Nga Teki Gjonzeneli
Memorie.al / Në këtë shkrim, po i tregoj lexuesit dhe atyre që ende s’janë të bindur në egërsinë e regjimit komunist, një rast fare të zakonshëm, kur Shqipëria sundohej prej baballarëve të socialistëve të sotëm, pa u ndalur tek historitë tashmë të mirënjohura të torturave, pushkatimeve e varjeve në litar, për burgjet e për kampet e internimit. Jo, po flas thjesht se si trajtohej një fëmijë i “armikut të Partisë”. Le të jetë ky tregim edhe një thirrje ndërgjegje për ambasadorin e nderuar të Shteteve të Bekuara të Amerikës në Tiranë, për të ditur se në cilën anë është ky njeri në anën e Drita Çomos dhe Teki Gjonzenelit, apo të atij ish-oficerit te Sigurimit të Shtetit, që flaku në mes të katër rrugëve një fëmijë!?
Në Hidrocentralin e Shkopetit
Ishte koha e diktaturës së egër komuniste të Enver Hoxhës. Po kryeja muajt e fundit të shërbimit të detyruar ushtarak, në një repart pune, ku dërgoheshin vetëm djemtë e familjeve të cilësuara “armike të popullit”, “kulakë”, “reaksionarë”, etj., siç etiketoheshin asokohe nga regjimi komunist në fuqi, familjet antikomuniste! Duke qenë teknik i specializuar për përdorimin e vinçave të lartë, komanda e repartit, më urdhëroi të punoja në këtë hidrocentral. Në këtë punë, njoha disa inxhinierë që drejtonin punimet atje si: Aleksandër Meksi, B. Selenica, N. Muço dhe në fund, me inxhinierin elektrik Z. Fatmir Belishova.
Motrën e Fatmir Belishovës, Liri Belishovën dhe të shoqin Maqo Çomo, i kishin shpallur “armiq të Partisë dhe të popullit”, e i patën syrgjynosur dhe internuar. Nuk vonoi shumë dhe mua më komunikuan lirimin nga ushtria. Ndërsa isha duke pritur një kamion për të udhëtuar për në Vlorë, në shtëpinë time, dëgjoj nga prapa një zë të njohur: “Udhë të mbarë o vlonjat”! Ishte inxhinier Fatmir Belishova dhe unë u gëzova shumë, se në fakt nuk pretendoja të më përcillte njeri. E falenderova dhe u ndamë duke e përshëndetur njeri tjetrin me dorë, deri sa kamioni u zhduk pas një kthese.
Takim në Vlorë
Kishte kaluar më tepër se një muaj nga ajo ditë dhe për punë, nuk ma vërshëllente njeri. Si gjithnjë vazhdonin të më shikonin me sy të shtrembër. Një të shtunë pasdite, shëtitjen me shokët e vjetër e zgjatëm deri në “Sheshin e Flamurit”, në qendër të qytetit. Përkarshi Hotel “Sazanit”, ulur në anë të trotuarit, më kapi syri inxhinier Fatmir Belishovën, me një vajzë të vogël. U ndava nga shokët dhe u drejtova për andej. U afrova afër dhe fola me zë të ulët: “Ç’e mirë ju solli në Vlorën tonë, o inxhinier”?! Inxhinieri që duket më kishte ndjekur nga larg, u ngrit në këmbë dhe më përshëndeti buzagaz: – “E di që është juaja, por nuk kam ardhur t`ua marr…! Një hall më solli edhe mua në këto anë…”!
U përqafuam duke i thënë; “po ndofta kemi mundësi t‘ju ndihmojmë sadopak për hallin tuaj, si jabanxhi që jeni…”! Pa e zgjatur muhabetin, inxhinieri u kthye pas nga hyrja e hotelit dhe më pyeti, nëse njihja atë hotelxhiun tek hyrja? – “E njoh nga larg, po si është puna”? – i thashë. – “Na duhet një dhomë hoteli, sa për të fjetur sonte, po ai nuk e lejon mbesën, e kam vajzën e motrës këtë kukullën këtu. – E kemi të ndaluar për fëmijët më tha. Na urinojnë në dyshek”! Kur unë u mundova ta bind se, vajza nuk bën gjëra të tilla, ai m’u kthye me të egër: ‘Ajo vajzë nuk është juaja, po e armikes së popullit Liri Belishova”.
