Nga SHEFQET DOBRA
Pjesa e dytë
Memorie.al / Njerëz të mbledhur si bagëtitë, nga të gjitha trevat, i grumbulluan në katër kazerma të madha, në një ish – repart ushtrie, – në Bënçë të Tepelenës, të cilin e quajtën: “kamp “internimi,” kurse në letrat që dërgonim apo që na vinin, njihej si repart ushtrie, sepse adresa ishte: Reparti numër (…) Tepelenë. Në fakt ky nuk ishte – kamp internim, as repart ushtrie; ishte tamam një burg, se ishte i rrethuar me tela me gjemba, ruhej me roje të armatosur, ku numëroheshin mëngjes e darkë, në punë shkonin të ruajtur me policë të armatosur. Por për të mos ditur se aty ishte një burg, ku kishte: burra e gra, të vjetër e të sëmur, fëmijë për gjiri dhe më të mëdhenj, që në shkollë, shkonin e vinin, të ruajtur me policë. Nuk duhet ta dinin të dinin se ka një burg të tillë.
Në ato lëvizje shprehet çdo gjë që ka jeta. Këngët po aq të bukura, të shoqëruara me çifteli, që nga dy telat e tyre, nxjerrin tinguj e melodi që të mahnitin, apo ëndërronte se ishte në bjeshkët e bukura me bagëtitë duke i rënë fyellit? Ah! Ai fyell, që së bashku me zilet e bagëtive, fëshfëritjen e gjethit dhe cicërimat e zogjve, të jepte kënaqësi, të shtonte jetën, vetëm barinjtë dinë t’i shijojnë këto! Çfarëdo që ky mendonte, dukej se nuk jetonte me realitetin. Bam Brahimi – ky lexonte çdo natë gazetën – nxori nga poshtë shtresave çiftelinë. Pasi rregulloi akordet, gishtat e tij filluan të lëvizin mbi tela lehtë e, me shkathtësinë e mjeshtrit. Tingujt e ëmbël të saj, megjithëse shumë të ulët, në atë qetësi që mbretëronte, u ndjenë nga të gjithë. Të gjithë po e dëgjonin me ëndje të madhe, por nuk po kuptonin nga vinte. Disa menduan se radioja e vetme që ishte në qendër të qytetit, do ishte ngritur shumë, sa dëgjohej pak dhe aty.
Zakonisht, ajo radio ngrihej shumë, vetëm kur transmetohej fjalimi i ndonjë personaliteti kryesor. Në këtë ferr, nuk mund të mendoje për zbavitje të tilla. Bibla thotë: “Nëse udhëheqja është lajthitur, populli është i braktisur”. Ne ishim të braktisur e të harruar. Njëri pas tjetrit, në heshtje filluan të afrohen. Pas pak, krevatet e afërt, u mbushën lart e poshtë me njerëz. Asnjë nuk e prishte qetësinë. Një tjetër mori një tepsi dhe filloi t’i binte, sa për të shoqëruar çiftelinë. Një burrë u ngrit nga krevati, filloi të afrohet duke bërë me gojë; “pum papapum, pum papapum”, sipas ritmit, e duke luajtur krahët si të ishte një shpend i stërmadh. U krijua një atmosferë e ngrohtë gëzimi e çlodhëse. Kjo atmosferë i largojë shumë vite më pas, u ngjalli shumë kujtime, që për ne, tashmë ishin fshirë nga kujtesa, këta njerëz jetonin në ëndrrat e së shkuarës, për të harruar të tashmen. U panë shumë vetë me lot në sy.
