Nga Arnaldo Canciani
Pjesa e katërt
Memorie.al / Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet vitesh; 1928 – 1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si unë në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjes sime. E zgjeroj përkushtimin tim, për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruar, të luftonin në një vend të huaj, për idealet kalimtare dhe, shumë prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe janë të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur, tortura të paimagjinueshme.
Ditët e para të shtatorit më është dhënë një shtëpi e mirë në kodër, në afërsi të qendrës së drejtimit dhe vizitorëve. Pasi kishte mbledhur familjen tonë të varfër, kemi lëvizur në këtë shtëpi, që mua me dukej si një pallat. Unë kurrë nuk kisha pasur fatin e mirë për të jetuar në një shtëpi të rehatshme dhe komode. Ajo ishte një shtëpi shumë e bukur dhe e rehatshme për dy familje, të banuara dikur nga teknik të punësuar në personel.
Në shtëpinë e mëparshme, ku kishte banuar e Silverio, ishte hapur një lloj taverne: një pasdite, pas punës, unë u ndala për të pirë një raki me Uilkon, ushtarin gjerman të repartit tim. Papritmas u dëgjuan të shtëna! Ishte vrarë një shoku i tij ushtar. Ai nxori pistoletën e tij dhe nxitoi jashtë duke ulëritur: (alles kaput), të gjithë të vdekur. Ai vijoi të ulërinte duke më thirrur në emër, por unë ika në shtëpi dhe u fsheha nën shtrat.
Tërheqja e gjermanëve dhe ardhja e partizanëve
Gjatë dy muajve të fundit, ka pasur të shtëna intensifikuar natën dhe prita gjatë ditës nga partizanët. Rrethimi i aleatëve në Ballkan, po ngushtohej rreth gjermanëve; njëri pas tjetrit u dorëzuan vendet satelitore, edhe tek ne gjithashtu janë vërejtur përgatitjet për arratisje. Një ditë u thirrën nga përgjegjësi i zonës në asamblenë në takim me krerët e familjeve të italianëve: ai shpjegoi se trupat gjermane, për t’i shpëtuar rrezikut të rrethimit, do të bënin një tërheqje të shkurtër.
Ne italianët konsideroheshim si okupatorë dhe fashistë, po shkonim për mall në brigadat partizane, dhe për ne askush nuk mund të kujdesesh dhe të na mbronte. Kemi vlerësuar situatën që ne konsideronim se për të ndjekur trupat që tërhiqeshin duhesh të përballeshim me të panjohurat e shumë rreziqeve, nëpër të gjithë Shqipërinë dhe Jugosllavinë, pa qenë të qartë dhe sigurt për destinacionin që ishte Italia. Unë duhet të pranoj se në këto rrethana drejtuesit austriakë të kompanisë, u sollën siç duhet në mënyrë korrekte.
Shumica e familjeve vendosën të qëndronin: pa dyshim, atëherë ajo dukej zgjidhja më e mirë. Askush nuk e dinte ose mund të imagjinonte se cila do të ishte sjellja e partizanëve shqiptarë ndaj nesh. Karvani me gjermanë, lanë në mëngjesin e 17 tetor 1944; vetëm dy ushtarët ishin në një motoçikletë që do të shkatërronin gjithë makineritë, duke shpërthyer eksplozivet e vendosur më parë.
Pa pësuar asnjë rrezik, një ndërhyrje rrufe në kohë e partizanëve, e shmangu këtë shkatërrim të panevojshëm. Në orën gjashtë pasdite zbriten nga kodra disa qindra, si karkalecat, këta heronj të guerrilasve. Ata u pritën mirë nga të gjithë popullsia, madje edhe nga ana jonë. U mbyll periudha fashiste, e cila i dha fund pushtimit, u ndërprenë luftimet në zonën tonë, ne shpresonim se gjendja do të përmirësohej në përgjithësi.
