Nga Kadri Ujkaj
Memorie.al / Kujtdo që i ka takuar të vizitojë Muzeun Etnografik në lagjen “Lekaj”, Tuz, Mali i Zi, është befasuar nga një punë jo e zakonshme e një njeriu të thjeshtë, rreth të ‘80-ave, Shtjefën Ivezajt. Falë këtij investimi, së paku, prej 12 vitesh drejtori i këtij muzeu, z. Shtjefën Ivezaj, nderohet në një mënyrë krejt të veçantë nga vizitorë të ndryshëm dhe mbarë Malesia, përballë shpërfilljes, së plotë, deri në absurd, ndaj veprës së tij, nga qeverisja lokale dhe qendrore në Mal të Zi, mjerisht edhe aty ku “qeverisin” shqiptarët. Qytetërimet, që në gjenezën e tyre, kanë nderuar investimet cilësiore, në dobi të emancipimit të vet, kurse nderimi në fjalë, vjen disi ndryshe, sui-generis, jo thjesht, për ato që përmban, por, shumë më tepër se kaq, për motivin që e ka sjellur në jetë një vepër të tillë, si i pari i këtij lloji në tërë hapësirën natyrore të Malësisë së Madhe, “Nderi i kombit”.
E, pra, aspak, thjesht për atë që na ofron si vlerë dhe pasuri me interes kombëtar, ajo thelbësorja, ardhja e tij në jetë, në kontekstin e një vetë-sakrilegji, deri në absurd, falë shpirtit të madh prej atdhetari, ndryshe sjelljes prej patrioti iluminist në post-iluminizëm, të arkitektit dhe menaxherit të kësaj pasurie sa lokale, po aq kombëtare, Shtjefën Ivezajt, sot kemi këtë arritje brilante, Muzeun Etnografik në trevën tonë, në Malësi të Madhe.
Kaq, natyrisht, do të ishte e pamjaftueshme për të deshifruar vlerat dhe motivin e një përkushtimi të tillë, precedent në Shqipëri dhe shumë më gjerë nga z. Ivezaj, pa një shpalosje dhe njohje, larg frymës së provincializmit banal apo, sentimentalizmit të sëmurë, të jetës së tij. Si mbaron shkollën fillore dhe atë 7-vjeçare në lagjen e tij, “Lekaj”, të Tuzit, Shtjefni i ri vazhdon shkollën profesionale 3-vjeçare, për tornitor, në kryeqytetin malazez, Podgoricë.
Nga viti 1954 ushtron profesionin e bukur të fotografit, si amator, duke arritur të anëtarësohet në klubin e fotografëve dhe kinoamatorëve të Malit të Zi. Spiralaja e suksesit tek ky djalosh, nuk do të mjaftohej me kaq. Si përfundon suksesshëm provimin para komisionit të ngritur nga Komuna e Podgoricës, arrin të marre licencën, për hapjen e dyqanit, si fotograf, në Tuz, afro 49 vite më parë. Në vitin 1969, kalon suksesshëm provimin diferencial për fotograf, me rezultatin shkëlqyeshëm, në Podgoricë.
Falë pasionit dhe përkushtimit profesional ndaj fiksimit në celuloid, artit të mrekullueshëm të fotografisë, fotografi i parë malësor në Malësinë e Madhe, në Mal të Zi, në vitin 1970, përgatit kartolinën e parë, brendësinë e së cilës do ta përbënin: Portreti i Flamurit tonë Kombëtar, portreti i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeut, si dhe portreti i “Heroit të Popullit”, Ded’ Gjo’ Luli.
Këto kartolina u shpërndanë në tërë botën shqiptare, çka nga UDB-ja jugosllave, u përjetua si një kërcënim serioz i “Vëllazërim-Bashkimit”, kësaj farse politike kobzezë, të mirënjohur nga shqiptarët, duke sjellë paraburgimin e Ivezajt, gjithë vullnet dhe ëndrra të shëndetshme, për të iluminuar dhe trashëguar vlerat tona kombëtare, pa i hyrë në hak askujt në pjesën e tij të diellit…!
Fati sjell që kjo situatë paraburgimi, të ketë një fund të shpejtë, falë faktit që asokohe në Beograd, ishte botuar në gjuhën shqipe, libri i Nolit, kushtuar Skënderbeut. Reagimi inteligjent dhe fatlum i Ivezajt, në qelitë e UDB-së: “Unë nuk e kam ditur që Skënderbeu, është i ndaluar në gjuhën shqipe”, bëri që i ndaluari të lirohet nga paraburgosja, pasi “sqarohet” se Dedë Gjo’Luli, është i ndaluar, por kartolina e tij, që sot ruhet në Muzeun Etnografik, pranë “Marubëve”, do të “sistemohej” në fondin e librave të zinj, të UDB-së, shërbimit të fshehtë jugosllav.
