Nga Alma Mile
Memorie.al / Një tjetër figurë me përmasa kombëtare, nxirret nga humbellat e historisë së deformuar shqiptare. Bëhet fjalë për Kristo Kirkën (1883-1955), patriotin shqiptar, një nga themeluesit e shoqërisë “Vatra” në SHBA-ës, bashkëpunëtor i Nolit e Konicës, deputet i Parlamentit shqiptar (1921-1924), konsull në Nju Jork, zv/prefekt i Bilishtit, kryetar i Bashkisë së Korçës, më pas nënprefekt i Korçës, gjatë pushtimit fashist e nazist, nacionalist, i cili nuk pranoi të bashkëpunonte me komunistët dhe të vihej në krye të Frontit Demokratik. Kjo ishte arsyeja pse në vitin 1946, u arrestua dhe u dënua me 20 vjet burg politik. Vdiq pasi kishte kryer 10 syresh në Burgun e Burrelit, kur ishte në moshën 72-vjeçare. Nuk dihet se ku i prehen eshtrat.
Ndërkaq, i biri 19-vjeçar u dënua me 8 vjet burg, ndërsa gruaja e vajzat u persekutuan. Për t’i kthyer një “borxh” që historia shqiptare i ka Kristo Kirkës e gjithë familjes Kirka, historiani Uran Butka shkroi një monografi, të cilën e quan thjesht “Kristo Kirka”, e ku përmes një dokumentacioni të pasur e kujtime familjarësh, tregon jetën e atdhetarit.
Për historianin Dr. Uran Butka, “Kristo Kirka është një figurë me përmasa kombëtare, por fatkeqësisht e harruar, e lënë mënjanë. Me rastin e 100-vjetorit të pavarësisë, pas një pune të gjatë në arkivat e Shqipërisë, të SHBA-së dhe sidomos të ‘Vatrës’, kam bërë përpjekje që të nxjerrë në dritë këtë figurë madhore të kombit tonë”. Sipas Butkës, si rasti i Kristo Kirkës, ka edhe shumë figura të tjera, që duhen ri dimensionuar dhe është detyrë e historianëve, studiuesve, po edhe mediave, që këto figura t’ia bëjnë të njohura publikut.
Sepse Shqipëria ka nevojë për figura të tilla, që e përfaqësojnë denjësisht atë. Përmes Kristo Kirkës nuk jepet vetëm veprimtaria e tij, por edhe e ‘Vatrës’, veprimtaria e Parlamentit të parë shqiptar, ku ai ishte deputet në 1921-1924, i delegacioneve shqiptare që shkuan në Konferencën e Paqes në Paris, ku ai ishte i pranishëm dhe sigurisht përpjekjet për lirinë dhe pavarësinë e atdheut”, shprehet Butka. Në këtë shkrim, kemi përzgjedhur disa pasazhe nga monografia “Kristo Kirka”, ku tregohet fundi tronditës i këtij patrioti.
Nga libri ‘Gjyqi’ i Dr. Uran Butka
Kristo Kirkën e gjykoi dhe e dënoi Gjykata Ushtarake e Tiranës, më 17.12.1946, me trup gjykues; kryetar Gjon Banushi, major, ish-partizan dhe prokuror ushtarak, kapiten Petrit Hakani, i njohur për egërsinë dhe dënimet ekstreme politike të qytetarëve në të gjithë Shqipërinë.
Kristo Kirka u përfshi në një gjyq politik, bashkë me të pandehur që s’i kishte parë e njohur kurrë: Fatbardh Kupin, i biri i Abaz Kupit, Dule Kuke, bujk, Nuredin Koxhej, bujk, Ded Gjon Marku, i biri i Gjon Markagjonit, Skënder Dine, i biri i Fiqri Dines, Nikolla Mole, komisioner, Loro Kubini, ish-oficer, Nako Labi, tregar, Teki Mezini, ish-partizan, Abdulla Ceka, bujk dhe Rexhep Ceka, po bujk.