Këta kampionë të rinj të lirisë, verbuar nga ideologjia marksiste, staliniste, ruse, ishin të shqetësuar vetëm për të vendosur një diktaturë të re. Pak prej nesh e di kuptimin e vërtetë të fjalës komunizmit; anti-fashistët si unë mendonin se ata do të sjellin reforma në favor të klasës punëtore, lirisë, respektit dhe kushte më të mira jetese për klasat e ulëta.
Barazia e tyre ishte për të sjellë më të pasur në të njëjtin nivel të klasës më të varfër. Shpejt ëndrra u zhduk, më kujtohet të titulli i një kënge, atëherë shumë në modë, “Iluzioni, fantasia, e ëmbël je ti”!
Mbijetesa
E mbyllim këtë parantezë, puna rifilloi normalisht, të punësuar përkohësisht nga drejtuesit e mëparshëm të AGIP. Morëm në ofiçinë makineri të ndryshme që, kishin humbur dhe të fshehura nga gjermanët me pretekstin se ata ishin ruajtur nga bombardimet, dhe kjo na lejoi që të riparonim dhe rregullonim disa paisje. Nuk ekzistonin kohëshënuesa të punës lokale të specializuar në atë kohë, rindërtimi i Shqipërisë ishte puna, merita dhe sakrifica e italianëve. Nga ana tjetër, për gjashtë muaj nuk iu është dhënë një qindarkë pagesë. Nën pretekste të ndryshme filluan bastisjet në shtëpitë tona, që pas një demonstrate proteste, më vonë u pezulluan.
Më 1 dhjetor 1944 çliruan Shkodrën, qytetin e fundit të Veriut, që ishte ende në duart e gjermanëve: Kjo datë përkoi me vdekjen e një ushtari Italian, që zbriti nga malet ku ishte skllavëruar dhe ishte bërë objekt i tregut të disa fshatarëve. Trupi i ushtarit të panjohur, ishte vendosur në korridorin e dhomës së izolimit ngjitur me spitalin. Disa orë më vonë i vdekuri u zhvendos në një dhomë ngjitur, për të lënë vend në arkë.
Të nesërmen kam marrë pjesë në funeral në emër të punëtorëve, varreza ishte afër dhe arka u mbart mbi supe. Tre ditë më vonë, vdiq vëllai i mikut tim, Neri, i cili ishte plagosur gjatë një kontrolli; Trupi u dërgua në të njëjtin vend, si tre ditë më parë dhe kështu që ata e kuptuan se tri ditë më parë, varrimi ishte bërë në një kuti bosh.
Pas tërheqjes së trupave gjermane, makthi i bombardimeve kishte mbaruar, por preokupimi ishte i madh në lidhje me situatën ekonomike: në fund të muajit, rrogat nuk paguheshin. Ditët e pushimit unë shkoja për të ndihmuar babain tim, për të rinovuar shtëpitë e dëmtuara nga sulmet ajrore. Ato ishin shtëpitë e rrënuara, e ndërtuar me sistemet mure me themele të ndërthurura me degë pemësh dhe të lidhura me baltë. Për kompensim pagese merrnim, pak para ose pagesa në natyrë, me fruta dhe perime.
Unë kam qenë i impresionuar nga një nga këto kasollet, e banuar nga dy të moshuar; Burri i verbër me një mjekër, gruaja, me një makinë rroje, pa sapun, u përpoq ta rruante atë, por në fund te fytyra e këtij njeriu të varfër, u kthye në një masakerim nga gjaku i prerjeve. Një tjetër burim i vogël i të ardhurave, ka ardhur nga shitja e kandileve që unë i prodhoja në ofiçinë duke iu, shmangur kontrollit.