M’u duk sikur më ra tavani mbi kokë. Mbeta si i shushatur jo nga sjellja çnjerëzore e tij, por nga gatishmëria për të mbledhur informacionin në një kohë rekord! Dukej sheshit se unë isha nën ndjekjen e Sigurimit të Shtetit. – “Po është oficer sigurimi ai, o i dashur inxhinier dhe nuk flet dot me të”, i thashë. E pashë që u pre në fytyrë por nuk e dha veten. I fërkoi kokën mbesës dhe i tha me ëmbëlsi: -“Mos u mërzit, bija e dajos, do bëjmë si do bëjmë, se behar është…”! Kuptohej qartë në tonin e atyre fjalëve, jo vetëm brenga, por edhe dhimbja që ndiente për mbesën, që ishte si një kukull dhe duhej të përballohej që në atë moshë me luftën e klasave…!
Ndjeva dhimbje për të dy, sidomos për sidomos për vajzën e vogël…! Kalova nëpër mend vite të shkuara. Afërsisht në atë moshë isha edhe unë, kur nëna e kësaj vajze, Liri Belishova dhe babai i saj, Maqo Çomo, kishin arrestuar babanë tim, duke e akuzuar si “armik populli”. Edhe sot, pas dhjetëra vitesh, në moshën e thyer 70 vjeçare që jam, një gjë më ka mbetur akoma e paqartë:
“E mendonte vallë në atë prag-mbrëmje inxhinieri, se; burimi i gjithë këtyre vuajtjeve, ishte diktatura e proletariatit, për fitoren e së cilës patën luftuar dhe punuar edhe prindërit e asaj vajzë të vogël? Fjala diktaturë, edhe kur e artikulon, të duket sikur të bluan dhëmbë e dhëmballë…! Ajo makinë ogurzezë nuk kursente as fëmijët dhe as foshnjat e prindërve që shpalleshin armiq të Partisë dhe të popullit!
E mblodha veten dhe i thashë inxhinierit: “Vajzën do ta marr unë në shtëpinë time, paçka se kushtet nuk i kemi dhe aq të mira. Do flejë me motrën time të vogël”. Inxhinieri që nuk e priste të merrte këtë rrjedhë ngjarja, foli me gjysëm zëri: -“E kush po pyet për kushte tani…?! Nesër në mëngjes do ta shpie tek i ati, në ishullin e Zvërnecit, ku është i internuar, prandaj të lutem në orën tetë të mëngjesit, ma sill këtu”. E pyeta vajzën e vogël për emrin: “Më quajnë Drita”, foli me gjysëmzëri, si duket nga mallëngjimi, që po ndahej me dajon. Duke u kthyer në shtëpi, më shqetësonte mendimi, nëse do t’i krijonim vajzës ngrohtësinë që ajo meritonte, për moshën që kishte?
Një fëmijë si ajo, nuk mund të kuptonte gjendjen ku na kish katandisur lufta e klasave, e shpallur dhe e ekzekutuar edhe prej prindërve të saj…! Dielli kish marrë drejtimin për të perënduar mbi kanalin e Otrantos. Ishte një diell i madh dhe i ndezur, që përmbi ujërat e Sazanit dhe Karaburunit, krijonte një hark me ngjyra të mahnitshme…! Kjo pamje e përsëritur me mijëra herë para syve të mi, gjithnjë më ngjallte një frymëzim dhe ndjenjë njerëzore. E pyeta Dritën e vogël, në se i pëlqente vendi ku ndodheshim. – “Shumë” – u përgjigj mikesha e vogël, si e hutuar nga ajo pamje. Dukej me të vërtetë e emocionuar. Ndërsa unë falënderoja si përherë Zotin, për këtë dhuratë madhështore të tij.
Kur këmbët tona prekën rërën e plazhit të vjetër, vajza u shkëput nga unë dhe ja mori vrapit drejt bregut, ku dallgët e detit të qetë të asaj mbrëmje, mezi arrinin të përplaseshin, duke lënë pas një shushurimë të lehtë dehëse…! Drita mbushi prehrin e fustanit me xhixhivalle dhe u kthye tërë gëzim tek unë. – “Do ia shpiesh mamit”, – e pyeta unë me çiltërsi, po e kuptova shpejt mungesën e taktit dhe nuk vazhdova më tej…! – “Jo – më tha, pa u keqkuptuar, – tek mami isha dje, midis ca maleve të lartë, shumë larg. Mamin tim nuk e lejojnë të vij në shtëpi dhe, unë nuk e di kur do e shoh përsëri. Qamë shumë kur u ndamë”.
I prekur nga sinqeriteti i vajzës, fillova ta marr me të mirë! Tek “Aulona” u kthyem për t’i marrë një akullore. Nuk më hiqej nga mëndja kjo vajzë dhe më vinte shumë keq për të, ndërsa ajo me pafajësinë e vet, shijonte akulloren. “Përse vallë ky engjëll, duhej të paguante haraç vetëm për mendimet e prindërve të sajë? Sa shumë armiq kishte kjo Parti! Familja ime filloi të vuante që më 1945–ën, efektin shkatërrimtar të diktaturës komuniste, dhe pas këtyre vuajtjeve pa fund, edhe vdekja na dukej asgjë”! Drita e vogël m’i shkëputi nga mendimet me pyetjen e saj: “Çfarë e keni ju dajon tim”?