Një plakë, psherëtiu thellë dhe lëshoi një: “Eh jetë o jetë, sa mizore paske qen me ne”! Filluan të kërcenin dy mesoburra. Ai shesh që krijohej në ndarjen e krevateve të radhës së parë e të dytë, në drejtim të derës, krijoi mundësinë e këtij argëtimi. Dikush kapi për dore një djalë të ri, rreth të njëzetave dhe tha: – “Tani, do kërcejë Moisi Cami” – ky ishte: djali i Ukë Camit dhe, nip i Zenel Shehut. Moisiu ishte i hollë e i gjatë. Filloi të kërcente, sa bukur kërcente! Uljet e ngritjet e tij të shpejta, dredhjet e trupit, ishin të mahnitshme. Papritmas, me shpejtësi të pakuptueshme, Moisi u hodh në gjunjët e Bam Brahimit, që i binte çiftelisë dhe me një salto, u pa në mes të sheshit. Të gjithë brohoritën për këtë. Kur filloi të kërcente vallen dyshe dibrane, një tjetër e kapi për dore. Ulja e tij, duke qëndruar në majë të gishtave të një këmbe, e me këmbën tjetër të shtrirë para, dridhja e shpatullave, i jepte bukuri të veçantë.
Nga kënaqësia, një nga krevati i sipërm, tha: “Rrofsh o Mojsi Cami, se na e hoqe lodhjen e ditës”! – si duket, zhurma u dëgjua jashtë, në kulmin e haresë të këtyre fakirëve, nga të dy dyert e kazermës që ishin të mëdha si hyrje shpellash, policët, si egërsirat, u futën njëherësh. Dukeshin që ishin përgatitur për t’u përballur me diçka, që nuk e kishin të qartë as vetë! Të gjithë kishin shkopinj gome në dorë. Për disa çaste, qëndruan aty, gjetën një atmosferë krejt tjetër, nga ajo që kishin parashikuar. Ishte fatkeqësi ta prishje këtë gëzim që i kishte pushtuar këta të munduar, fundja, ç’të keqe po bënin? Edhe ata po e pëlqenin. Kjo atmosferë, të impononte ta gëzoje së bashku me ta. Të dënuarit, kishin harruar çdo gjë, kjo atmosferë, i kishte rrëmbyer mendjet e tyre, nuk e vunë re fare praninë e policëve.
Dikush pas tyre – bërtiti: “Ç’bëni, pse nuk veproni”?! Në zyrë priste toger Hakiu, i cili, shkak donte dhe këtë shkak e gjeti. Njëherësh u lëshua policia mbi ta. Njëri rrëmbeu çiftelinë dhe gjuajte në kurriz të Bam Brahimit, vetëm bishti i mbeti në dorë, tjetri hodhi tepsinë në tokë dhe e shqelmonte me këmbë, thumbat e këpucëve krijonin një zhurmë që të fuste datën, të tjerët duke përdorur shkopinjtë e gomës, qëllonin këdo që u dilte para, tërhiqnin zvarrë kë të kapte dora. Moisiun e kishin vënë në mes dhe e qëllonin, duke i thënë; – “Ti je kërcimtari, hë – hëëë, të bëjmë ne të kërcesh gjithë natën”! Britma policësh, të qarat grash e fëmijësh, të zinte veshi. Një i moshuar thoshte: – “Mosni more burra, ç’bëni kështu! Nuk bënë gjë të keqe bre”! Kazerma ziente nga të bërtiturat e policëve dhe të luturat e të vuajturve. Policët të shpërfytyruar, tërhoqën zvarrë shumë burra e djem. Gëzimi i vetëm dhe ndëshkimi, që vështirë të shlyhet nga kujtesa jonë.