Unë përdorja materiale duralumini, duke hequr fletët e elikave të avionëve të rrëzuar. Ky ishte një artikull që kërkohej, pasi nuk kishte kandila në tregti. Një tjetër mashtrim ishte duke shkëmbyer me fshatarët shishe me vajguri, e cila përdorej për llambat dhe qëllime të tjera, në shkëmbim të saj merrja pula dhe vezë. Nja 160-litër karburant, e cila kishte ngelur kur ikën gjermanët, ishte një vjedhje e nevojshme për të plotësuar atë pak ushqim, që na jepej i racionuar. Vitit 1944 po i afrohej fundi dhe gjatë festave të fundvitit, na dhanë një paradhënie nga pagat.
14 napolona, 10 nga AIPA dhe 4 nga udhëheqësit e rinj komunistë. Kjo na ka ndihmuar për të kaluar një Krishtlindje më të qetë dhe natën e Vitit të Ri, u organizua balloja e parë në klubin e pas punës.
Të burgosur të regjimit komunist shqiptar
Parashikimi për vitin e ri 1945, nuk paraqitej rozë. Më 14 janar u mbajt një takim i përbashkët i sindikatave shqiptare dhe italiane, për të zgjedhur përfaqësuesit e sindikatave lokale: për të përfaqësuar italianët, kishte marrë detyrën Lino Zanni, gjenovez, dhe unë si një njohës i mirë i gjuhës shqipe. Sindikatat teorikisht ishin menduar për të mbrojtur interesat e punëtorëve, por në praktikë, në regjimet komuniste, ato kanë shërbyer vetëm për të kontrolluar punëtorët dhe t’i bëjë ata të pranojnë në mënyrë pasive ligjet e mira dhe të këqija, të imponuara nga qeveria; brenda strukturës së atëhershme nuk ishin të lejuara doktrina të tjera, nga ato të doktrinës marksiste.
Ndërhyri vetëm shqiptari i sapozgjedhur, Llambi Maqina, një ish-këpucar. Toger Bona, së bashku me dy rreshterë të ushtrisë italiane, të kaluar në brigadat partizane kohët e fundit, foli në mbrojtje të regjimit të ri. Veprimi i tyre nuk u prit më shumë simpati nga ne. Më 10 shkurt, shkuam në Tiranë, nëpërmjet Elbasanit, për të marrë pjesë në kongresin dhe të zgjidhnim përfaqësuesit e sindikatave kombëtare. Midis fjalimeve të ndryshme, foli edhe Zanni, i cili shpjegoi situatën dhe shpresat e italianëve.
Nuk kishte shumë iluzione, e dinim se detyra jonë nuk ishte e lehtë, e vetmja dëshirë ishte për të marrë lirinë dhe të ktheheshim në Itali. Në datën 13 janar, pasi u mbyll kongresi, mora rrugën për në shtëpi. Shumë probleme prisnin për t’i zgjidhur ne dhe nuk shikoja as edhe një rreze dritë, për zgjidhjen e tyre. Nuk mbaj mend kush ishte nisma e organizimit të rinisë anti-fashiste italiane, shumë të rinj ishin të shpërndarë në të gjithë vendin, disa nuk kishin familje, dhe ne u dhamë një dhomë në Klubin e Pas-punës.
Inaugurimi u zhvillua më 4 mars, me pjesëmarrje nga disa autoritetet. Në këtë rreth e gjenim veten shpesh për të folur, e diskutuar edhe për ëndrrën e kthimit në shtëpi. Postin e presidentit, ja dhanë Mario Truinit dhe unë e pranova atë të zëvendësit. Por shpejt e kuptuam që do të ishim të mbikëqyrur, me kritikat e shprehura ndaj regjimit, ishte e papërgjegjshme dhe e rrezikshme. Qëllimet dhe mendimet, e idetë e ndryshme, ishin në kundërshtim me ligjet. Unë besoj se lejtnant Bona dhe dy rreshterë, nuk ishin të huaj për ngjarjet e shumta, që kanë ndodhur më pas.