Akt-akuza e prokurorit Petrit Hakani, për Kristo Kirkën
Organi i akuzës kishte hartuar një akuzë në terma të përgjithshme për 12 të pandehurit, të cilët nuk i lidhte asnjë veprimtari apo kontakt me njëri-tjetrin. Ndërsa akuza e veçantë për Kristo Kirkën, si “armik i popullit dhe sabotator i pushtetit”, përpiluar nga prokurori ushtarak Petrit Hakani, ngrihej mbi tri “faje të rënda” të Kristo Kirkës, që Gjykata i mori si të mirëqena:
“I pandehuri Kristaq Kirka, gjatë kohës së okupacionit fashist, ka qenë si nënprefekt në Bilisht dhe ka raportuar nëpunësa me rastin e largimit të tyre nga okupacioni fashist, ka shtypur popullin tue e akuzue përpara autoriteteve fashiste, me rastin e luftës italo-greke.
Me qenë se i pandehuri më vonë është emëruar kryetar i Bashkisë Korçë, tue mbajt nji qëndrim antipopullor dhe antikombëtar dhe në interes të fashizmit, veprimtaria e të cilit provohet me nji varg shkresash që ndodhen në dosjen e tij përkatëse…! Mbas kapitullimit të Italisë dhe me okupimin e Shqipërisë prej nazizmit, i pandehuri merr pjesë në organizatën tradhtare të ‘Ballit Kombëtar’, duke u bërë anëtar i Komitetit qarkor dhe më vonë emërohet zv/prefekt i Korçës.
I pandehuri, me anë demagogjie, ka gabuar njerëz duke i futur në radhët e kësaj organizate…! Mbas çlirimit të Shqipërisë, me rastin e zgjedhjeve të 2 dhjetorit 1945, i pandehuri, duke qenë në lidhje me Kol Rodhet, etj. dhe të gjithë së bashku në lidhje me reaksionin e jashtëm, janë munduar për të sabotuar zgjedhjet për të përmbysur pushtetin popullore, me ndërhyrjen e jashtme”.
Gjykata Ushtarake e dënoi Kristo Kirkën, më 17.12.1946, me 20 vjet burg politik. Nuk kishte rëndësi për Gjykatën nëse ishin apo jo të vërteta akuzat, nëse pranoheshin apo jo nga të pandehurit. Rëndësi kishte që ata të dënoheshin si “armiq dhe, në emër të popullit”, të mbushnin burgjet e kampet e përqendrimit të punës së detyruar, si dhe t’u sekuestroheshin pasuritë. Natyrisht Kristo Kirka i kundërshtoi dhe i rrëzoi akuzat e pathemelta në ngarkim të tij dhe pranoi me sinqeritetin që e karakterizonte, veprime apo lidhje shoqërore reale, edhe pse mund ta dëmtonin.
Në gjyqin e inskenuar dhe të zhvilluar vetëm në një seancë të shkurtër formale, Kristo Kirka mbajti qëndrim dinjitoz. Në fjalën e fundit, me shumë sinqeritet, sepse thoshte të vërtetën, por edhe njerëzisht, sepse i dhimbsej jeta, ai tha: “Në jetën time, nuk kam bërë ndonjë send për kundra popullit. Kërkoj nga trupi gjykues mëshirë dhe të vendosë me një ndërgjegje të pastër”.
Fan Noli ndërhyn pranë Enver Hoxhës, për Kristo Kirkën
Familja Kirka dhe Harizi, ishin të shqetësuara për fatin e Kristos. Por, edhe miqtë dhe bashkëluftëtarët e tij, brenda e jashtë Shqipërisë. Djali i Petro Harizit, Dhimitri, emigrant në SHBA-ës, i shkroi Fan S. Nolit nga Worcester-i, për të ndërmjetësuar pranë qeverisë shqiptare, që ta shpëtonte mikun e tij të ngushtë. Natyrisht, nuk mund t’i shkruanin pjesëtarët e familjes Kirka nga Shqipëria, sepse letrat e tyre censuroheshin nga regjimi dhe nuk shkonin në destinacion. Fan S. Noli u interesua menjëherë pranë qeverisë shqiptare dhe i ktheu këtë përgjigje me telegram Dhimitër Harizit:
I dashur Tako:
Sipas letrës suaj, shkrova menjëherë atje ku duhet, për çështjen e Zotit Kirka. Kam shpresë që lutja ime t’i hyjnë në punë dhe t’ia lehtësojnë gjendjen.