Barbarët dhe viktimat, bërtitnin, ca nga dhimbjet, të tjerët për të kryer detyrën. Gratë e fëmijët qanin. Vetëm njerëz, nuk mund të quheshin, ata ishin xhahilë, të pa shpirt, sidomos, ai që kishte dhënë urdhër. Rrëmbyen shumë vetë, i vunë tufë para, për te komanda, dhe Hazis Allën, – djali i Isak Allës, – unë për atë qava gjithë natën, e kisha kushëri nga nëna, ishte dhe njeriu që më rrinte më pran, që nuk mërzitej kurrë nga tekat e mia, edhe se e shaja apo, e qëlloja me gurë! Më në fund, dhanë urdhër për gjumë. – “Asnjë fjalë mos dëgjohet”! – tha roja. Këpucët e policit që ndenji brenda, bënin zhurmë ritmike, që dukej sikur të godiste diçka në tru. Dhe për të qarë, nuk mundeshim, se po t’na dëgjonte polici, vinte në përdorim kamzhikun. “O prapsi, o dreq, ç’hall na ka zënë ne”?! Për të zbritur nga krevatet e sipërm,- kur na zinte halli- në vend të shkallëve, shërbenin dy tako të vogla, të mbërthyera në këmbët e krevatit, këto ishin shumë të rralla. Që të gjeje në errësirë ato, duhet të mbaje mend, sa vetë duhet të kaloje nëpër këmbët e tyre.
Nga mezi i natës, – ishin fikur dritat – u dëgjua diçka që u përplas në çimento dhe, një rënkim i dobët; polici ndezi shkrepësen të shikonte, edhe disa të dënuar, të njëjtën gjë bënë, ç’të shikonin! Një plak, tepër i moshuar, duke kërkuar shkallën, kishte rënë në çimento. Ishte xha Martini, ai me zor i zbriste ditën ato shkallë, jo më natën. Lart ia kishin caktuar vendin edhe pse u ishte lutur shumë, të rrinte poshtë. Ishte i vetëm, të bijën e vetme që pati, e kishin larguar bashkë me të tjerët, tani nuk kishte kush të kujdesej për të! Për të mos mërzitur të tjerët, sa herë ngrihej natën, u mundua ta gjente vetë shkallën. Nuk ishte i pari ky që ra në çimento, por ky mbeti më i paharruari, se e kish shfaqur më shumë se të gjithë gëzimin, atë mbrëmje; shpeshherë, zëri i tij i ulët, ishte dëgjuar të thoshte: “Ju lumtë! Na gëzuat sonte! Gëzim paçi gjithë jetën”. Të nesërmen, të mbështjellë me batanijen e tij, të vënë mbi dy dërrasa, gjashtë burra, e përcollën për tek ura e Bënçës. Të gjithë, po më tepër të vegjlit dhe pleqtë, jetonim orë e çast pranë vdekjes. Vdekjen e kishim poshtë këmbëve, aty ku ndiznim zjarret, ku loznim, kudo mund të shpërthente një predhë e fshehur, ose dhe mund të binim natën nga krevati, si xha Martini!
Në atë kamp të mallkuar, edhe për fëmijët kishte punë, ata që shkonin në shkollë para dite, punonin pas dite, të pas ditës, i nxirrnin të punonin para dite; puna e tyre ishte të pastronin gurët kur punohej toka, në arat përqark kampit – ekonominë ndihmëse – dhe kush nuk bënte aq sa i caktohej, edhe për këta kishte ndëshkim: me birucë apo, me prerje të racionit të bukës. Një ditë, gjashtë prej nesh që, që polici nuk u kënaq me punën tonë, na dënoi me birucë. Bënte shumë ftohtë, gjithë natën ndenjëm në një dhomë pa derë e dritare, akoma nuk ishte mbaruar së ndërtuari, aty në dhe, na zuri gjumi. Të nesërmen në drekë, na lidhën duart mbrapa me tel, kurse Zef Mirakës, me tela me gjemba, si më të pa bindur, na nxorën jashtë – kishin lajmëruar të afërmit tanë, të na binin bukën, ne na thanë: – “Shtrihuni”! të afërmve – u thane: – “Bëjeni bukën copa copa, ja hidhni secilit para”! Ndërsa ne shtyheshim me ndihmën e këmbëve të arrijmë copat e bukës, polici, kapter Tava – (si duket ai kishte mbiemrin kështu) – zbavitej duke na i larguar kafshatat me shkopin që kishte në dorë, kurse nënat matanë gardhit qanin, kur ne zvarriteshin si gjarpërinj. Nuk vonoj të dellte, duke qeshur- i tha kapterit- i ke lëshuar të kullosin? Ndërsa kapteri, u zgërdhi- togeri pa grat me lot- i tha Kapterit- zgjidhi dhe lëshoi.