Ishin anëtarë të Partisë Komuniste Shqiptare, në mes të shkurtit filluan arrestimet të disa italianëve, gjithmonë me arsye të parëndësishme. Askush nuk mundi ose do të donte të bënte të keqen, kundër shqiptarëve. Drejtori i kompanisë, Tarasconi dhe zëvendësi Cati, ishin burgosur në Berat, më 28 shkurt. Nën pretekstin e transferimit në Tiranë, për një gjykim të rregullt, ata i hipën në një kamion dhe pas disa kilometrash i zbritën në rrugë dhe i pushkatuan, me akuzën për sabotim (djegien e depos së karburantit).
Pretekst monstruoze u krijuan me qëllim! E vërteta është se ishte rihapur çështja e gropës së hapur nga gjermanët, për të shkarkuar mbetje të naftës; për të eliminuar atë, ishte planifikuar për të transferuar atë në një gropë më të vogël, për t’u gërmuar në një distancë të vogël larg, dhe të digjesh në sasira më të vogla. Autoritetet shqiptare e krijuan qëllimisht këtë inskenim për të eliminuar ata, pasi donin që të drejtonin stafin Italian, pa drejtuesit e mëparshëm të kompanisë AIPA, duke mundësuar ndërhyrjen në vendimet e tyre.
Rifillimi i “gjuetisë” së italianëve, denoncimet dhe ankesat për shumë vetë, përbënin një trampolinë për t’u futur në parti, ose për të arritur pozita më të mira, në profesion dhe biznes. Ata kryen arrestimin e Belokio, Xani, Profilit e të tjerë, nuk mund të mbaj mend gjithë emrat. Një pllakë përkujtimore brenda kishës së Metanopoli, dedikuar për Santa Barbara, kujton drejtorin e kompanisë, Andrea Tarasconi, Mario Cati dhe Giorgio Saggiotti, torturuar dhe më pas ekzekutuar me pushkatim nga komunistët shqiptarë.
Rinia anti-fashiste Italiane (G.A.I. Gioventu Anti-fashiscta italiana)
Organizata rinore anti-fashiste, filloi të japë frytet veta. Anëtarët e saj, do të mund të shprehin kreativitetin e tyre. Disa e përkushtuan veten në teatër; Prezantimi i parë u dha më 1 prill me një komedi të De Filippo, “Kamilua i varfër”. Shumë italianë morën pjesë në këtë shfaqje të parë, e dhënë në sallën e Teatrit të Klubit të Pas-punës (Dopo-lavoro): Unë luajta pjesën e Kamilos; burri i mashtruar në mënyrë të përsëritur. Duhet të them se unë nuk prisja shumë duartrokitje. Në këtë lloj prezantimi, kam ndjekur një tjetër në tre akte; një subjekt, të shkruar nga Valter Azzali, që rrëfen një episod të disa pre-okupacioneve të kohëve të fundit; Unë isha duke luajtur rolin e një oficeri gjerman.
Më 15 maj, doli gazeta e parë e murit zyrtare, e të rinjve anti-fashistë dhe një tjetër gazetë e shkruar nga të moshuarit, të regjistruar në klubin “Garibaldi”, kështu që isha riemëruar në Klubin e Pas-punës. Në gazetën e lavdive të vjetra, shkruante Giovani Fiori, nga Viareggio, tërheqës, figurë karakteristike republikani, me baseta të gjata, në allla Mazini. Të gjithë artikujt e tij, fillonin me: “Dal nga vetmia ime dhe filloj të përpiqem i palodhur, por papritmas unë ndal, përballë bukurisë së natyrës”.
Kishte polemika të vogla në shkrime me tema të ndryshme, duke përfshirë lavditë e vjetra dhe shpresat e të rinjve, por duhet të ishim shumë të kujdesshëm dhe të mos merreshim me polemikat që mund të dëmtonin dhe të preknin shqiptarët në politikë, apo problemet lokale. Liria e shtypit për ta, konsistonte në homazhin e vazhdueshëm të regjimit komunist. Ata nuk lejonin mendime kontradiktore.
