Nga Ahmet Bushati
Pjesa e pesëdhjetegjashtë
Memorie.al / Pas ndryshimit të flamurit në 1944 me shtimin e yllit komunist, Shkodra u transformua në një qendër rezistence kundër regjimit, duke paguar një çmim të lirë për traditën e saj të lirisë. Në prill të 1945, studentët e liceut, tashmë të ndjerë të tradhtuar nga premtimet e luftës, u mblodhën për të kundërshtuar terrorin e ri që burgoste dhe vriste njerëz të pafajshëm. Komunizmi e shndërroi Kosovën në një provincë të Jugosllavisë, ndërsa Shkodrën e dënoi për “fajin” e saj historik – qëndrimin e saj kundër pushtuesve. “Lëvizja e Postrribës” u bë mjet për të shtypur çdo kundërshtim, duke e çuar qytetin në një spirale vuajtjesh të papara: burgje, ekzekutime dhe shkatërrim i familjeve. Studentët e liceut, bashkë me qytetarë, u bënë simbol të rezistencës, ndërsa disa “të rinj komunistë” u shndërruan në vegla të Sigurimit të Shtetit, duke shkaktuar përjashtime nga shkollat dhe burgosje e internime.
Katër herë, Shkodra u ngrit në kryengritje të armatosura, por historia i harroi këto beteja. Libri shkruhet për të kujtuar të burgosurit e panumërt, të torturuarit dhe të vrarët, si dhe prindit që vuajtën në heshtje. Është një paralajmërim kundër diktaturës dhe një kërkesë që brezat e ardhshëm të mos harrojnë sakrificat e bëra për lirinë.
Në Gjurmët e një ditari
Për jo ma shumë se tre muej kohë, në kampin e mrekullueshëm të Beratit
Tue e mbyllë parentezen e hapun për Maliq Bushatin, kthejmë edhe nji herë te ajo e shtunë dhe ushqimet e sjelluna prej Shkodret. Si ditë pushimi që ishte të nesërmen, vendosëm që për mëngjes, “Daja” të na bante petlla. “Daja” që zakonisht u çonte herët edhe të dielave për nji kafe e cingare që do të pinte, atë të dielë ishte ngrijtë edhe ma herët se radhët e tjera, me qëllim që kur t’u zgjojshim na tjerët, petllat t’ ishin gati. Kur unë po shkojsha me fjetë në kapanonin tim, “Dajës” i thashë: “Dajë, atë teneqen që din ti ee”!? – donte me thanë që “Daja” të mbushte me petlla nji enë të naltë llamarine, me trajtë cilindrike e kapak, që ne e mbajshim për të ma të madhen që kishim.
Të nesërmen “Daja”, si kishte fërgue e fërgue petlla, si “teraqi” kafjet që ishte, nuk ia kishte pasë prishë asaj, vetëm me nji të fundit, kur edhe për idhnimin ma të madh të tij, kishte vërejte se ato petlla, gabimisht ai i kishte pasë fërgue me voj peshkut! Deri që të shkojsha unë, ai kishte turfllue e mallkue disa herë petlla e veten, dhe kur unë ende pa u afrue mirë do ta pyetsha: “Hë ‘Dajë’, a na i ke ba ato”? – ai pa më shique në ftytyrë, do t’m’u përgjigjte gjithë mërzi: “Hajt mor i hangërt dreqi, i kam ba me voj peshkut”!
Unë, jo vetëm për ta qetësue atë, do t’i thojsha: “Dajë, sa për mue, mos u ban aspak marak, se i ha njisoj si t’ishin me voj tjetër”. Dhe e vërteta qe, se me përjashtim të Dajës, ne tjerët i hangrëm tue i shijue vërtetë, si t’ishin me voj tjetër. Me emnin e Dr. Isuf Hysenbegasit, do t’u lidhte respekti e mirënjohja e mijra të burgosurve, që gjatë disa viteve kishin kalue nëpër kampe pune, tue pasë gjetë te ai doktor e njeri, përherë mbështetje të sigurt, sikurse të shumtë do të ishin edhe ata që Dr. Isufit, t’ia dedikojshin shpëtimin e jetëve të tyne.
