Nga Uran Kalakulla
Pjesa e njëzetenjë
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KGB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Vrasja e Mark Cufit
Mark Cufin e kam njohur shumë mirë në kamp-burgun e Tiranës buzë Lanës, ku ndërtonim një bllok të tërë pallatesh banimi. Marku punonte kovaç, i vetmi zanat që dinte. Shkollë nuk kishte shumë. Nuk di në kishte mbaruar shtatëvjeçaren apo jo se, që i vogël, kishte mbetur pa prindër dhe për të ishte kujdesur një vëlla, disi më i madh se ai. Kështu, Marku i shkretë, e kishte nisur jetën, tamam si bir i mjerimit. Vëllanë e vetëm ia kishin arrestuar dhe pushkatuar, duke i lënë Markut një nip të vogël, të cilin ishte munduar ta rriste vetë. Ja, fati i tij i hidhur, si në ato romanet e trishtuara kur, një fëmijë, mundohet të rrisë një tjetër fëmijë, vëllaçko qoftë ky apo nipçe. Renato, në mos gaboj, e quanin këtë nip dhe Marku e donte për kokë. Nuk i trembej fare burgut, as vuajtjeve. I vetmi trishtim i tij ishte halli i nipit, të cilin e kishte lënë vetëm. Shpesh e kisha zënë befas me lot në sy kur, pas punës së lodhshme, rrinte mendueshëm në një qoshe të kampit dhe një psherëtimë e thellë, i delte nga kraharori.
Mark Cufi ishte nga Shkodra, ndoshta edhe nga Malësia e saj. Kishte një shtat të gjatë, një ball të rregullt dhe dy sy që, kur nuk ishin të zënë nga hija e trishtimit, ishin gjithë dritë. Nga ata sy diktoje njëherësh trimërinë dhe krenarinë e banorëve të maleve të larta. Njeri shumë i ndershëm, me një karakter të hekurt, të cilin e kishte kalitur në sprova të rënda e në vuajtje, siç kaliste hekurin me zanatin e vet, Mark Cufi ishte njëherësh edhe mjaft i shoqërueshëm, mjaft gazmor me shokët, të cilët mundohej t’i zgjidhte me kujdes, për të mos rënë në dërrasë të kalbur.
Megjithëse pa shkollë të mjaftueshme, me zgjuarsinë, intuitën dhe përvojën e jetës, arsyetonte për probleme të ndryshme me një pjekuri që më çudiste. Si njeri që kishte në gjak prakticitetin e jetës, nuk zgjatej fort në fjalë, por shkurt, prerazi, me fjalë të thjeshta përcaktonte atë që ndonjëri pranë tij, sido që e mbante veten me “shkollë të madhe”, i vinte rrotull problemit që diskutohej, si miza që i pret kokën, para se të japë shpirtin.
E doja Markun, për vuajtjet e tij që në lindje. E doja sepse dinte të të donte fort, thellë, me shpirt. Ai kishte burrërinë ta shpallte hapur dobësinë e madhe shpirtërore që ndjente për dikë, ashtu siç mund të ndiente për një qenie tjetër, për shembull një fëmijë, që ka mbetur pa shtëpi e pa zot, si zogu i vogël jashtë çerdhes, në mes të rrugës, pre e qenieve dhe maçokëve të egër.
Një ditë ndodha i pranishëm në kovaçhanën e Markut, tek kisha shkuar për të kalitur sqeparin me të cilin punoja. Në ato çaste, Marku po kaliste disa detale, që i kishte porositur inxhinieri i objektit. Pas pak u fut një i burgosur tjetër, i cili, kur pa se me sa kujdes po i punonte mjeshtri ato detale, i tha:
– “Pse po lodhesh aq fort, or Mark djali, me njato punë! Banja naftën, se hala s’janë prishë ato vegla, për të cilat duhen këto detale”?