“Në këtë kontekst dhimbjeje, survejimi dhe persekutimi, i detyruar të mbijetoj, shpeshherë më ka qëlluar të nxjerrë jashtë ekzistencës, tituj librash shumë të rëndësishëm, në emër të mbijetesës sa ekonomike, sa fizike”, – mësojmë nga Ivezaj. Nga sa përcollëm më lart, nuk është e vështirë të lexohet se rruga e këtij investimi shembullor, prej atdhetari dhe intelektuali, do të ishte një rrugë tejet e mundimshme:
Përndjekje, përbuzje, diferencim diskriminues në të gjitha format nga politika zyrtare, antishqiptare, ndryshe sulme që do ta ndjekin kudo, aq keqas, sa do ta detyronin të shesë, me gjithë tokën, dyqanin e tij dhe ç’kish për të mbijetuar si familje dhe ruajtur, si të shenjta, vlerat muzeale kombëtare, të mbledhura me aq mundim, në një mjedis ku identiteti ynë kombëtar rrezikohej rëndshëm. Dhe, padyshim, në rrugëtimin e çdo arritjeje, do të thonin psikologët, patjetër që duhet lexuar edhe ajo, e padukshmja, influenca e instinkteve të fjetura:
Kështu nëna e tij, Drane Turmalaj nga Vrithi, Shkrel-Malësi e Madhe, do të shquhej si koleksioniste e sapunit, e pullave të xhaketave dhe të këmishëve, veprimtari që trashëgohet edhe nga djali dhe vajza e Ivezajt, Martini dhe Drita, të dy banues aktualisht në SHBA-ës, koleksione që sot ruhen pranë muzeut. Ndryshimet Demokratike, si tek cilido mes nesh, sollën shpresën e një të ardhmeje plot zgjidhje në kontekstin demokratik sa lokal, sa kombëtar, të shqetësimeve prej atdhetari dhe intelektuali të Ivezajt, njëherazi anëtar i Lidhjen Demokratike në Malësi, me kryetar z. Nikollë Camaj, që në 1989-ën.
Forumi i Intelektualëve në Ulqin, me kryetar Bahri Briskun, me kërkesën e e Forumit Intelektual Shqiptar, Tiranë, në vitin 2011, mbi bazën e propozimit të Klubit të Shkrimtarëve në Ulqin, me kryetar z. Nail Draga, e nderon me titullin; “Ambasador i Paqës i Koresë së Jugut”, verifikuar nga ana e koreanëve jugorë. Në muajin maj të 2002-it, kur bindet se, jo vetëm qeverisja qendrore në Podgoricë, por as partitë politike shqiptare, nuk po e ngrinin zërin, përjashtuar ndonjë sponsorizim modest, me efekt elektoral, pra jo me gjoks, as mes vedi, në mbështetje të një vlerë të tillë kombëtare, si Muzeu etnografik, “shembulli i shkëlqyer i një rilindasi në kohën tonë”, i inicuar që në moshën 12 vjeçare, me koleksionimin e pullave postale, Ivezaj vendos të sakrifikojë banesën e tij, shtëpinë.
Gjith ç’kishte, mobilie, orendi i largoi, duke i zëvendësuar me mobilie në funksion të muzeut. 4 dhomat, korridori dhe ballkoni, improvizohen enkas për sistemimin e materialit muzeal. Nga fosili i kërmillit të gurëzuar, kosat ilire, shpatat, gurët e gjakut, veshjet e ndryshme për burra e gra, etj., etj., përbëjnë atë pasuri që, normalisht, do të kërkonte një sipërfaqe prej 10.000 metra katrorë, “normalizohen” nga ana Ivezaj në shtëpinë e tij; Sakrilegj deri në absurd, i një atdhetari të vërtetë.
E vetmja mbështetje e përhershme dhe e sinqertë e tij qe bashkëshortja 76 vjeçare, invalide, pa pension, pa asistencë, kurse i vetmi stimulim moral; “Për ruajtjen e trashëgimisë kulturore shqiptare”, qe nga ish-kryetari i komunës urbane të Tuzit, zoti Maliq Çun Mulaj. Përballë kësaj gjendjeje, Ivezaj pronari, drejtori dhe roja 24 orëshe, e këtij objekti, kundrejt një pensioni prej 96 EUR, kur një pension nacional minimal, në Mal të Zi, paguhet me 800 EUR në muaj.