Te ky njeri, natyra kishte derdhë pa kursim cilësitë ma të mira njerëzore, tue pasë ba që të burgosurve, t’u ishte jo vetëm mjek dhe i zoti, po edhe mik i tyne. Deri edhe disa të burgosurve kriminelë e, shumë të rrezikshëm, ai u kishte fitue zemrat e, si të thuesh, ishte ba “Mesia” i tyne, aq sa kur mbas nji vjeti Dr. Isufit t’i vinte transferimi për në kampin e Bulqizës, edhe këta, si të gjithë të tjerët pa përjashtim, do t’u pezmatojshin, aq sa, do t’u thonte se edhe Korabi – kapo mbi të gjithë kapot e rrezikshëm – kishte derdhë lot, me atë rast.
Vetëm nji doktor si Isuf Hysenbegasi, mund të vinte te ne me lapës e letër në dorë, tue na kërkue që t’i jepshim emnat e atyne të burgosurve që mbajshin ramazan, me qëllim që për atë periudhë, jo pa rrezik për vete, t’u jepte atyne raport mjekësor. Kohën që ndodheshim në Vlashuk, mue m’u bajshin dy vjet që në çdo mbas dreke, kisha temperaturë konstante, prej 37.2 – 37.3 gradë. Interesimi që me këtë rast do të tregonte Dr. Isufi për mue, do të ishte – pa më dhanë mue gjoja me kuptue – si i nji prindi. Tue dyshue se mos ajo temperaturë, mund të më vinte ndoshta edhe nga rranjë të prishuna dhëmballësh, nji herë pa pëlqimin tim, do të më hiqte me pinca mekaniku, njenën mbas tjetrës dy dhëmballë të shëndosha, heqje që gjithsesi duhet t’ishin ma pak të vështira se ato të rasteve të malcorëve tonë, që dhëmballët e prishuna, ia përcllojshin njeni-tjetrit në rranjë me tel të skuqun në zjarr. Dr. Isufin unë e respektojsha shumë dhe ai më donte po aq. Disa herë tue qeshë, ai do të më thonte: “Ahmet, do të të bëj dhëndur në Vlorë”.
Kampi i Shtyllasit, i fundit për mue
Prej kampit të Vlashukut, na patën çue në atë të Shtyllasit të Fierit, që ishte ngrite diku poshtë nja saj kodre, ku Apollonia e famshme e dymijë e pesëqind vjetëve ma parë, kishte rrezatue shumë kulturë e dije gjithandej nëpër botën helene, sikurse edhe në atë romake në lindje e sipër. Në këtë kamp do të na zinte Viti i Ri i 1954-ës, vigjiljen e të cilit na do ta festojshim me nga pesë-gjasht kokrra fiqsh të thatë për shoq e, në dritën ma të paktë që muejti me realizue “Daja”, tue pasë ndezë nji copë të vogël pambuku, brenda nji filxhani të mbushun me ujë e me fare pak voj përsipri.
Ishte ajo kohë, kur po u mbushte nji vit që kishte vdekë Stalini dhe kur nji klimë disi e përmirësueme, po i shtynte disa njerëz me shpresue në zhbllokimin e nji pjese prej mosmarrëveshjeve që e kishin nda botën dyshë. Kamber Halili, që ende vazhdonte me qenë komandant i kampit tonë, në këtë kohë do t’iu drejtonte të burgosurve me bindje e dëshirë: “S’ka më ndarje. Ata të mëdhenjtë, tani po bisedojnë për t’u pajtuar, për t’u marrë vesh”. Ndërsa fliste Kamber Halili, unë isha i bindun se ai nuk kërkonte të bante demagogji, por se fryma e tij e vjetër, e ndryeme me frikë thellë në shpirtin e tij prej ish-shërbyesi të nji regjimi krejt tjetër, kishte rastin t’u shfaqte pa rrezikue ma gja.
Megjithatë, në kundërshtim me klimën në fjalë, – që përgjithësisht u reflektonte në zbutjen e politikave të brendshme të çdo vendi komunist – në Shqipni, pikërisht në këtë kohë, qenë internue intelektualë të shquem të vendit, që do t’i sillshin në Shtyllas, në nji kamp që me tonin do ta ndante vetëm nji fillë teli me gjemba. Ndër shkodranë, na do të njifshim Dom Mikel Koliqin, Hamdi Bushatin, Ibrahim Sokolin, Teufik Bekteshin, Karlo Çobën, Rexhep Shazin, Mark Temalin, Salvator Kurtin, Sabri Qukun e, ndoshta edhe të tjerë. Personat e masipërm përgjithësisht ma parë kishin vuejtë edhe burg.