Me bekimin prej zemre, mbetem Uronjësi juaj me Krishtin
Peshkop F.S. Noli
Të bën përshtypje përdorimi nga Noli i emrit të shkurtuar Tako, siç i thërrisnin Dhimitrit në familje, gjë që tregon për marrëdhëniet intime të tij, me familjet Kirka dhe Harizi. Por, as letra e Nolit, nuk ndryshoi gjë në atë sistem të paarsyeshëm e të pandjeshëm. Kristoja u kthye nga një njeri, në një numër në Burgun e Tiranës, mandej në atë të Burrelit. Një muaj pas arrestimit të tij, i vunë hekurat të birit.
Dëshmia e Katerinës, vajza e dytë e Kristos, për vdekjen e të atit
Ishte fundi i muajit prill 1955. Babai kishte tashmë 10 vjet në burg. Mamaja kishte disa javë që na thoshte se qeveria, do të bënte me siguri një falje të përgjithshme dhe ta lironin babanë. Bile, e kishte parë edhe në ëndërr dhe i ishte mbushur mendja se lirimi i babait, ishte punë ditësh. Në mëngjesin e 27 prillit, u ngrita herët, sepse e kisha unë radhën për të shkuar në Burrel.
“Ushqimet mos i merr prapa, me qenë se ai do të lirohet, por jepja të burgosurve të tjerë”, më porositi nëna. U nisa bashkë me nënën e Gjergj Kokoshit. Arritëm me shumë peripeci e mundime në Burrel, por ishim mësuar. E kush i tregon ato! Menjëherë shkuam te burgu.
Te porta e hekurt, takuam zonjën Ikbale Prodani dhe zotin Xhelal Koprencka, që kishin ardhur të takonin Sami Koprenckën, mikun e babait. Samiu vuante në burg, ndërkohë që edhe të birin, Xhelalin, më vonë e burgosën dhe pasi e ri dënuan pesë herë, e pushkatuan. Donin t’i zhduknin gjithë brezat e nacionalistëve, siç ndodhi edhe me familjen tonë…! U futëm tek oborri i jashtëm.
Tek një vendroje, vizitorët thoshin emrin e të burgosurit dhe dorëzonin ushqimet. Kur erdhi radha ime, gardiani më tha se nuk mund t’i mbante ushqimet, sepse im atë ishte shumë i sëmurë dhe ushqimet nuk i bënin fajde. Unë këmbëngula që t’i pranonte ushqimet, se babai do të bëhej mirë, por gardiani nuk ma zgjati. Iu luta që të më linte ta takoja, por ai nuk më dëgjonte më dhe merrej me të tjerët. I lashë ushqimet atje dhe u ktheva e dëshpëruar sa më s’ka.
Rastësisht pashë drejtorin e burgut, i veshur ushtarak dhe me çizme të gjata të lustruara. U binte çizmeve me një kamxhik të zi dhe bënte shëtitje nëpër oborr. Emri nuk më kujtohet, por sjellja e tij dhe torturat çnjerëzore kundrejt të burgosurve, e kishin bërë të famshëm. Megjithatë, mora guximin dhe iu afrova. “Shoku drejtor, jam e bija e Kristo Kirkës, i thashë. Gardiani më thotë se është i sëmurë dhe nuk mund ta takoj.
Të lutem, më lejo ta shoh e t’i them dy fjalë të fundit, se ndoshta nuk e shoh më”! Ai ngriti kokën dhe këqyri me një vështrim të padeshifrueshëm, që edhe sot e kam të ngulitur në tru. Më përshkoi një drithërimë e akullt. Nuk do të më lejojë, mendova hidhur. Ai u kthye nga rojet dhe tha: “Lëreni”! Desha ta falënderoja, po s’kisha pikë fuqie, më ishte tharë goja dhe më ishte mpirë mendja. Vetëm eca e përhumbur pas rojeve.
U hap një derë dhe hyra në oborrin e dytë. U çel dhe dera tjetër, nëpërmjet së cilës hyhej brenda në burg. Atje pashë Nesti Orolloganë, kushëririn e mamasë dhe Andon Frashërin, mikun e babait, që bënë të më afroheshin për të më thënë diçka, por rojet i shtynë tutje. Babanë e kishin shtrirë në një krevat druri në infermieri. I kishte rënë një nur i bukur. Dukej sikur më priste. “Baba, jam Rina”, – i thashë me zë të dridhur, po ai nuk m’u përgjigj. “Baba, baba”, e shkunda, po ai nuk reagoi.