Marku la një çast punën, ngriti kokën, i hodhi një vështrim të egër ndërhyrësit e, pastaj me një ton revolte, iu përgjigj:
– “Jo besa, atë punë s’e baj kurrë! Puna do ba fort mirë e me ndershmëri. Ato ç’ka po ndërtojmë na, nuk janë pronë e komunistëve, por e popullit mbarë. Sot janë këta në pushtet, nesër me siguri ka me pasë populli pushtetin. Unë nuk due qi nga dora jeme, të dali puna e keqe, edhe pse sot jam i burgosun dhe na quajnë të tanëve ‘armiq të popullit’! Unë hasmit nuk due me ia futë thikën mbas shpine, por plumbin ballë për ballë, siç kanë zakon burrat”!
Ja, ky ishte Mark Cufi, që kishte trashëguar të pastër me gjakun edhe burrërinë e ndershmërinë e malësorit të vërtetë shqiptar. Se Marku, vërtetë nuk kishte kulturë, as historike dhe as letrare, por kishte trashëguar në shpirt frymën epike të Eposit tonë të Veriut, të Mujit e Halilit, ashtu si dhe të heronjve të “Lahutës…”, së Fishtës.
Pas do kohe u ndamë me Markun. Atë, bashkë me shumë të tjerë, e transferuan në kamp-burgun e Laçit, ku të burgosurit ndërtonin uzinën e madhe të Superfosfatit, që sot ka mbetur si një fantazmë, për turp e faqe të zezë. Kurse mua me të tjerë, na degdisën në kamp-burgun famëkeq të Rubikut. U ndamë dhe nuk u pamë më kurrë. Ai kamp-burg u bë varri i tij. Më treguan shokët se si kishte ndodhur puna e të shkretit djalë, pas një viti, kur më çuan edhe mua në atë kamp. Lajmin për vdekjen e tij, e kishim marrë vesh më parë, por detajet e sakta i mora vesh atje.
Një ditë, Marku ishte fshehur në karrocerinë e një kamioni të madh, i cili nxirrte skoriet e fabrikës jashtë kampit. Dhe ishte fshehur aq mirë, sa as shoferi, as policët e kontrollit të daljes, nuk e kishin diktuar. Sapo kishte dalë, kish nisur vrapin anash, nëpër ara të mbjella me misër e, nëpër rrëzë gardhesh e ferrash, drejt Veriut, drejt Shkodrës së tij, ndoshta drejt nipit të tij të dashur e, me të, drejt kufirit. Me vete kishte vetëm një thikë, që e kishte bërë vetë.
Por, kur u bë apeli i forcave, u diktua arratisja e tij dhe, domosdo, u dha alarmi. Qentë e Sigurimit u vunë në ndjekje, ndërkohë kufiri u mobilizua për t’i prerë çdo shteg kalimi të arratisurit. Kur Marku kishte arritur pranë Shkodrës dhe po kalonte urën që të çon në qytet, matanë saj ishte një polic. Marku kishte dashur ta gjuante me thikën e vet, por polici qëllon me pistoletë dhe plumbi i vetëm, i arriti në zemër.
Në kamp u dha lajmi se Marku ishte vrarë dhe se po e sillnin për atje. Një heshtje varri zotëroi në kamp. Më në fund ata e sollën dhe e shtrinë për tokë, mes sheshit të kampit dhe mblodhën të burgosurit rreth kufomës. Komandanti i kampit, kolonel Hazbi Lamçja, si i kërcënoi të dënuarit se kështu do ta pësonte çdokush, që do të tentonte të arratisej, i urdhëroi të pranishmit, të vinin e ta pështynin të vdekurin.
– “Afrohuni një e nga një e pështyjeni qenin”! – urdhëroi prapë ai. Por asnjëri nuk tundej vendit. Dikujt sytë i ishin mbushur me lot. Por, në një çast, njëri doli nga radha e nisi t’i afrohej me hap të ngadalshëm të vrarit. Ky ishte një nga shokët e Markut. E quanin Islam Cenko. E njihnin të gjithë se kush ishte. E njihnin për djalë të mirë e të ndershëm. Të gjithë mbetëm si të ngrirë, duke thënë me vete të habitur në kulm:
“Si është e mundur? Lami ta bëjë një turp të tillë?”