Në këtë kohë, aeroplanë të ardhun nga Italia natën, kishin lëshue nja dy herë fletushka rreth e rrotull vendit ku na punojshim, që për përmbajtje do të kishin sulmet kundër regjimit tonë komunist, si dhe kronika të shkurta prej aktiviteteve të Komitetit “Shqipëria e Lirë”, shoqnue edhe me do foto emigrantësh shqiptarë me fytyra të qeshuna, të shpërndamë nëpër disa qytete të Italisë. Këto fletushka na do t’i gjejshim e t’i kalojshim dorë mbas dore, te nji shumicë e të burgosurve politikë, edhe pse komanda kishte nxjerrë qysh ma parë policë që të pastronte fushën nga ato fletushka.
Si provë e trajtimit të mirë të të burgosurve nga ana e komandës, do të ishte edhe shfaqja për herë të parë e disa filmave, ku ai i “Garda e Re”, i shkrimtarit rus Fadajev, mue do të më kthente si vjedhtas dhjetë vjet mbrapa, te ajo kohë e lume më romantike lufte, pavarësisht nëse unë si rezultat i saj, u ndodhsha aty i burgosun. Lidhun me filmat, ndër të tjerë do t’u shfaqte edhe nji, për të cilin do t’u fliste mes të burgosurish, se sovjetikët e kishin realizue për konsum të jashtëm, me të cilin ata dojshin t’i tregojshin botës kundërshtare, mundësitë e tyne artistike, eklipsue me dashje prej nevojës së transformimit shoqnor e ideologjik, të vendit.
Në qendër të atij filmi, pak a shumë modern e erotik, qëndronte nji femën e gjatë, e bukur, bionde, me portament të lirë e të çiltërt si të nji italianeje, që herë mbas here në kostum banjoje, do të ekspozonte trupin e saj të mrekullueshëm, pranë nji shatërvani me ujë të kaltërt, tue ba që ai film, me interesimin e disa të burrnoreve, sidomos atyne ordinerë, të ndezun flakë prej tij, t’u shfaqte shtatë ditë rresht. Nji i burgosun prej Shkodret, nji berber me emnin Ragip Zoga, do të thonte me za të naltë, se e kishte pa tetë herë atë film, tue pasë shtue edhe atë herë që, siç thonte ai, e kishte pasë pa edhe në andërr “fillim e mbarim”.
Atje në kampin e Shtyllasit, e patëm ba si rregull, që çdo të dielë mbas dreke, tek vendi i jonë i fjetjes, t’u mblidhshim pesëmbëdhet-njizet shokë e, të këndojshim për disa orë me radhë, kryesisht kangë patriotike, pa mungue, si gjithnji, edhe “hymnin anglez”, por që ne gabimisht, e kishim marrë për atë amerikan. Rreth e rrotull vendit tonë, do t’u ndodhshin si spektatorë shumë të burgosun të tjerë, që rregullisht do të vijshin prej kapanoneve të tjerë, për të ndigjue. Dom Mark Hasi e Ilia Pashuku, do të ishin dy “korifejtë” tonë. Zakonisht fillojshim me kangën e “Loredanit”, sundimtarit të fundit venedikas në Shkodër, në prag të pushtimit turk të vendit, kangë që Dom Marku e kishte ma për zemër, e mandej me radhë gjithë të tjerat.
Ndër intervale do t’u improvizojshin numra të ndryshëm komike, nji prej të cilëve mund t’ishte edhe ai i Marian Skanjetit e “Dajës”, që të mbështjellun krenash me do peshqirë si dervishë, do të imitojshin pa u lodhë ithtarët e humbun të Haxhi Qamilit, tue përsëritë pa pushim; “Dum babën-e, babën-e!” Ka qenë mueji mars, kur nji të dielë në darkë, vjen te vendi i jonë Dr. Isufi, që pa ndigjue t’u ulte me ndejtë, do të më thonte me seriozitet: “Dëgjo Ahmet, nesër e hënë, do të vish në mëngjes për t’u shtruar në infermieri, – (infermieri u quente spitali brenda kampit) – dhe të mos më dërgosh më njeri tjetër në vendin tënd, se ja ku po të betohem, që do ta kthenj mbrapsht, kushdo që të jetë ay. Ky është risku i yt”.