Për këto kushte kaq të vështira, ata më të mëdhenjtë, menduan që të kërkojnë mëshirë – se kërkon mëshirë, kujtdo qoftë, nuk bënë gjë të keqe – por mëshira që do kërkonin këta fëmijë, duhet ta merrnin vesh ata që mund të vinin dorën në zemër e, të mëshironin, kjo duhej menduar, e duhej bërë e mundur. Një ditë kur po shkonim në shkollë, sapo arritëm pranë kalasë, u bë një ndalesë e vogël dhe papritmas, u dëgjua një thirrje, fillimisht me zë të ulët, më pas u pasua nga të gjitha klasat; – “Enver – Stalin, pionierët duan lirim”! Oshtiu qyteti si kurrë ndonjëherë. Duke thirrur kështu, përshkuam qytetin deri te shkolla, që ishte sipër në kodër. Kur dolëm nga shkolla ne të paradites, zbritnim duke thirrur si në mëngjes, të pasdites, që vinin në shkollë gjithashtu, u takuam te kalaja, së bashku bëmë që të uturinte lugina e Vjosës.
Komanda e kampit u egërsua, togerit i hipën kacabunjtë: “Të demonstrojnë këta rreckaman, këta zbatharakë, këta fëmijë armiqsh”, etj?! “Të gjendet kush i organizon”! – urdhëroi togeri. Ai mendonte se dikush nga ata që nuk vinin në shkollë, e kishin organizuar këtë, donte të hante ndonjë kokë. Ne të paditës, na ndaloi te hyrja e kampit, kërkoi të gjente ata që organizuan demonstratën, por më kot. Përdori të gjitha mënyrat. Rrahu dhe izoloi disa por, nuk mundi të gjente atë që deshi. Çdo ditë, po të arrinim te cepi i kalasë, buçima fillonte vetvetiu. Fjalorin më të ulët përdori togeri, kundër fëmijëve, por në vend të përgjigjes që donte, merrte vetëm heshtjen. Kishte raste që nxënësit e paradites, i mbante para hyrjes së kampit, deri në mbrëmje, pa ngrënë drekë dhe kurrë nuk ia arriti qëllimit. Më në fund, u thoshte: “Ikni leckaman”! Vërtet, të vjetra i kishim rrobat, po shpirtin jo! Heshtja e fëmijëve e tërbonte togerin, dhe për këtë, ai do bënte çmos që ata të heshtnin.
Një të diel bëri mbledhje togeri. Ishin të gjithë, punëtorë e të papunë, nxënësit po se po. Na la të pritnim deri afër drekës në fushë. Kur erdhi togeri me kapitenin, marshallin e dy kapterë, qëndroi pak larg dhe bisedoi gjatë me ta. Ne shikonim vetëm gjestet që bënte me dorë. Më në fund, u afrua, na shikoi gjatë, duke e “larë” me sy, gjithë katrorin me njerëz. Ishte krejt xhind, miza i bënte trupi nga inati. Nxori kutinë, e hapi duke e vënë mes gishtave, letrën e vendasi mes gishtit të madh dhe atij tregues, filloi të nxirrte duhanin nga kutia, i dridhej kutia në dorë – kur e paloste në letër – e mbylli kutinë me nervozizëm, drodhi cigaren dhe filloi ta thithte. Tymi që dilte fjollë nga goja, i bënte duhanpirësit, që nuk e kishin atë, t’u shkonte lëng nga goja. Kur cigarja shkoi në gjysmë, pyeti: “Kush më thotë mua, ç’far u mungon fëmijëve, që bërtasin kur shkojnë në shkollë? Eh? Flisni! Ç’duan more? Kush do flasë”?