Me gjithë këto, jeta vazhdonte edhe pse të detyruar të jetojnë me vuajtje morale dhe frikë, por flaka e shpresës, ishte gjithmonë e ndezur.
Riatdhesimi i ushtrisë italiane
Një Ferruccio Parri, i Partisë së Aksionit, mori detyrën e formimit të qeverisë së parë italiane, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Një nga nismat e para të ekzekutivit, ishte interesimi për të përshpejtuar riatdhesimin e të gjithë ushtrisë së mbetur në vende të ndryshme, pas kapitullimit të 8 shtatorit 1943, ushtarë të mbetur në Shqipëri ishin rreth 25.000; shumica prej tyre ka punuar në rrugë, të keq ushqyer, dhe jetonin në kushte çnjerëzore.
Deputetit të Palermos, nga Partia Komuniste, i është dhënë detyra e trajtimit me qeverinë shqiptare. Ju dha leje për t’u kthyer, pothuajse të gjithë ish-ushtarëve që konsideroheshin të burgosur, por kushtet e diktuara nga autoritetet lokale, kanë qenë të rënda. Kërkesa e tyre ishte të mbanin të gjithë personelin civil, të specializuar në degë të ndryshme të industrisë, ish-punonjësit e kompanive të ndryshme që operonin në vend, të cilat ata i konsideronin thelbësore, për rindërtimin e vendit.
Për të justifikuar çdo mënyrë arbitraritetin e tyre, ata siguruan se do të dërgoheshin për një kohë të shkurtër nga Italia, punëtorë të tjerë, për të na zëvendësuar, por ky premtim është zbuluar më vonë, si një gënjeshtër. Në fillim të qershorit, filloi largimi i ushtrisë edhe një grup të civilëve të vendeve të punës, të cilat do të mund të kryheshin nga personeli shqiptar. Më 2 gusht, zhvillohet gjyqi.
I nxori një faksimile për gjykimin e Xhuzepe Monaldit, kërkuar nga togeri Bona, për të detyruar Monaldin të bënte një autokritikë, sepse konsiderohej një veprim subversiv, i survejuar nga policia. Një farsë, një mashtrim i inskenuar! Një proces i qëllimshëm. Monaldi nuk e përdori në kritikën dhe gjykimet e tij të caktuar. Karakteri i tij e kishte krijuar atë që nuk i pëlqente edhe në mjedisin e tij klerik të punës, ku Bona kishte bërë disa doktrina.
Te Mateut, Andenna dhe Dozi, jetonin së bashku në shtëpinë e bashkëshortëve, Del Core. Ata ishin të parët që u futën në celulën komuniste. Unë nuk pranova; klima e terrorit themeluar nga kjo doktrinë, ishte në kundërshtim me parimet dhe idealet e mia dhe interesat e punëtorëve. Pas disa muajsh, në një takim rastësor në Tiranë, me një ish shok klase, Mario Merola më tha se ishte ai që mbajti marrëdhëniet mes celulave komunistëve shqiptare e celulave italiane dhe kishin kontakte të shpeshta me Mateon dhe Andennen, Dosin. Pra, ishte e qartë arsyeja e udhëtimeve të tyre të shpeshta në kryeqytet.
Më 28 gusht, togeri Bona mbajti një fjalim lamtumire për të gjithë italianët; të nesërmen ai së bashku me partizanët e batalionit “Antonio Gramshi” u riatdhesuan, ata kishin luftuar me Brigadën e Parë Sulmuese të Shqipërisë dhe çliruan Tiranën nga pushtimi gjerman. Në Brindizi dorëzuan armët e tyre tek autoritetet kufitare. Më 20 shtator Valter Azzali, i hetuar nga policia shqiptare, u dërgua në atdhe së bashku me bashkatdhetarët e tjerë. Janari i vitit 1946, filloi me ardhjen nga Tirana të Sekretarit të Përgjithshëm të Sindikatave.