Fjalët dhe tonin ultimativ të Dr. Isufit, unë për herë të parë po i përcillsha pa folë e me buzëqeshje, gja që do të thonte se kisha pranue që këtë herë, t’u shtrojsha vetë. Atë të hanë në mëngjes, kur unë u futa për herë të parë në barakë të infermierisë, përnjiherë më ra në sy qetësia, rregulli dhe pastërtia e saj. Në të dy anët e nji korridori prej dheu (dhé ishte e gjithë sipërfaqja aty)- ishin vendosë në radhë shtretën prej dërrase të ashpër, prodhue me mjete rrethanore prej duerëve të ndonji marangozi apo edhe karpentieri të burgosun. Më drejtuen për te njeni shtrat, dhe sapo u shtrina mbi të, nji ndjenjë e kandshme çlodhjet e përshkoi gjithë qenejen time menjiherë.
Ishte hera e parë që mbas katër vjetësh nëpër kampe, po shifsha se pushimi, lirshmënia e vendit, qetësia, pastërtia e përgjithësisht rregulli, ishin pasë vue edhe në shërbimin tim. Vetëm atëherë unë po kuptojsha se sa shumë isha mësue me ashpërsinë e kushteve të nji kampi, aq sa edhe vetë ideja e nji jete ma të mirë nga ajo që çojshim, po ishte zhvendosë në kuptimin e vetëm të nji nocioni. Ambienti aty po m’u dukte mjaft komod, shumë ma komod nga ç’kisha qenë në gjendje ta imagjinojsha, kurse të qenit brenda tij, nji favor e privilegj i madh. Nuk mund ta kisha marrë me mend, nevojën e madhe që në fakt kisha pasë pasë për atë pushim, që sapo e kisha fillue.
Lidhun me shtrimin tim në infermieri, unë e kuptojsha se shokët e mij, sikurse edhe vetë Dr. Isufi, dyshojshin për ndonji semundje time serioze, ndonëse në praninë time ata bajshin sikur unë po e përfitojsha prej shoqnisë që kishim me Dr. Isufin. Unë vetë, pavarësisht temperaturës, nuk po u bajsha marak aspak, sepse nuk vuejsha prej asgjaje e, ndjehesha fizikisht i fortë. Çdo ditë, sa të vijshin prej punës shokët e mij, do t’u kacavarshin te nji pjesë e sipërme e dritares, prej ku kishin mundësi me më pa e komunikue me mue.
Përditë do të më sillshin ushqime e fruta, edhe të atilla që deri atëherë, as që i kishim pa me sy prej vitesh. Ndër tjera do të më sillshin disa herë qumësht, i cili as që mund t’u imagjinonte të hynte në nji kamp të burgosurish. Më sillshin gjithashtu biskota, që t’i hajsha me marmelatë, gja që ia kalonte çdo luksi, për vetë kushtet e kampit, ku idealja mbeste, si gjithnji, kaçamaku, ndonëse ishte i përditshëm. Për të gjitha sa ma sipër, unë protestojsha vazhdimisht, ndërsa ata bajshin të kundërtën, tue i kalue me të qeshun, si për nji gja që s’e vlente me u folë.
Gjatë qëndrimit prej rreth dy muejsh në infermieri, unë lexova çdo libër që më pat ra në dorë e ndoshta ma tepër se çdo gja tjetër, revistat “Temps Nouveaux”, të ngeluna aty stivë prej vitesh, nga të cilat për herë të parë po mësojsha hollësi nga jeta e aktiviteti politik i Leninit. Po gjatë asaj kohe, mbaj mend se pata lexue në anglisht nji libër me biografitë e të gjithë presidentëve të Amerikës, mes të cilëve ajo e Lincolnit do të më bante përshtypje ma të madhe, tue pasë parasyshë përpjekjen gjigante e sakrificën e tij të fundit, për t’ia bashkue Amerkës, veriun me jugun, me ç’rast ai ishte pasë shprehë: “One house cannot stand divided” – (Nji shtëpi nuk mund të qëndrojë e ndame dyshë)-.