– Heshtje. S’pipëtinte as miza. Kush guxonte! “Ç’doni more, ç’ju mungon?- vazhdoi. – Fëmijët në shkollë jua çojmë, që të mësojnë, pse bërtasin rrugës? Eh! Hë, flisni”! Vetëm heshtje. – “Ti, – iu drejtua Bib Vokrrit – na thuaj ç’duan që bërtasin”?! – Bibë Vokrri, ishte nga Mirdita, dy djem i kishte të arratisur, një ja kishin vrarë, gruaja i kishte vdekur, ky ishte fillikat, vuante dënimin këtu. Kjo gjëmë e kish bërë që shpeshherë të mos ishte normal. Ne fëmijët kur e shikonim të vetmua, nga një herë e ngacmonim, e tallnim se e quanin të çmendur, po ai nuk na gjuante me shkop. Fatkeqësia e kishte mundur Bibën, i cili u ngrit në këmbë, duke u mbështetur mirë e mirë në shkopin që kishte, i shikoi një herë gjithë njerëzit si i hutuar, fshiu mustaqet me pëllëmbën e dorës, pastaj u drejtua nga komandanti dhe po e shikonte.
– “Fol, fol! Mos ki frikë, se nuk guxon kush të thotë gjë”!- i tha togeri. – “Të paçim sa malet, o zotni komandant – tha plaku duke u dridhur nga pleqëria – sa t’ju kem ju, nuk kom fryk! Le që…, – mori frymë – kush do i nyjë duart me një plak si unë! Po…, – u përcoll një herë, fshiu mjekrën e thinjur – …mua më ka harru Zoti, po nuk m’ke harru ti, që kujdesesh për mu. Bukën e marr edhe atë gjellë, s’kërkoj gjo tjetër, gjunaf të qahem”! – “Fol për këtë që të pyeta” – i tha togeri. – “Po, ç’të them, o zotni komandant? Unë nuk kom fëmijë në shkollë. Unë… muuu… më ka mbetur vetëm një gjo, o zoti komandat, se…- u përcoll edhe një herë – jom shumë i vjetër, i sëmun, jom shkatërrum krejt,… të numëroj ditët e funit, e t’shpresoj se mos kujtohesh ti, që ke në dorë fatin tonë, të më lironi, të vdes n’katunin tem, kaq mjafton. Po… meqë më pyete… deshe mendimin tem…- togeri e shikonte gjithë inat, kur Biba e zgjaste, pa thënë atë që donte ai. -…Me sa di uuune, ata nuk thonë ni gjo t’keqe, dy komandantëve më të mëdhenj, mesa kom marrë vesh, u luten, mëshirë kërkojn, qi ti lirojn. Fëmijë jonë! Malli i ka marrë për vendin e vet. Nuk di,… nuk di ç’ar t’them tjetër. Një hall kanë, si fëmijët dhe na pleqtë. Kujt tjetër, veç të madhit Stalin dhe komandantit tonë, duhet t’i luten?! ene na pleqt qi nuk kemi fëmije, qi t’na marrë për dore natën, kët hall kemi, u lutemi dy komandantëve te venë dorën në zemër se, nuk thon kot or zoti komandat, qi njeriu, bohet dy her fmi. Ata dy janë nonë e babë e, më shumë për ne, o zoti komandat. E ç’mund të bojn nona e baba, po nuk deshën ata dy? Të lutesh, nuk osht gjo e keqe. Osht ner për ne, t’i lutemi komandantit tonë! Nuk di ç’them tjetër”!
