duke thënë se: ‘nuk e njihte për të tillë’?! Kujtimet e Qamil Çelës për historinë e Haxhi Qamilit që Memorie.al po i publikon në këtë shkrim, ai i’a ka pas dorëzuar Institutit të Historinë në Tiranë kur po hartohej maketi atij libri dhe një kopje e tyre, janë ruajtur nga pjesëtarët e familjes së tij në qytetin e Elbasanit, ku ai ka jetuar deri në prillin e vitit 1988.
Kujtimet e panjohura të Qamil Çelirama (Çela) nga Elbasani për Kryengritjen e Haxhi Qamilit të vitin 1914
Esad Toptani, Dhespot Jakovi etj në bashkëpunim provizor me klerin reaksionar e me pasuesit e tyre, fanatikët antikombëtarë, me grupin e agjentëve të ardhur nga Turqia, ditën të prekin në ndjenjën më të dobët masën fanatike të Durrësit, Shijakut, Tiranës, Kavajës, Ishmit etj., për ta ngritur në kryengritje të armatosur. Themi në bashkëpunim provizor sepse ata kishin rrugë e qëllime të ndryshme. Ata u bashkuan për të përzënë mbretin Vid e për të shkatërruar pavarësinë shqiptare sepse më vonë, Esadi do të realizojë planin e tij të paracaktuar!
Esat Toptani i ndihmuar nga aleatët e tij, armiqtë e jashtëm të Shqipërisë, mundi të ngrejë masat e atij pellgu kundër independencës shqiptare e mbretit Vid, nën bajrakun e Baba Dovletit, e për “din e imanin”. Si rrjedhojë, ai triumfoi provizorisht kundër patriotëve. Në kohën kur pjesë të ndryshme të vendit tonë ishin pushtuar nga grekët e serbët e malazezët, patriotët luftonin për çlirimin e tyre.
Viti 1914 ka qenë vit i mbarë për bujqësinë e për oportunitet politik, populli i atij pellgu nuk ishte rënduar aspak me taksa të rënda siç pretendojnë disa oportunistë sharlatanë. Duke marrë parasysh se tokat e atij pellgu janë nga më pjelloret e vendit tonë, nuk mund të thuhet se ajo kryengritje u bë për bukë e për tokë. Po të ishte kështu, duhet të lëvizte Kruja, Peza, Martaneshi, Shpati, Verça, Skrapari, Kolonja, Kurveleshi etj., të cilët kishin me të vërtetë një gjendje të keqe ekonomike.
Duke kuptuar rrezikun që i kërcënohej atdheut dhe duke qenë të bindur se rebelët bënin lojën e armikut patriotët bënë të kundërtën. Patriotët luftuan midis dy zjarresh si ndodhi në Starovë e gjetkë. Ndërsa patriotët kolonjarë luftonin për të çliruar tokat shqiptare që mbaheshin të pushtuar nga serbët e grekët e për të mbrojtur kufijtë e atdheut, rebelët në bashkëpunim me bejlerët e Starovës, u ranë atyre pas shpine. Në atë përpjekje ku mbetën të vrarë Gani Butka me shokë u provua më së miri tradhtia e rebelëve dhe u përgënjeshtrua kryekëput pretendimi i sharlatanëve që i konsideronin rebelët kundërshtarë të bejlerëve.
Haxhi Qamili agjent i Turqisë
Rebelët komandoheshin nga Qamil Haxhi Fejza, që më vonë, pas çlirimit, për ironi të fatit u konsiderua si patriot revolucionar, duke e dekoruar edhe me “Dekoratën e Lirisë” të klasit të tretë. Ai qe kryetar i grupit të agjentëve xhonturq që erdhën nga Turqia për të zezën e Shqipërisë. Forcat e rebelëve pasi zunë Shijakun, Kavajën, Ishmin, e Tiranën j’u vërsulën Elbasanit ku para dihej se do të hasnin në rezistencë të fortë dhe ashtu do të ndodhte po të mos ishte larguar nga ai qytet Aqif Pasha, duke ja besuar mbrojtjen e Elbasanit Shefqet Vërlacit.
Sido që nuk mungonin edhe në Elbasan përkrahësit e rebelizmës, populli, sidomos ai i qytetit, ishte me mish e shpirt kundër rebelëve. Si i tillë ai rrëmbeu armët për të luftuar rebelët. Nën udhëheqjen e patriotit të madh, sheh Hysen Sulova e Muharrem Moglicës, vullnetarët anti rebelë luftuan rrugë më rrugë kundër rebelëve në rrethinat e Elbasanit, madje në rrugët e rrugicat e qytetit. Me gjithë rezistencën e madhe Elbasani ra në duart e rebelëve. Me rënien e Elbasanit rebelët i shtuan forcat të cilat i drejtuan kundër Durrësit, ku hasën në rezistencë të fortë.