Ishte një takim ku përfituan nga rasti për t’i kërkuar që të diskutonim personalisht me ministrin e industrisë, problemet që i interesonin personelit italian, që nuk mund të zgjidheshin në nivelin e sindikatave. Takimi u planifikua për me 16 janar. Francesko Teodorani dhe unë.
Teodorani i cili kishte zëvendësuar Zanin për të përfaqësuar italianët, shkuam në kryeqytet tek ministri Kristo Themelko, ish punëtor marangoz. Intervista ishte miqësore dhe Themelko premtoi interesimin e tij ndaj kërkesës sonë, për të kërkuar kthimin e italianeve. Për të gjithë të tjerët, përgjigjja nuk ishte shumë inkurajuese: kthimi ishte e kushtëzuar, me nevojën për të gjetur elemente të kualifikuar e të përshtatshëm, për të na zëvendësuar.
Kjo ka qenë gjithmonë përgjigjja e tyre për kërkesat tona për riatdhesim. Por në realitet, shfrytëzimi vazhdoi, italianë të cilët do të mund të zëvendësoheshin nga një punëtor vendas, ishin lëvizur diku tjetër në kantiere të tjera. Një nga të parët që la Devollin me 3 mars 1946, ishte Fernando Parmigiani, ai u detyrua të largohet për në Rubik, për të punuar si tornitor në një minierë bakri, të tjerët patën në disa raste të njëjtin fat.
Më 23 shkurt, në përvjetorin e themelimit të G A I., e festuam me një ballo dhe një shfaqje. Ishte rasti fundit që na lejohej për t’u gjetur së bashku. Më 28 mars, ne kemi qenë të thirrur nga autoritetet politike, të cilët na imponuan për shpërndarjen e organizatës dhe të bëheshim pjesë e rinise komuniste shqiptare.
Askush nuk pranoi! Ne i dorëzuam çelësin e lokalit dhe dolëm në heshtje, pa ndonjë koment në shenjë proteste, lamë të rritej mjekra. Nuk mund të bënim më shumë! Mbetet nostalgji kujtimi i shumë mbrëmjeve të bukura, që kaloja në shoqërinë e mikut të tij Attilio Zuliani, që zbavitesh duke përdorur gjuhën shqipe, e parodizuar fjalimet e politikanëve vendore, ndërsa Antonio Spanjoleto, qëndronte roje në korridor; duke qenë i vetmi anti-alkoolist që kishte detyrën e administrimit dozave të mëdha të pijeve, që mund të hynin.
Ishte e ndaluar për të marrë pjesë në valle të organizuara nga ana e tyre. Një mbrëmje në Klubin e Pas-punës, kemi qenë në gjendje për të hyrë nga dera e pasme, hymë në dhomë duke u hedhur nga skena. Dyzetë bashkatdhetarët, të cilët ishin lejuar të kthehen në atdhe, si pasojë e përfshirjes sonë në takimin me ministrin, e lanë Devollin me 3 Prill, por u ndaluan për 25 ditë në Durrës, në pritje të imbarkimit.
Ditët e para të majit, erdhi një komisioner i ri për të zëvendësuar drejtorin Koço (Theodhosi), i cili kaloi në një detyrë tjetër. Para se të largohej, ai shkoi për të përshëndetur të gjithë italianet. I ardhuri i ri, më shumë politik se sa teknik, nuk do të ishte shenjë e mirë. Në qershor, erdhi për një vizitë në kantier ministri Themelko, me të cilët kam pasur bisedën e fundit. Unë kam pasur gjithmonë dyshimin se ai erdhi nga shtëpia Del Core. Kështu përfundoi pozicionin tim si një përfaqësues i sindikatës. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