Gjithashtu, gjatë qëndrimit tim në atë “infermieri”, kujtoj se ndër të tjerë, pata lexue edhe nji studim të Leopardit, mbi zhvillimin e artit në përgjithësi, i cili si rregull- si mbas Leopardit – kishte tentue e vazhdonte të tentonte prej jugut në veri, aq sa kohët e fundit, edhe poeti gjerman pranë stufës në nji ditë dimni, do t’i këndonte me frymëzim e emocion bukurisë së pranverës, dhe jo ma ai italian me natyrën e mrekullueshme të vendit të tij, në kohë prendvere.
Mbas këtij pushimi të mrekullueshëm prej rreth dy muejsh, unë nji ditë dola nga infermieria, tue pasë marrë edhe nji pushim mjeku prej nji jave në kapanon, kohë gjatë s’cilës unë do të kisha për detyrë me pregatitë gjellën për shokët e sofrës. Mbaj mend se ndër ato ditë, në kundërshtim me rregullin e përgjithshëm për të gatue kaçamak, unë ziejsha groshë, së cilës i qitsha ma shumë voj nga ç’ishte porosia e “Dajës”, e për ma tepër, i shtojsha edhe do copa të vogla salami, me iniciativën time. Gjella kështu dilte e mirë dhe sigurisht edhe ma e mirë se kur atë e kishte gatue “Daja”, dhe shokët e sofrës, për të ngacmue “Dajën”, ndërsa ishim tue ngranë, do të flitshin gjoja pa qëllim: “folë të drejtën, njikët groshë, Ahmeti e ban shumë të mirë”, ndërkohë që “Daja”, pa i dhanë randësi atyne fjalëve e pa shikue njeri, do të ndërhynte: “Po, mor ta marsha, ashtu si Ahmeti din gjithkush, shishen në nji anë e, kryet n’anë tjetër”.
Duhet të ketë qenë andej kah gjysa e muejit maj, kur unë po dilsha edhe nji herë në punë. Ditën kur unë isha shtrue në infermieri, përjashta kisha lanë dimën e, si e mbyllun që kishte qenë ajo infermieri, si edhe për nji pozicion të saj, e ma shumë ndoshta për dritaret që deri nalt i kishte të bllokueme, ajo infermieri përgjithësisht s’merrte kurrë diell, tue pasë ba që unë t’mos e kisha kuptue si u donte, ardhjen e prendverës. Atë ditë të parë kur unë po dilsha prej kampit, pashë se gjelbrimi kishte shpërthye kudo nëpër natyrë, se dielli po ndriste e ngrohte aq shumë, e se gjithashtu nji ajër të pastër, të lehtë e pak të freskët, po e ndjejsha se po më futej drejt e në mushkni, tue ba që vetëm atëherë unë me u ndi, të kuptojsha se prendvera nuk ishte në fillimet e saj.
Fronti i punës ishte pasë largue shumë e ndërrue edhe drejtim. Rruga për në punë tashti po kalonte nëpër nji pyll disi të ralluem e ku natyra, si të thuesh, kishte derdhë pa kursim gjithë magjinë e saj. Atë bukuri të rrallë natyrë, që unë po e shifsha atë ditë të parë të daljes time në punë, atë peisazh idilik që ishte krejt në kontrast me zymtësinë e infermierinë së ftohët e të mbyllun që kisha lanë përmbrapa, unë nuk do ta harrojsha asnjiherë, as sot dhe përpiqem ta përshkruej: ai pyll kishte për shtroje nji mbulesë bari ngjyrë jeshile të mbylltë, përzie me lule gjithë ngjyrash, ku e bardha që mbizotëronte, krijonte më fantazi shumë larmi e kontrast e, që duket se edhe reflektonte dritë brenda atij pylli të hijëzuem shumë, prej degëve të tij tashma të veshun me gjethe e, ku edhe vetë trungjet e tij të naltë, për ma shumë mrekulli, ishin veshë me shermashek.
