Nga Petrit A. Velaj
Pjesa e dytë
Memorie.al / Në vitet e Luftës së Dytë Botërore, si pa kuptuar na rrëmbyen dallgët e Luftës Antifashiste. Ne ishim bashkë-shokë shkolle, si djem qyteti, unë, Bajram Tushi, Hajredin Bylyshi, Hiqmet Buzi, Mumin Selami (Kallarati). Mes ëndërrave e dëshirave e romanzimit të letërsisë. Me këta miq të mi, më lidhin shumë kujtime. Prindërit tanë, nënat tona, njerëz të ndershëm e bujarë. Një nënë patriote, mama Tina e Tol Arapit, patriotit të njohur, na mblidhte rreth vetes si klloçka zogjtë. Ishte mëma e shokut tim të rinisë, që ne e quanim: “lulja e rinisë vlonjate”, Vllas Arapit. Këtë epitet, më duket se Vllasit ia vuri Mumin Kallarati. Unë shoqërohesha me çdo mik e shok, që ishte i ndershëm dhe i sinqertë. Kjo na bashkonte në shoqërinë tonë me bashkëmoshatarët: Hazis Sharra, Qemal Xhyheri, Xhemil Beqo etj. Edhe pse mendimet ishin të ndryshme, ne shkonim së bashku në piknike, lodra dhe kinema. Një mbledhje në shtëpinë e Lef Sallatës. Papritur në shoqërinë tonë shpërthyen mendime të politizuara. Debati u ndez me të riun revolucionar, Kastriot Muço. Ishte njeri i ndershëm. Pas katër a pesë ditëve, Kastrioti më thote: “Petrit, kur do ta bësh mbledhjen e rinisë në lagjen Çerekçie? Në aktivin e qytetit, je zgjedhur përgjegjës i grupit të rinisë së lagjes”. Pas disa ditëve organizuam mbledhjen e rinisë në lagjen “Çerekçie”.
Tërthorazi e morëm vesh, se Mukja i ishte raportuar Titos. Ai, sapo mori vesh se një nga pikat kryesore të programit të saj, ishte Kosova dhe Çamëria, ngriti vetullat dhe u vrenjt. Prandaj edhe komunistët shqiptarë u vrenjtën. Kjo bëri që Mustafa Gjinishi ta paguaj me kokën e tij dhe Ymer Dishnica e pagoi me kalvarin e jetës së vetë. Mbas pak kohe, më thirri ndërlidhësi i rinisë, zoti Bego Gjonzeneli, i cili më tha të shkoja në Vlorë. Më urdhëruan të marr të gjitha mjetet propagandistike, aparaturat dhe të shkoj në Tragjas, edhe me Hodo Meton, Adem Hodon, Fatosh Kokoshin e Xhelil Ymerin. Qëndruam në shtëpinë e Mehmet Alemit. Aty, në një bodrum, punuam për disa kohë. Mirëpo meqenëse dikush na kallëzoi, morëm materialet dhe shkuam në Ravenë…! Erdhi shtatori i vitit 1943. Edhe sot e kësaj dite kur shkruaj këto kujtime, kam mendimin se historianët e ardhshëm do të dinë të gjykojnë edhe më mirë mbi faktet e dokumentet për të nxjerrë të vërtetën.
E them këtë pse sa herë kujtoj Luftën e Drashovicës, për 50 vjet nuk u zu në gojë që atje luftuan edhe forcat nacionaliste. Në betejën e Drashovicës, shtator 1943, morën pjesë, si forcat partizane, ashtu edhe luftëtarët e “Ballit Kombëtar”. Më kujtohet se në komunikatat e huaja atëherë, thuhej: “Në luftën e Drashovicës, luftuan si ‘të kuqtë’ dhe ‘të bardhët’”. Partizanët përfaqësoheshin nga Hysni Kapo. Vend-luftimin e kishin mbi kodrat tej lumit të Shushices, në rrëzë të katundit Kropisht. Forcat e ‘Ballit Kombëtar’, ishin mbi Qafat e Vodicës, Mazhar, Lapardha. Ato komandoheshin nga Tasim Murati, Feim Çelua, Hasan Hyso, Neki Selami etj. Sinjalin e parë e dha i riu Hekuran Xhindi, bashkë me dy të tjerë, të cilët prenë telat me gjemba që rrethonin kazermat dhe depot e municioneve. Gjurmët e tyre u diktuan nga nazistët dhe kështu krisën bataretë e para që ushtuan në tërë luginën e lumit të Shushicës. Që në orët e para të luftimeve, u hap lajmi se Hysni Kapoja ishte plagosur në këmbë, dhe e tërhoqën me mushkë, duke e çuar në rrëzë të maleve në fshatin Lapardha, siç kam dëgjuar, në shtëpinë e Like Kalemit.