Por, Islami iu afrua të vdekurit, u ul më gjunjë dhe e puthi në ballë. E, ashtu si vajti, ashtu u kthye në vendin e vet. Hazbi Lamçja, me gjithë zagarët e vet, u tërbua nga inati dhe dha urdhër që t’i vinin prangat Islam Cenkos e, ta fusnin në birucë, për tridhjetë ditë. Ndërsa Lami krenar, me ballin lart, pasi i dha lamtumirën e fundit shokut të vet, hyri pa fjalë në birucë për të plotësuar dënimin e dhënë, duke i lënë xhelatët të turpëruar, nga burrëria e këtij djaloshi trim e fisnik.
Përpjekjet për arratisje
Jo çdo njeri është “dele e Perëndisë”, domethënë një qenie e bindur, kokulur, që vetë pa kundërshtimin më të vogël, nën thikën e kasapit. Edhe ai që ka në vetvete ndjenjën më të vogël të dinjitetit, kur arrin thika në kockë, ngrihet në revoltë, pa vrarë më mendjen për rrezikun, pa i bërë syri tërr, nga vdekja.
Më ka qëlluar disa herë të jem dëshmitar okular i kësaj revolte, i përpjekjes për të çarë rrethin e mbyllur, në çdo anë të të cilit, përgjonte me lakminë e ujkut të uritur, vetë vdekja. Kështu ka ndodhur në Rubik, me fshatarin e këputur Hilmi Lamen, kështu ka ndodhur me malësorin-qytetar në Laç, Mark Cufin, me tre djem trima që thyen për herë të parë e të fundit, burgun e Burrelit, me Ylli Tabakun dhe Maksut Xhumakën (Babushin), në Fushë-Krujë, me Kurt Likën dhe Mëhill Gjinin në Elbasan, me Mustafa Bajraktarin dhe Kozma Todin, në Spaç etj., etj.
Do të përpiqem të tregoj vetëm dy nga këto raste, që i kam parë vetë me sy e, që kanë ndodhur në mes të ditës. Rasti parë është ai i kamp-burgut të Fushë-Krujës, në verën e vitit 1966, pikërisht në kantierin ku ndërtonim Fabrikën e Çimentos. Puna ndërtimore në atë kantier, ishte në kulmin e saj. Punohej me dy turne e, jo vetëm të burgosurit, por edhe specialistë të lirë, teknikë dhe inxhinierë, të cilët drejtonin punimet.
E, domosdo, edhe mekanikë ndërtimi, vinça, ndonjë buldozer, rul e nuk e di çfarë tjetër. Kishte edhe kamionë që sillnin çimento, hekur, gëlqere, gurë, tulla etj. Një paradite, andej nga ora dhjetë, krisi automatiku e mitralozi, siç kishte ndodhur në kamp-burgun e Rubikut, kur u vra i shkreti Hilmi Lame. Nga përvoja e atëhershme, si dhe nga instinkti i vet-mbrojtjes, shumëkush u struk në ndonjë qoshe, të ruante kokën nga ndonjë plumb kot së koti. Nuk po merrnim vesh, se s’po ndodhte!