Kishte pellgje të shumtë me ujë, sikurse kishte edhe vija të ngushta e të cekta, që ishin veshun anash me bar, nëpër të cilat rrëshqiste i qetë e me ngadalë nji ujë i trashë si voj. Mandej fluturat shumëngjyrëshe që lëvizshin pa pushim, nga nji degë shkurrje në tjetrën, bashkë me cicërimën e ambël e të papërmbajtur të zogjve të shumtë, të mshehun aty vend për vend, shtue këtyne edhe fëshfërimën, freskinë e aromën e pyllit, do të plotësojshin e mbyllshin për mrekulli atë tabllo natyre, që dikur ndoshta e kishim pa të përshkrueme, në Atala të Chateaubriand-it!
Kishte ma shumë se dy vjet që ndër kampe me ne, ishin edhe studentët ma të rinj, si Et’hem Bakalli, Alfons Radovani, Pjerin Vata, Nexhip Osmani, Ferid Myftia, Ferid Kombi, Danish Meta, Hajrulla Meta, Xhahit Xhaferi, Muhamet Fejzo, Eduard Marashi, Ndoc Ljarja – që vinte prej burgut të Vlonës – e vllau i tij Leonardi. Studentë të tjerë shkodranë, do t’u ndodhshin në atë kohë edhe në ndonji burg a kamp tjetër. Po kështu në këtë kohë duhet të kishte rreth dy vjet që pranë nesh, të qëndronte një farë Aleksander Hilet prej Shkodre, që ishte i mirë e i urtë shumë e, po aq edhe i vorfën, të cilin komunizmi do ta mbante për shumë vjet ndër burgje, tue e riburgosë edhe nji a dy herë të tjera, mbas burgut të parë që kishte ba me ne.
Shkodranë nga të burgut të Gjinokastrës, aty do të kishim Robert Gurashin e Iliaz Bekteshin, të arrestuem si ushtarë që kishin qenë e për të cilët mund të thuhet, se ishin dy ndër ma të urtët që kishte ai kamp. Roberti që në atë kohë ishte i fejuem, nuk dij çfarë kishte parasysh kur thonte: “Nuk ka burgosje, që si shkak t’mos ketë pasë nji femën”! Edhe Gjon Shllakun e Jovan Janin, unë do t’i takojsha po në këtë kamp, ndonëse edhe ata deri atëherë kishin disa vite burgu të kryem, vetë Gjoni, nandë.
Si gjithnji, me pëlqën që nga galeria e personazheve të kampit, të veçoj edhe nji djalë prej Korçet, nji njeri pa njeri, me emnin Koço, që jashtë kishte punue si infermier e, që në burg kishte ra për faje ordinere. Koços askush s’i binte mbrapa dhe me sa kujtoj, nuk kishte as shok. Kishte dëshirë të punonte pranë nesh. As të pamë nuk kishte: gojë të madhe e si e dalë për të keq përpara; ballë të ulët e flokë të ashpër e të shkurtë, që i ngriheshin si tela përpjetë, që bashkë me dy veshë të mëdhaj që iu hapshin anash si llapa, do të plotësojshin pamjen e shëmtueme të Koços me zemër të bardhë, gja që ndoshta veç nesh, askush tjetër në atë kamp, nuk duhet t’ia dinte.
Koçoja, edhe pse kishte za të keq, këndonte shpesh, e meqë besonte se këndonte bukur, do t’ia merrte sidomos nja dy korçarëve, me ç’rast, tue shfrytëzue edhe “bukurinë” e fytyrës së tij, do të merrte poza komike e, t’mos kursente gjest as mimike, veç si të donte me na kënaqë ne. Ndonjiherë ne do t’i thojshim: “Koço, na trego nji herë si qenë martue mami e babi i yt”? e Koço-ja, pikërisht pse e kuptonte qëllimin e talljes tonë, do t’ishte i gatshëm të fillonte me ton të vendosun: “Po, atë ditë që u martuan mami e babi i im, unë isha nëntë vjeç, dhe i urova të dy duke u shtërnguar duart e duke u thënë, Urime”!