Iu hodha përsipër, e putha, e lava me lot. Ai ishte gjallë, ndoshta më dëgjonte, ndoshta kërkonte ndihmë. Dhe unë e shkreta, s’i jepja dot asgjë! Në infermieri nuk kishte asnjë njeri, veç rojës që heshtte. Dola te dera, pas së cilës ishin mbledhur disa të burgosur. Dallova Mihal Zallarin. “Ku është doktori”?, pyeta. “A ka doktor këtu”? Ai uli kokën dhe nuk m’u përgjigj.
Atëherë dola nga burgu, me mendimin që të gjeja ndonjë mjek në qytet.
Në ambulancën e qytetit, gjeta doktor Bakallin. E pyeta se ç’kishte babai dhe ç’ilaçe duheshin. Është në gjendje kome, më tha dhe u mundua të më mbushte mendjen, se do ta kapërcente edhe këtë herë. Vrapova për tek axhensia e kamionëve dhe atje gjeta nënën e Gjergj Kokoshit, që po kthehej për në Tiranë, edhe ajo tejet e mërzitur, se Gjergji ishte tuberkuloz, në gradë të fundit, megjithatë e mbanin në një birucë të mbushur me ujë.
I dhashë një letër për Nikon, ku i shkruaja “Babai është shumë sëmurë. Të niset mamaja me ilaçet”. Atë natë nuk vura gjumë në sy. I kisha humbur shpresat. Mendimi se në Burgun e Burrelit i futin njerëzit për t’i vdekur, nuk më hiqej nga koka. Të nesërmen, më 28 prill, pa gdhirë ende, shkova tek burgu për të pyetur, po s’ma hapi njeri derën.
Kur erdhi ora e takimit, roja më dha lajmin e kobshëm se babi kishte ndërruar jetë. E mblodha veten dhe kërkova të më dorëzohej trupi. Një oficer më tha se trupi mund të merrej, kur të mbushej afati i dënimit, domethënë pas 11 vjetësh të tjerë! I ktheva shpinën dhe ika nga sytë këmbët. Me zonjën Prodani dhe Xhelal Koprenckën, hipëm mbi një kamion për t’u kthyer. Rrugës, afër Milotit, ku kishim ndaluar, pashë nënën mbi një kamion tjetër, që shkonte për në Burrel. I thirra me sa fuqi që kisha dhe kamioni u ndal.
Shkova për atje përhumbshëm. Ajo e kuptoi menjëherë se ç’kishte ndodhur. U zumë në grykë me njëra-tjetrën dhe u shkrimë në vaj. “Nuk i gëzove fëmijët”, i thoshte ajo përmes ngashërimës. Pas 40 ditësh, u kthyem sërish në Burrel, për të parë vendin ku e kishin varrosur dhe për t’i vënë një tufë me lule. Por rojet na sorollatën dhe më në fund na treguan një vend me shkurre tek Qershiza, ku kishte vetëm kocka…! Edhe sot nuk e dimë se ku i ka eshtrat…”!
Arrestimi dhe burgosja e Nikos
Të birin e Kristo Kirkës, Nikon, e arrestuan bashkë me Nikollë Dakajn, Trajan Xhekën, Peti Zisin dhe Pjetër Cekën, më 29, 06.1946. Sipas prokurorit ushtarak, Misto Bllaci, ata akuzoheshin se: “Kanë bërë mbledhje të ndryshme ilegale, kondra pushtetit, me qëllim terrori, duke shtuar vijën e tyre në masa të gjera.
Kanë tentuar t’organizojnë grupe terroriste në radhët e Ushtrisë Kombëtare, me qëllim që të rrëzojnë pushtetin me violencë dhe të kryejnë atentate kondra udhëheqësve. Kanë sabotuar punët vullnetare e të rindërtimit, si dhe zgjedhjet e ndryshme të Frontit, me një fjalë, kanë qenë armiq të betuar të qeverisë demokratike….”!