Krismat vazhduan gjatë, sikur të ishte ndonjë betejë e vërtetë. Ç’dreqin po ndodhte?! Mos ndonjë grup diversantësh, ardhur nga jashtë shtetit, po sulmonte rrethimin e kamp-burgut, për të na liruar?! Se, në kësi rastesh, gjithmonë aty na shkonte mendja së pari. Apo kishte plasur diku ndonjë luftë dhe Sigurimi kishte vendosur të na grinte me plumb, para se lufta të arrinte te ne? Mos u çudisni për këtë, sepse pothuaj në çdo konferencë “politike”, përfaqësuesit e lartë të Ministrisë së Brendshme, kur vinin te ne dhe na mblidhnin, fjala e parë ishte; të luteshim që të rronte pushteti popullor, se, po të sulmonte armiku i jashtëm, do të ishim ne të burgosurit, që do të hanim të parët breshëritë e plumbave dhe armiku do të shkelte së pari mbi kufomat tona.
Pse, a nuk kishte ndodhur gjatë Luftës II-të Botërore një gjë e tillë në kamp-burgjet staliniane të “Bashkimit të Lavdishëm Sovjetik”? Pse, a nuk kishte ndodhur një gjë e tillë në kamp-burgjet e Kim Ir Senit, çirakut koreano-verior, në vitet pesëdhjetë? Ne i dinim fare mirë këto punë “heroike” të komunizmit ndërkombëtar, i cili nuk ia përtonte fare, të hante edhe mish të ngordhur si puna jonë, siç ishim të lidhur në pranga. Zaten, më shumë se mishi i armikut të jashtëm, komunistëve staliniane, u pëlqente mishi, gjaku dhe kockat e bashkëkombësve të vet. Ç’kishte ndodhur në të vërtetë?
Dikur, mbasi mbaruan bataretë, morëm vesh që dy nga shokët tanë, Ylli Tabaku dhe Maksut Xhumaku apo “Babushi”, siç e thërrisnin të gjithë, i kishin hipur një “Skode” (kur shoferi nuk ndodhej në të), ndezin makinën e, mbasi kishin shpartalluar portën e hyrjes së kantierit, kishin marrë rrugën drejt lirisë së mundshme. Por fati nuk i ndihmon kollaj fat-keqët. Makina kishte prapa rimorkion, ende të pashkarkuar dhe në frena. Kështu, duke e tërhequr zvarrë, në një kthesë ajo ishte përmbysur nga shpejtësia e makinës. Atëherë, me ndihmën e “çetave vullnetare”, ushtarët të komandës, policë, oficerë e dreqi i mallkuar bashkë me ta, i zunë dy djelmoshat, i lidhën mirë e mirë dhe ua hynë në dru, me grushte e shkelma, sa kishin fuqi, gati për tu marrë shpirtin.
E gjaku shkonte rrëke. Zvarrë-zvarrë, i prunë në birucat e kamp-burgut dhe aty vazhduan t’i rrahin edhe më keq, për të nxjerrë dufin. Ne, këndej telave me gjemba, i dëgjonim të gjitha: shfryrjet e kapterëve dhe oficerëve, thirrjet ankuese të të rrahurve. Më ne fund, ata ranë pa ndjenja, si të vdekur. Për besë, kishin qëlluar djem të fortë, se po të më kishte ndodhur mua një taksirat i tillë, zor se do të isha sot i gjallë, që të dëshmoja për një fakt të tillë, siç po bëj!
Rasti i dytë është ai i janarit të vitit 1968, në kamp-burgun e Elbasanit, kur sapo kishim mbaruar së ndërtuari edhe aty Fabrikën e Çimentos. Këto dreq fabrikash, sikur çimentuan në shpirtin tonë, përshtypjen e keqe të vuajtjes, torturës e gjakut. Dhe sot, në vend që të ishin shokët tanë, që i ndërtuan me djersë e me gjak, pronarë të ligjshëm të tyre e, të shihnin një ditë të bardhë, janë bërë pronarë të tyre (nuk di tamam kush), ca njerëz (shqiptarë qofshin apo të huaj), të cilët, kur ne derdhnim gjakun tonë në themelet e tyre, i këndonin hosana diktatorit të kuq dhe regjimit të tij kriminel ose, pinin shampanjë diku nëpër kazinotë e Evropës Perëndimore a më tutje. Po, ç’t’i bësh? Kjo demokracia e sotme shqiptare apo, më saktë, pseudo-demokracia shqiptare, u nis së prapi dhe po vazhdon së prapi.