Veç xhandarmërisë së organizuar nga organizatorët hollandezë, Durrësin e mbronin edhe vullnetarë të ardhur nga gjithë viset e Shqipërisë. Këto forca komandoheshin nga patriotët e shquar Preng Pasha, Hys Buletini, Bajram Curri etj. Në Durrës u zhvilluan luftime të rrepta, ku pati të vrarë nga të dy palët. Nga ana e patriotëve mbetën të vrarë kolonel Tomsoni, organizator kryesor hollandez, major Kamo Sejdini nga Elbasani, Haki Glina, Ceno Sharra etj.
Sapo hynë në Elbasan, rebelët dogjën flamurin kombëtar duke thirrur “ngordhi sorra” dhe ngritën në vend të tij bajrakun e Turqisë. Mbyllen shkollat shqipe, duke i zëvendësuar me medrese e mejtepe në gjuhën turke e arabe. Qeveria u kthye në hyqymet me gjuhë zyrtare turqishten. Rebelët formuan një këshill administrativ “mexhlisi” që përbëhej nga paria fanatike e antikombëtare e vendit. Ata ishin armiq të betuar të lirisë e të pavarësisë së Shqipërisë.
Rebelët formuan një farë ushtrie me 3.130 veta që mbahej me ryshfete e me grabitje. Kjo ushtri u nis nga Elbasani për të nënshtruar Beratin, të cilin e plaçkitën dhe e grabitën në mënyrë barbare. Deri vonë gjendeshin nëpër shtëpitë e komandantëve rebelë, sixhade e sende të tjera të çmueshme që grabitën në Berat. Liruan nga burgu i Elbasanit dhespot Gjermenin e Efren Gjinin me shokë, duke i lënë të lirë të kthehen në Follorinë për të vazhduar më me ashpërsi luftën e tyre ndaj vendit tonë.
Si rrjedhojë e asaj tradhtie, pati me dhjetëra katunde të djegura, qindra të vrarë e të vdekur, mijëra muhaxhirë shumica kolonjarë, që u dergjën mjaft kohë nëpër ullishtat e Vlorës.
Vdiqën një numër i konsiderueshëm prej tyre nga uria e malaria, ata që mbetën morën rrugën e mërgimit. U degdisën në Europë, Amerikë e gjetkë, për t’i shpëtuar vdekjes. Vendin e kriminelëve e të tradhtarëve nëpër burgjet tona, e zunë patriotët e atdhetarët që luftonin për liri e pavarësi.
Burgosja e patriotëve shqiptarë
Rebelët dogjën në Elbasan shtëpitë e Aqif Pashës, Beqir Plangaricës, Emin Kasharit, Ali Çaushit e Kodhel Dedes me shokë. Ata dogjën edhe teqetë bektashiane, burgosën e internuan baballarë e dervishë patriotë. Në burgosje e tortura rebelët nuk kursyen as gratë. Ata burgosën Tushin e Xhanit, që së bashku me t’ëmën e me shoqet e tjera, Dane Xhuvani, Zegjie Krasta, Shahu i Dylgjerit, etj., qenë nga gratë e para patriote të Elbasanit që kishin punuar me kohë për të përhapur gjuhën shqipe e idenë kombëtare.
Shtytësit dhe përkrahësit e rebelizmit ishin veglat e okupatorit turk. Po ata u bënë veglat e Esad Toptanit e fqinjëve tanë shovinistë serbëve e grekëve. Haxhi Qamili vetë ka qenë nga fisi i pasur. Tregohen injorantë dhe sharlatanë ata që na e paraqesin Haxhi Qamilin si shtresë e varfër. Haxhi Qamili vishej si karnaval. Nga brezi e lart vishej si gjeneral turk, ku mbante koll-pakun dhe xhaketën me spaleta të Fadil Pashës, të cilit i’a kishte grabitë. Në brez e poshtë vishej me benevrekë.
Si nga veshja si nga sjelljet e tij, kuptohej qartë se Haxhi Qamili ishte njeri pa asnjë vlerë dhe si gjysëm i marrë. Ai ishte vegël qorre e intrigantëve dhe e agjentëve të huaj. Motoja e rebelëve ishte: “Ja turk e ne xhami, ja kaur e në kishë, ja shqiptarë e në hale”. Rebelët i grabitën shuma të konsiderueshme të hollash patriotëve të burgosur. I detyronin viktimat të paguanin qindra napolona flori, duke i kërcënuar se do ta pësonin fatin e patriotit Hysen Sulova, të cilin e vrau vetë Haxhi Qamili.