– “Nuk di, ëëëh? – tha përtueshëm togeri – për t’i thënë kapter Selfos, të bëftë Zoti gjeneral, di ti”?! – iu hakërrua. – “Ene ati, nuk i them gjo të keqe, pasha Zotin, jo. Kështu përshneten eprorët, zoti toger, edhe ty, ashtu të themi. Po, po i ka metun hatëri zotni kapterit, nëse nuk do të bohet gjeneral, le të bohet kapiten, a të rrija ashtu si osht, nuk i them moo, jo, ashtu le të rrijë”. – “Ulu”! – i tha. Në kulmin e zemërimit, nxori kutinë të dridhte cigare tjetër. Nga inati, i dridheshin duart. Futi kutinë në xhep, ndezi cigaren, e shpërndau tymin, duke e shtyrë sikur donte të na mbulonte turmën me tym. – “Po ti, Orhan, ç’do na thuash”? Ju drejtua një plaku tjetër. – Orhan Karamani, ishte nga Korça, goca e tij ishte përgjegjëse kazerme, Qerimeja, edhe këtë, si Bibën, e konsideronim ne fëmijët. Shpesh ky bërtiste, qante e qeshte, sorollatej nëpër fushe, shante pa ju drejtuar as kujt. Edhe me të bijën, zihej shpesh. Të dy me Bibën, njëlloj ishin.
– “Po ç’të thom bre zotni komandant? Fëmijë janë…, të veckël. Malli i ka marrë për vatan e tyre. Luten që t’i lirojë komandanti ynë! Nuk thonë ndonjë gjë të keqe, për atë Zot, jo! Po pate gjë në dorë, bëj ndonjë gjë për ata dhe për ne pleqtë! Kaq kam” – tha, dhe u ul. – “Kush do flasë tjetër” – tha, asnjë nuk pipëtiu. Togerin më shumë e xhindosën këta pleq, foli e bërtiti, u kërcënua duke thënë: “Në burg do i çoj shkaktarët”! U përsëritën shumë herë të njëjtat fjali, disa herë, njëra më e ndyrë se tjetra. Kur u mërzit a u lodh, ktheu shpinën e iku, pa dhënë urdhër të shpërndahen. Turma s’dinte ç’të bënte. As policët nuk dinin si të vepronin. Më në fund, polic Hekurani – tha: “Ikni”! – “More Bibe – iu drejtua një djalë – a po të duket pak Selfua kapter, po e dashke të bëhet gjeneral”?! – “Eh more djalë, ati i bohet qejfi, togerin e paska zonë fryka, se mos bohet vërtet Selfo gjeneral. Ku ta gjejmë të bohet gjeneral, po atë, as marshall nuk e bojn! (mashalla ishte si kapteri i par) Ishalla dhe togeri bohet, se ikin e thyejnë qafën”! – i tha Bibës. Në mbrëmje, pasi u lexua gazeta, thirrën disa nxënës, ata të klasave të gjashte e të shtatë, në komandë. Vazhdoi dhe netët e tjera dhe, çdo natë, në kazermë nuk ktheheshin të gjithë. Disa i dënonte me birucë, disa me prerje të racionit të bukës, disa nxënësve u thanë: “jeni të përjashtuar për gjithmonë, nga të gjitha shkollat e Shqipërisë”. Togeri shfryu dufin, po nuk i mposhti dot “leckamanët”, nuk mundi të gjente atë që mendonte ai, se e ka stimuluar këtë.
Po ç’e kishte gjithë këtë urrejtje togeri kundër këtyre fëmijëve, shumicën e të cilëve, i kishin lënë edhe pa prindër?! Kur isha në fshat, pas disa vitesh, shkoja me barinjtë, unë nuk e njihja jetën e barinjve, qentë e tyre ishin të mëdhenj, si ujqër, se ata me ujqër do ndeheshin. Qentë lëviznin sa andej këndej, secili ruante tufën e vet; unë iu drejtova një tufe delesh të një fshatari, kur qesh afër, dëgjova qenin që lehu dhe m’u turr, unë ja shkela vrapit, një kushëri më thirri: – “Ulu në tokë, se nuk të ha, – po unë nga frika vetëm se vrapoja, u lodhe dhe u rrëzova, qeni, – ishte shumë pran meje, – nuk mundi të ndalonte vrapin dhe, për të mos më dëmtuar, mundi të më kapërcente pa më prekur po, kur u hodh në anën tjetër, u rrëzua, me njëherë u ngrit dhe u kthye nga unë. Unë dridhesha nga frika, kurse ai, u ul në bisht pran meje, më shikonte dhe bënte një kuisje të vogël, pas pak, ngriti një këmbë dhe me putrën e tij butë, më preku disa herë, sikur më fërkonte, – kurse unë dridhesha se do më kafshonte, – pastaj qeni u ngrit, iku duke tundur bishtin.