Po, le të kthehemi në temë. Atë dimër, moti ishte acaruar fort. Nuk di më kë e kishte inatin. Me ne të burgosurit apo, me pushtetarët? A mbase me gjithë popullin, që kishte ulur kokën dhe nuk ngrihej si një trup i vetëm, ta mbyste atë regjim të egër e gjakatar. Se, përsa u përkiste pushtetarëve, u merrte të keqen. Ata ishin në vilat luksoze, me ngrohje e rehatllëk special. Vuante populli dhe sidomos ne që dridheshim në barakat prej pupuliti të kampit, me dëborën afër 30 cm., që mbyste oborrin dhe ku ne shkelnim nga halli me opinga e shkarpa këpucësh, të mballosura njëqind herë.
Një paradite, tek rinim strukur në shtretërit tanë me cule, krisi mitralozi dhe “Kallashnikovi” mbi kokat tona. Plumbat, gati na fishkëllenin afër veshëve. Kush t’i priste? Pupuliti i “mureve” apo, çatia prej eterniti? U shtrimë barkas ku ishim, dikush duke vënë jastëkët mbi krye, për “t’u mbrojtur”! Nuk kishim së paku, as helmeta ushtarësh.
Së pari, na shkoi mendja se padronët tanë, tani që e kishin kryer punën e ndërtimit të fabrikës, donin të na hiqnin qafe, se iu ishim rënduar me copën e bukës dhe garuzhdën e languriqit që na jepnin apo, me mbajtjen e gjithë atyre ushtarëve që na ruanin, bashkë me kapterët e oficerët e komandës, që na vinin vërdallë, me gjithë ato rroga, veshje e ushqime që konsumonin. Apo prapë nuk po rrinte rehat ai shejtan “imperializmi amerikan” dhe kishte zbarkuar diku andej nga bregdeti?! Apo atje në Tiranë, ishte ngritur papritmas populli dhe kishte kapur të gjallë Enver Hoxhën dhe shokët e tij e, kushedi ç’po bënte më tutje?! Ndonjë arratisje e re? Në atë kohë të keqe, me atë borë, në atë të ftohtë siberian?! Po! Kishte ndodhur pikërisht kjo e fundit.
Prapa kapanonit që kishte si aneks kuzhinën, ku zienin kazanët tanë të languriqit (se buka na vinte që së jashtmi kampit), ishin nevojtoret. Mbi to, ngrihej një nga kullat e rrethimit me rojën, i cili kishte një mitraloz dykëmbësh. Pikërisht pranë asaj kulle, dy të rinjtë, Kurt Lika nga Kruja dhe Mëhill Gjini nga rrethi i Kurbinit, kishin hequr opingat e me çorape, i ishin ngjitur rrethimit të lartë me tela me gjemba, duke hedhur mbi to xhupat prej pambuku (si Heroi i Luftës së Vlorës, labi Selam Musai), mes breshërisë së plumbave, e kishin kaptuar atë e marrin kodrën me vrap. Ç’djem trima! Ata i kishin thënë vdekjes: “Plaç”! Ushtari rojë, i tmerruar nga ky sulm i papritur i djemve tanë, ia kishte krisur mitralozit, siç duket, jo aq për t’i gjuajtur të arratisurit, por nga frika se mos i hidheshin atij në grykë dhe i rrëmbenin armën nga dora.