Pas Hetuesisë, të pandehurin 19-vjeçar, Niko Kirka, më datën 28.09.1946, e nxorën përpara Gjyqit Ushtarak, duke e akuzuar për “faje të rënda” kundër shtetit. Kryetar i gjyqit ushtarak, ishte Llazi Polena, kurse prokuror, Misto Bllaci…! Në dokumentin përkatës arkivor, midis të tjerash thuhet: “Iu këndua një pjesë e ditarit dhe ai tha: Jam kundër pushtetit, nuk rrohet me këta qelbësira, kam shpresë në ndërrimin e regjimit, të cilën e kam pritur nga politika e jashtme”.
Një nga akuzat në hetuesi dhe në gjyq për Niko Kirkën, ishte se ai “rridhte nga një familje reaksionare dhe se ecte në gjurmët e të atit, Kristo Kirkës, i dënuar me burg si armik i popullit”. Në përgjigjet e Nikos, ndonëse mund t’i shtohej dënimi, ai shpreh respekt për babanë dhe dëshirën që të kthehej sërish koha e tij. Gjykata, nga ana e saj, shtoi dhe akuza të tjera, duke e quajtur Nikon “pjesë të një organizate që përpiqej të propagandonte kundër pushtetit popullor, për ta rrëzuar atë”:
“Niko Kirka, me qëllim që të shtonte radhët e organizatës, në çdo rast, përhapte parulla kundër pushtetit popullor, aq sa një ditë, në bahçen e Themistokliut, kishin hapur me shokët bisedën për shtetëzimet, i pandehuri Niko Kirka, nuk ka munguar të kritikojë reformat e pushtetit, porse nga ana tjetër, me qëllim poshtërimi, ka folur midis turmës së studentëve: ‘Tani nuk mbeti tjetër veçse, të shtetëzojmë dhe gratë’”! (Arkivi i Ministrisë së Brendshme, pjesë nga gjykimi i Niko Kirkës, 28.09.1946).
Gjykata Ushtarake e dënoi Niko Kirkën me 8 vjet burg dhe humbjen e së drejtës elektorale. Lidhur me këtë, Nikoja vetë-rrëfehet: “Ishte dita e tretë që më kishin arrestuar. Më kishin futur në një nga birucat që kishin ndërtuar në bodrumet e godinës, dikur Konsullatë e Italisë në Korçë. Isha i ri, gati 19-vjeçar, i fortë fizikisht, kështu që e përballoja atë gjendje dhe nuk më ligështonte qëndrimi në atë kuvli, në errësirë të plotë. Por më mundonte mendimi, se sa e vështirë duhet të ishte për babanë, në moshë të thyer e, në gjendje jo të mirë shëndetësore, atje në birucat e Tiranës.
Duke bluar këto mendime, dëgjova të hapej dera e bodrumit dhe një ushtar më tha të shkoja mbas tij. U ngjitëm lart. Në një dhomë si zyrë, me në krye një tavolinë, ishin rreshtuar disa nga kaporionët e Seksionit të Divizionit të Mbrojtjes, që më vonë u quajt Sigurimi i Shtetit. Ishin Naum Bezhani, Petro Pobicka, që më vonë mori emrin Petro Dode, Vaskë Nasto, Peço Nedelli e, Enriko Bimbli, të cilët kishin arrestuar më parë babanë. Më thanë të ulesha në një karrige përballë tyre dhe filluan të më përmendnin disa fraza nga ditari im, që e kish sekuestruar Enriko Bimbli, kur erdhi pas mesnate, për të arrestuar babanë.
Gjatë atyre pyetje-përgjigjeve, Petro Pobicka, befas u ngrit, m’u afrua dhe më dha një goditje në fytyrë me shpinën e dorës. Ishte një goditje nga ato që quhen ‘me dorë të thatë’ dhe unaza që kishte në gisht, më çau buzën në anën e majtë. Gjaku filloi të rridhte. Sa më dogji, sa më dhembi ajo dackë! Më vonë, gjatë burgimit më kanë rrahur sa janë lodhur, më kanë shembur në hu, por djegien e asaj dacke, e ndjej edhe sot! Ishte hera e parë, që më qëllonin. Por e mbajta veten, babai më kish mësuar që në çdo rrethanë, të qëndroja. ‘Kur të ndodhesh në zor, shtrëngo dhëmbët dhe gjej shtegun për të dalë’”. Memorie.al