– “Kam punuar bashkë me të” – i thashë. – “Mirë – tha Drita – po unë si t‘ju thërras”? – “Më thirr si të duash”, – i thashë. Afër shtëpisë, një shoku im, pasi mori vesh për mysafiren e vogël, më tha me zë të ulët dhe me frikë: “Bërë mirë që e more vajzën në shtëpinë tënde. Do të ishte turp e mëkat, që ajo vajzë këtu në Vlorë të flinte përjashta, por ki kujdes dhe ruaju, se babai sapo ka dalë nga burgu, një vëlla t’u arratis vjet, një tjetër t’u burgos për motive politike, Sigurimi i Shtetit të përgjon dhe vetëm për këtë akt, për strehimin e vajzës, mund të përfundosh edhe ti në burg”!
Në shtëpinë tonë
Kur arritëm tek dera e shtëpisë, motra ime e vogël, Arrestimja, na doli përpara. Emrin sfidues dhe të çuditshëm, Arrestime, motra ime e kishte dhuratë prej babait tim ,të cilin e kishin arrestuar 16 vite më parë, si antikomunist, disa ditë përpara se motra të vinte në jetë. Motra nuk pyeti, por e mori Dritën e vogël në krah, duke e përkëdhelur. Ajo nuk ju nda mikes së vogël, deri ditën e nesërme, kur na përcolli përsëri…! Edhe nëna ime e shumëvuajtur, e mbuloi vajzën me përkëdheli, sado që e mësoi në çast se e kujt ishte.
Babai nuk u ndodh në shtëpi dhe unë prisja me shqetësim reagimin e tij. Nuk vonoi shumë dhe babai u kthye në shtëpi. Kur ia prezantova vajzën, nuk foli asnjë fjalë, por u drejtua i heshtur nga kuzhina. Kur nënë i shpuri kafen, ne dëgjuam këtë bashkëbisedim midis tyre: “Kini hak ti dhe Tekiu, se nuk e dini mirë, se kush ka qenë Liri Belishova dhe Maqo Çomo”?! – “Po gjynah nga perëndia, – i thosh nëna, – është fëmijë i pafajshëm dhe nuk mund ta linim rrugëve të Vlorës”!
– “Po për ty moj, kujt i erdhi gjynah më 1945-ën, që me barkun tek goja dhe me një barrë fëmijë në kurriz, të burgosën burrin pa faj, të morën gjithë pasurinë, të nxorën nga shtëpia dhe të lanë në mes të katër rrugëve, a nuk ta bënë këtë Liri Belishova dhe Maqo Çomo”? Unë nuk ndërhyra në bisedën e tyre, se e kuptoja revoltën e babait, por vetëm të nesërmen në mëngjes u binda, se ai i mbrëmëshmi, kish qenë vetëm një shpërthim i çastit. Babai bënte punë të rëndë fizike dhe nëna, të vetmin privilegj që i bënte, ishte një vezë e skuqur për drekë.
Në mëngjes, babai, para se të ikte për në punë, e dëgjuam t’i thosh nënës: – “Vezën, mos e përgatit për mua, zieja kësaj vogëlushes”, dhe pasi i fërkoi kokën me përkëdheli, u largua për në punën e rëndë, që e priste në fermë. Trupin tim e përshkroi një ndjenjë e ngrohtë dashurie për tim atë, për shpirtin njerëzor të tij. Për darkë, nëna na përgatiti syltjash me oriz të bluar dhe qumësht pluhur.