Kurt Lika dhe Mëhill Gjini, ashtu me çorape siç ishin, morën kodrën dhe pas saj edhe malin e Kërrabës përpjetë, sigurisht, alarmi kishte marrë dhenë, jo vetëm në komandë, por me siguri edhe në Degën e Brendshme të Elbasanit e në Ministrinë e Brendshme, me siguri edhe në Komitetin Qendror, madje, deri te “shoku Enver”. Kishte filluar ndjekja, sa me qen, me ushtarë, policë, vullnetarë e me dreqin e mallkuar bashkë. E, ndërsa ndjekja ndodhte jashtë kamp-burgut tonë, kodrave e maleve, aty te ne nisi dajaku dhe birucat u mbushën plot, a thua se ata që iknin kishin lidhje me ne, thua se ishte një plan i organizuar, në të cilin të arratisurit, ishin veçse pararoja jonë.
Dy djemtë trima të arratisjes, ishin ndër më të mirët e kampit tonë. Ishin djem të ndershëm e trima, seriozë e të mençur dhe punëtorë të zotë. Kurt Lika ishte disi dhe i bëshëm nga trupi, kurse Mëhilli vinte i hajthëm, por edhe ai i fortë si shkopi i thanës, me dy sy të kaltër, që gati xixëllonin nga mençuria. Madje, Mëhilli kishte nisur të mësonte vetë anglishten dhe nuk linte libër pa lexuar. Ndërsa Lika, që s’ishte fort i librave, parapëlqente më fort të dëgjonte legjendat e fjalët e urta popullore.
Si më i fuqishëm fizikisht dhe me rezistencë, Kurt Lika, pasi kishte arritur atë natë të kapërcente, ashtu me çorape në këmbë, malin e Krrabës dhe mal më mal, nëpër atë dëborë, arriti deri në Malësinë e Krujës. Aty ishte futur në një shtëpi, për t’u strehuar. Por, i zoti i shtëpisë e kishte tradhtuar. Kështu e zunë dhe i vunë prangat. Kurse Mëhilli, kishte mbetur në malin e Kërrabës, i ngrirë këmbësh, i fshehur në një ferrë të madhe, gjithë natën, derisa në mëngjes kishte dalë vetë dhe ishte dorëzuar, se nuk mundej të qëndronte më.
Ca muaj më vonë, në atë kamp-burg, e solli rasti të njihem me një fshatar nga malësia e atij vendi. Kishte qenë në fshatin e tij, me tre funksione: kryetar Këshilli Popullor, kryetar Fronti dhe sekretar partie. Gati si Enver Hoxha në Tiranë. S’ke ç’i thua? Sistemi Stalinist, i kishte në gjak mrekulli të tilla, të shpirtit të “Demokracisë Popullore”. Për më tepër, ky subjekt, ishte edhe krejtësisht injorant, gati gjysmanalfabet. Sigurisht, edhe nga koka, linte shumë për të dëshiruar.
– “Ore, – e pyeta një ditë, – ti që je këndej afër kampit tonë, pa më thuaj, ç’mendim kanë fshatarët tuaj për ne të burgosurit politikë”? Ai që tashmë ishte vetë i burgosur si ne, (thoshte pa bërë asgjë kundër Partisë e pushtetit), më tregonte se, kur shkuan nga fshati për në Elbasan, e kishin braktisur rrugën e zakonshme, që kalonte anash rrethimit të kampit dhe i kishin rënë në ca shtigje të reja, që binin më gjatë, si e si të mos kalonin afër telave nga frika.
– “Po, pse kishit frikë”? – vazhdova ta pyes
– “Sepse, kur u arratisën dy nga tuajt, isha edhe unë me çetat vullnetare në pritë, me armë në dorë, gjithë natën e natës, në dëborë. Te ne erdhi edhe vetë kryetari i Degës Brendshme dhe na tha të kishim kujdes, se armiqtë janë aq të rrezikshëm, sa s’pyesin se keni armë në duar. Ata ju hidhen drejt e në pozicionin tuaj dhe ua marrin armën nga duart e, ju vrasin me të. Prandaj, hapni mirë sytë, mor të shkretë! Besa Zotit, jo unë, por të gjithë sa ishin aty në pritë, i luteshin Perëndisë, që të arratisurit ishalla nuk kalonin andej pari”. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