Më 24.03.2014, Shoqata patriotike “Malësia e Madhe, Nderi i Kombit”, përmes kryetarit të saj z. Sytki Ndreca, në rrjetin social facebook, iu drejtua me një letër sensibilizuese Presidentit tonë të Republikës, z. Nishani, Krye-parlamentarit z. Meta, Kryeministrit z. Rama, si dhe Ministrit të Jashtëm z. Bushati, lidhur me këtë status absurd të drejtorit të Muzeut Etnografik të Malësisë, z. Shtjefën Ivezaj, megjithatë, deri tani, asnjë reagim. Dhe ky trajtim vazhdon, edhe pse nga z.Ivezaj, si atdhetar i klasit të parë, në një kontekst sakrilegji deri në absurd, ndryshe me një përkushtim iluminist në postiluminizëm, sukseset e këtij muzeu janë të habitshme.
Filatelia me 35.000 pulla postale, fototeka me filmat, negativët e 40 viteve, si dhe biblioteka me 3.800 tituj, ku ka edhe shumë libra muzealë në 4 gjuhë: shqip, serbisht, anglisht dhe gjermanisht, krahas vlerave dominuese etnografike, shënojnë një pasuri të shtuar kombëtare. Falë një sakrilegji të llojit të vet, sa personal, sa familjar, duke na bërë krenarë për substancën tonë atdhetare, kur nën ethet e kult-pragmatizmit të egër, po harrojmë, jo rrallëherë të shkuarën tonë të vyer, hipotezën e së ardhmes sonë dinjitoze.
Me statusin e kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Malësisë së Madhe, “Nderi i Kombit” personalisht, precedentin e krijuar me Muzeun Etnografik Shqiptar, më 13.01.2015, e kam ri ngritur si problem serioz, edhe pranë Ministrisë sonë të Kulturës, tek z. Zef Çuni, zëvendësministri i Kulturës, njëherësh edhe deputet i qarkut të Shkodrës, mora premtimin se; në bashkërendim veprimesh me faktorin shqiptar dhe qeverinë malazeze, homologët tanë, do të investohemi seriozisht për zgjidhjen e kësaj situate absurde, një precedent që komprometon edhe seriozitetin e angazhimeve integruese në BE-së, të vetë Malit të Zi, çka nënkupton, mes tjerash, respektimin e trashëgimisë kulturore të pakicave.
Një shpërfillje e tillë, e pafalshme, ndaj trashëgimisë kulturore shqiptare në Mal të Zi, bëhet akoma më absurde, përballë heshtjes sistematike, në të gjitha nivelet e pushtetit, kur, atje funksionon edhe një ministri e pakicave, e drejtuar gjithnjë nga shqiptarët, krahas përfaqësuesve shqiptarë në parlamentin malazez, apo atë lokal në Tuz dhe Ulqin.
Koha e kësaj zgjidhjeje, koha e braktisjes së kësaj shpërfilljeje absurde ka ardhur, nëse si komb, konceptin rilindje, sikur atë të integrimit së pari brenda vetes, ne dhe fqinj ynë i parë, Mali i Zi, e kemi secili nesh seriozisht me vetveten.
Pikërisht këtij misioni, rivlerësimit dhe mbështetjes reale, si një vlerë kombëtare e shtuar, të Muzeut Etnografik në Malësi, Mali i Zi, kam bindje se do t’i shërbejë edhe vizita që së shpejti pritet të zhvillojë në Tuz, zëvendësministri i Kulturës z. Zef Çuni. Le të shpresojmë se dikur dhe dikush, vërtet, do të vërë dorë përballë kësaj shpërfilljeje zyrtare ndaj Muzeut etnografik shqiptar në Malësi, Tuz, Mali i Zi, duke hijeshuar staturën e vetvetes sonë të munguar si komb, në mirë ruajtjen dhe funksionimin normal të kësaj pasurie kombëtare, në trojet tona.
Me koshiencën se të gjitha lëvizjet tona politike, do të kthehen në iluzione të rreme brenda vetvetes, nëse nuk arrijmë të kuptojmë se integrimi real në Bashkimin Evopian, aq më pak bashkimi ynë kombëtar, nuk mund të arrihen pa bashkimin tonë shpirtëror, në funksion të të cilit vihen me aq shumë dinjitet dhe efiçiencë vepra të tilla, si Muzeu etnografik në fjalë. Memorie.al
Koplik, më 14 janar 2015
*Kadri Ujkaj, studiues, “Mirënjohja e Malësisë së Madhe”, “Nderi i Kombit”, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve –Malësi e Madhe.