Vëllai im i vogël, që nuk ishte ndier deri në atë çast, iu drejtua mamasë: – “Racionin tim dhe të Dritës, na i hidh në një pjatë”. Mamaja, duke mos menduar për ndonjë prapësi të Muratit, ashtu bëri. Duke ngrënë orizin me qumësht Murati iu drejtua Dritës së vogël, duke i thënë: -“Mos u habit moj vajzë, që po hamë bashkë, se ‘xhaxhi’ Enver, kështu na mëson, të gjithë shqiptarët të hanë në një sahan”!…
Arrestimja i shtroi vajzës së vogël për të fjetur pranë divanit të vet, tek dritarja. Iu lut vajzës për të hequr fustanin, por ajo nuk u bind. Pas mesit të natës, vajza u tremb përgjumësh, se e kish pickuar ndonjë insekt. U detyrua të hiqte fustanin dhe t’i nënshtrohej mjekimit popullor me uthull dhe me ujë të ftohtë. Me gjithë se e kish hequr fustanin, ajo e shtrëngonte fort në duar dhe kur e pyeti nëna ime, se përse nuk e lëshonte fustanin nga dora, ajo u përgjigj: “Kam orën e babit. Ma qepi gjyshja në fustan dhe do t`ia jap nesër, në kohën e takimit…”! E gjora vajzë…! E mora në krahët e mi dhe duke e përkëdhelur me dhembshuri atërore, e zuri gjumi. Nëna ime e ndjerë, duke fërkuar kokën, me lot në sy, i thosh me zë të butë: “Zoti na e marrtë hakën, moj bijë”!…
Ndarja
Në mëngjes, para se të ndaheshim, nëna e mori Dritën e vogël në krah dhe duke e mbuluar me të puthura, e uroi: “Diell t’u bëftë jeta moj bijë”!… Arrestimja na përcolli deri jashtë portës, kurse vëllai, na shoqëroi deri në qendër të qytetit. Duke pritur autobusin urban, vëllai iu lut Dritës së vogël, t’i tregonte ndonjë përrallë, nga ato që i kishin treguar prindërit asaj. –
“Unë di shumë, – iu përgjigj vajza. – por njëra me partizanë, më pëlqen shumë”, – dhe filloi të tregonte me entuziazëm fëminor: “Partizanët ishin në luftë me gjermanët. Midis tyre ndodhej një përrua i thellë. Partizanët filluan t’i qëllojnë gjermanët me gurë. Nga ana e gjermanëve, nuk kishte gurë, por ishte një tokë ranishte.
Ata filluan të gërmojnë në rërë me thonj, por në vend të gurëve gjenin patate dhe filluan të qëllonin partizanët me patate. Partizanët e uritur, u shqepën së ngrëni patate të pjekura, ndërsa gjermanët, vdiqën urie…”! – “Të pëlqeu”? – e pyeti vajza vëllanë tim. – “Shumë, – ia ktheu vëllai im, – po bëhu gati moj Dritë e vogël, se kështu do na qëllojnë edhe mua edhe ty, pasardhësit e partizanëve…”! Në fakt, këto fjalë të vëllait tim, Murat Gjonzeneli, qëlluan profetike, pasi ai vuajti 19 vjet burg politik, si “armik i popullit”!? …
Unë me Dritën, hipëm në autobusin e mbushur plot e përplot. Një grua me të cilën njiheshim, pasi e pa vogëlushen e bukur, e mori në prehrin e vet dhe duke i fërkuar kokën me dashuri, e pyeti se e kujt ishte? “E Maqo Çomos”, – u përgjigj vajza pa droje. Gruaja sikur ta kish pickuar gjarpri, u hodh përpjetë, e shtyri vajzën larg vetes dhe m’u drejtua mua, me egërsi: “Merre Teki këtë ‘armike’ se qenka e sojit tënd” – dhe na ktheu shpinën me urrejtje. Ja pra, u tregova një rast fare të zakonshëm për atë kohë dhe sikur të ishte vetëm një rast, as që do merrja mundimin t‘ua tregoja, e gjithë jeta në ferrin komunist, qe e tillë, çnjerëzore!
Ç‘u bë Drita Çomo?
Drita e vogël u rrit në internim dhe në tortura psikologjike. Gjithsesi prej shpirtit të sajë të bukur, rridhnin vargje plotë dashuri njerëzore. Vajza shkruante poezi, që pas viteve ‘90-të, tërhoqën edhe vëmendjen e Ismail Kadaresë. Ajo ishte një engjëll që nuk e lanë të fluturonte. Organizmin e saj të dobët, e sulmoi kanceri dhe ajo vdiq pa mbushur 20 vjeçe, në mjerim të plotë, duke ju mohuar gjithçka, edhe prania e nënës sajë të internuar në Cërrik dhe e babait të burgosur në Burrel.
Nga ajo kohë kanë kaluar dhjetëra vjet, aq sa mua më ka mbetur në kujtesë ai vegim i largët, jo pa kuptim, për kohën e sotme. Le të jetë kjo histori njerëzore, një homazh për Drita Çomon dhe për të gjithë fëmijët e brezit tim dhe të Dritës, edhe për ata të gjorë që patën një jetë më të zezë se të Dritës, ata që vdiqën në kampet shfarosëse që ngritën baballarët e socialistëve të sotëm dhe që u humbi varri përgjithmonë.
Le të jetë ky rrëfim, edhe një thirrje ndërgjegje për ambasadorin e nderuar të Shteteve të Bekuara të Amerikës në Tiranë, për të ditur se në cilën anë është ky njeri, në anën e Drita Çomos dhe Teki Gjonzenelit, apo të atij ish-oficerit te Sigurimit të Shtetit, që flaku në mes të katër rrugëve një fëmijë!? Memorie.al