Koço-ja s’kishte fare bindje politike, por me kalimin e viteve të para në burg e në kontakt me qëndrimin kundërshtar të të burgosurve politikë e, në mënyrë të veçantë me të grupit tonë, ai fitoi ndërgjegjen e kundërshtarit politik ndaj regjimit dhe u ba aq i guximshëm, sa ishte gati t’u hidhte edhe mbi telat me gjemba e të sulmonte rojet, po t’ishte nevoja. Kur para gjysës së shtatorit t’u organizonte rrahja e gjithë spiunëve të kampit njiherit, Koço-ja do t’ishte ndër ma të parët, që do t’i sulmonte e nji ndër ata që atë gja mandej, do ta paguente ndoshta ma shumë e pa u përkulë.
“Kuqo”, do ta kishte emnin nji tjetër “njeri i pa njeri”, por i mirë shumë, nga fshatrat e Korçës e, me moshë rreth të pesëdhetave, i ramë në burg sepse në sallë të gjyqit, kishte therë për vdekje gruen e tij të pabesë. Kuqo e kishte fytyrën krejt të kuqe e, me do tipare që merrshin trajtë edhe ma njerëzore e të dashun, sa herë që ai të qeshte, për t’mos thanë se ai vazhdimisht qeshte. Nuk mund të ndodhte që atij t’iu drejtonte nji njeri e, ai t’mos u shkrinte në nji qeshje të mirë, si të nji fëmije ma pa të keq, që mund t’u mendonte. Ne të gjithë e dojshim si njeri i mirë që ishte, po “Daja” u merrte me të.
Ne Kuqon do ta mbajshim afër e, do ta ndihmojshim, por jo aq sa Kuqo kishte nevojë e, që për të shue urinë, të hante edhe fiq të egër, e që mbasi t’i ziente, do t’i thonte “Dajës” se; “kishin kenë shumë të shijshëm”! Ndër kampe na vazhdimisht kemi pasë të burgosun grekë, që kishin qenë zanë rob në luftimet e vitit 1949 e, dënue me burg. Njifshim disa prej tyne e, ndër ta nji me emnin Jorgo, që na qe afrue shumë e sidomos “Dajës”, i cili përditë do të këndonte nji kangë, “Katina, Katina”, që atij do t’i kujtonte nji dashnore që kishte pasë me të njatin emën atje në Athinë, prej kah edhe ishte. E kishte ba zakon që, mbasi të mbaronte kangën e Katinës, të shtrihej me shpindë për dhé, e tue rahë gjoksin me grushta, të thirte me dishprim; “Ah, Katina, Katina”!
Këta grekë disa herë do të tentojshin që t’u arratisshin në grup. Kur të binte fjala për luftimet e 1949-ës, Jorgo do të tregonte: “Ne grekërit kemi luftue në këmbë dhe jo shtrirë si ju. Sa herë që merrim urdhër për me sulmue, ne i kemi vënë para shqiptarët”, dhe tue iu drejtue nji policit të mirë në emnin Xhevahir, që kishte qenë pjesëmarrës në ato luftime, do t’i thonte: “Apo jo Xhevahir”?! Jorgo ishte vazhdimisht me humor. Gjatë rrugës për në kamp, ai do të kërkonte me realizue ndoj numër në mes të turmës së ngjeshun të të burgosurve.
Kështu do të takonte gjoja si pa dashje njenin me bërryl e mbrapa, si me keqardhje, t’i kërkonte të falun; do t’i shkelte thembrën prej mbrapa nji tjetri, a t’i prekte fesin mbi krye nji të treti, dhe në të gjitha këto raste, të bante të paditunin, tue mbajt vazhdimisht pamjen e njeriut të mërzitun prej halleve të tij e, veç sa ma sipër, për shumë e shumë numra të tjerë, do të ndodhte edhe që ai të binte me trup nji copet, ndër kambë të tjerëve, tue ba sikur t’i kishte ra të fiktë, si seriozisht kishte raste që të ndodhte me ndonji tjetër atje.
Sidomos gjatë qëndrimit në kamp të Shtyllasit, me Patër Aleks Baqlin, isha ba mjaft mik. Mbas punës shëtitshim bashkë nëpër oborr të kampit e, bisedojshim lirisht për gjithçka. Patër Aleksi ishte klerik i bindun, por jo fanatik. Ai ishte serioz si klerik, aq sa edhe si qytetar, dhe unë në personin e tij do të vërejsha me kënaqësi, se ai me kohë e kishte pasë ba dallimin si u donte, mes klerikut e qytetarit të mirëfilltë. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