Kështu ata u detyruan të shesin gjithçka kishin madje të hynin në borxhe për të paguar gjobën. Lanë peng ullishtën e vetme që kishin si pronë vëllezërit patriotë elbasanas, Hasan e Hysen Xhani. Sheh Hysen Sulovën e vrau vetë Haxhi Qamili me duart e tij, në oborrin e Hyqymetit më 3.5.1915. Po atë ditë, burgosi dhe rrahu edhe baba Hamit Toçin nga Dibra. Baba Hamiti para Luftës Ballkanike, qe baba i teqesë bektashiane të Tetovës, një nga teqetë më të mira në Ballkan.
Me pushtimin serb si patriot, ai emigroi në Shqipëri në Elbasan, ku brenda një kohe të shkurtër fitoi respektin dhe dashurinë e mbarë elbasanllinjve. Sheh Hysen Sulova e nderoi duke i dhuruar teqenë e Elbasanit, i cili u bë baba i teqesë. Me vrasjen e sheh Hysen Sulovës, myftiu i Elbasanit Haxhi Tahir Hallulli, protestoi sa edhe u përlesh me Haxhi Qamilin. Ky i fundit e kafshoi me dhëmbë në zverg Haxhi Tahirin e u gjakosën.
Haxhi Tahiri ishte njeri me kulturë të gjerë fetare. Studimet e larta i kishte mbaruar në Stamboll. Pas përleshjes, Haxhi Tahiri u detyrua të kaloj në ilegalitet. Kur u vra Sheh Hysen Sulova në burgun e Elbasanit, ishin të burgosur edhe patriotët elbasanas. Ali Çelirama (babai i Qamilit), Ali Kopili, Bim Pajenga, e Ahmet Bylyku. Këta të fundit me pushtimin e Elbasanit nga rrebelët u arratisën në Itali, por gjoja me garancinë e Qamil Haxhifejzës, u rikthyen dhe përfunduan në burg.
Këta ngarkoheshin me faj se kishin qenë nga të Rilindjes dhe se kishin mësuar shkrim e këndim në shqip para Hyrrjetit. Ali Çelirama rëndohej më tepër se kishte qenë komit i parë i Çetës së Byshekut dhe se kishte dërguar të birin normalist në Normalen e Elbasanit, kishte luftuar kundër esadistëve e rebelëve dhe ishte arratisur bashkë me Aqif Pashën në Itali.
Marrëveshja e rebelëve me Toptanin
Rebelët nuk ishin kundër të pasurve e bejlerëve siç është trumbetuar dhe prej tyre nuk mund të prisje reforma në favor të vegjëlisë! Me fillimin e Luftës së Parë Botërore, agjentët e Turqisë në Shqipëri morën udhëzime të tjera. Sipas Gjermanisë e Austro-Hungarisë, Turqia duhet të ndryshonte drejtim në Shqipëri, duke u kthyer në favor të independencës shqiptare e të mbretit Vid.
Duhej të ri ngrihej flamuri i Shqipërisë. Sido që një kthesë e tillë ishte e zorshme mos me thënë e pamundur, qeveria turke ju përkul padronëve. Ajo nuk hezitoi të japë urdhëra krejt të kundërta agjentëve të tyre, të cilët e filluan me vonesë kthesën në vend. Ndërkohë bënte punën e vet dhe propaganda anglo-franceze me krye agjentin Esad Toptanin. Lidhja e mëparshme e esadistëve me rebel nuk ekzistonte më. Me gjithë atë rebelët nuk bënë asnjë kthesë.
Faza e dytë e rebelëve është po aq e zezë sa ç’qe në fillimet e saj. Disa duan t’i japin ngjyrën e revolucionit të fshatarësisë. Rebelët u prishën me esadistët, jo pse Esad Toptani ishte bej e i pasur, por sepse ai u doli nga fjala, i tradhtoi për marrëveshjen që kishin bërë. Ashtu si në Elbasan edhe në Tiranë rebelët dogjën e plaçkitën. Përveç shtëpisë së Esad Toptanit ata dogjën e plaçkitën edhe shtëpitë e bejlerëve patriotë si të Murat Toptanit, Abdi Toptanit. Po kështu edhe shtëpinë e patriotit Seit Petrela i cili nuk ishte as i pasur e as bej. Zija Toptani ishte nga bejlerët më të pasur të Tiranës, por atij nuk i’u prek asgjë. Shit Petrela nuk ishte i pasur, por ai u përndoq e u burgos si patriot.
Në fazën e fundit të rebelizmës u bënë më shumë grabitje, burgosje, tortura e vrasje. Kështu torturuan patriotin e madh Bab Dud Karbunarën të cilit i shkulën edhe qimet e mjekrës. Rebelimi në Berat qe aq i rreptë e çnjerëzor sa që shkaktoi mëri e përçarje midis toskëve e gegëve. Në atë kohë u vranë në Berat nga rebelët patriotët, Ismail Klosi e Gjebrea. Agjentët e Turqisë që i kallën zjarrin këtij vendi nuk mundën më ta shuanin kur ua deshi interesi. Rebelizmi filloi e mbaroi si lëvizje antikombëtare./Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