Këto kafshë ishin aq fisnikëri, nëse i kërkoje mëshirë, nuk të luante, madje edhe më përkëdheli, për të më qetësuar. Po togeri ynë, ç’ishte; a mos ishte rritur kopil, që nuk ndjente farë dhimsë për këta fëmijë të uritur, e të mallëngjyer për vendin e tyre dhe prindërit se, po të ishte rritur me prindër, vëllezër e motër, nuk ka mundësi të ishte tillë?! Togeri, as sa ai qen, nuk kishte fisnikëri?! Me gjithë masat e rrepta të togerit, fëmijët çdo ditë, sa futeshin në qytet fillonin: “Enver – Stalin, pionierët duan lirim”. Dhe kjo lloj demonstrate, vazhdoi deri sa karrierës së togerit, i erdhi fundi. Pasi iku togeri, duke marrë mbi “shpinë” gjithë mallkimet për mëkatet që kishte bërë me këta të vuajtur të pafajshëm, vendin e Hakiut, e zuri një vartës i tij, nëntoger Ahmeti. Ky ishte krejt e kundërta e Hakiut, ky po, edhe se komandant, kishte fisnikëri, ishte paqësor, ndoshta ndjente edhe dhimbje, por nuk kishte mundësi, për më tepër. Nuk zgjati shumë, pas vendosjes së Ahmetit komandant, – ndoshta nën togeri ka bërë kërkesë, – se vërtetë u bë një lirim i pionierëve, të paktën, i atyre që ishin pa prindër.
* * *
Në dymijë e dhjetën, kur kthehesha nga Greqia, me djalin dhe time shoqe, shkova të shikoja atë vend ku më kishte ikur fëmijëria. Pashë ato kazerma hijerënda, të cilave u kishin rënë çatitë brenda. Shkova te ura e Bençës, të shikoja varret e shokëve të mi të vegjëlisë, por aty nuk kishte varre. Një plak që kulloste ca dele, – më pyeti: ç po shikon ore djalë? – “Këtu ka pas varre po, nuk qenkan”?! – “Ata të internuarve”? – më tha. – “Po”!- i thash. – “Eh more djalë, po si mund t’i linin ata varre aty”?! – më tha. – “Pse? –i thash. – “Se ata ishin dëshmia që tregonte, se këtu ka qenë një burg shfarosës. Kur shkonte një herë Enveri, për në Gjirokastër, pyeti: “Ç’janë këto varre këtu mo”? Kur i thanë se janë të atyre të kampit. – “Të atyre armiqve mo? – tha. – Kur të kthenemi për në Tiranë, mos i shikojë më këtu; ti plugoni me traktor! Armiqtë tanë – tha – do t’i ndjekë ndëshkimi ynë, edhe pas vdekjes”! “Si mund të rrinin ata varre, pasi dha urdhër i gjithëfuqishmi”?! – tha plaku.
Kur shkuam të organizuar në 2015 – ën, na lejuan të futemi brenda, aty kishin bërë një lapidar, por ai, në vend që të ishte të paktën një dy metro i gjatë, që të dukej që nga rruga automobilistike, sepse, përfaqësonte një masakër të pa shoqe, ishte i vogël dhe për më tepër, ishte vënë në vend të ulët, sikur kishin dashur ta fshehin nga sytë e udhëtarëve. Të më falin moshatarët e mi që po ua kujtoj atë kohë pas kaq vitesh. Memorie.al