Në këtë betejë, si vëllezër, partizanë e ballistë luftuan kundër bishës naziste. Mbaj mend një këngë popullore, që është ngritur e kënduar qysh në ato vite: “Ballistë me partizanë/ ndezën luftë me gjermanë/ Drashovicë e ura mbanë/ ç’bëre moj paç belanë/ krisi batare e parë/ mben’ shehit ata asllanë/ tok e zunë istikamnë/ edhe gjakun tok e dhanë”! Kjo ishte kënga e të famshmit Mato Hasani, që babai më thoshte se ai kishte ngritur edhe këngën e Luftës së Vlorës me 1920, atë me titull “Nuk e bëjmë kabull na”, dhe e ka kënduar në “Sheshin e Flamurit, kur mbaroi lufta. Beteja e Drashovicës, për njëzet netë e ditë, shënoi pamje të gjalla të një lufte të rreptë. Duke ndenjur në pozicione a gjatë luftimeve në brigjet e Shushicës, na silleshin ndër mend luftërat e baballarëve tanë, po në këto kodra e brigje kundër një armiku tjetër, imperializmit italian. Kjo na jepte edhe forcë, edhe zemër për të luftuar edhe më me guxim kundër gjermanëve. Beteja ishte e përgjakshme.
Gjermanët, me armatime e municione të shumta rezistuan shumë, por të zotët e vatanit, me ngulm në llogore, qëndruan e s’u prapsën. Veçse, kur nazistëve u erdhën fuqi të tjera për ndihmë nga Gjirokastra, atëherë forcat tona u tërhoqën maleve. Gjermanët ishin të armatosur gjer në dhëmbë. Ata kishin vënë nën thonjtë e tyre tërë Evropën. Kështu që luftërat tona mund të ishin vetëm të pjesshme dhe goditëse. Pas luftës së Drashovicës, nuk kaluan disa ditë dhe në katundin Amonicë, u bë një takim midis Hysni Kapos dhe disa krerëve të “Ballit Kombëtar”. Ndërmjet tyre ishte dhe plaku nacionalist i shquar, Sulo Shehu nga fshati Sevaster. Për ne, luftëtarët e rinj, ai ishte një luftëtar i dëgjuar i 1920-ës, biri i kapedanit Sali Shehu. Në atë takim, pasi e dëgjoi Hysni Kapon, i thotë: “Nuk po e kuptoj kujt i vjen mirë për Mukjen? Për mua Mukja është një besëlidhje shqiptare”. Hidhet Hysni Kapua e përgjigjet: “Ne nuk do t’i përmbahemi më Mukjes”.
Sakaq biseda u acarua. Në bisedë e sipër plaku Sulo shfreu: “Unë ju them: vrafshi veten tuaj o bij, se neve s’na e thotë zemra të merremi me tradhtarët, gjersa të kemi hasmin në vatër.” Duke folur për karakterin e këtij plaku, më sillet ndër mend edhe takimi i Dushkarakut, i majit të vitit 1943. Në atë takim morën pjesë: nga “Balli Kombëtar”: Hysni Lepenica, Isuf Luzi, Tahir Hoxha, Skënder Muço, nga komunistët: Enver Hoxha, Mehmet Sheu, Liri Gega, Hysni Kapo. Takimi u bë në shtëpinë e Temo Shehut, që ishte edhe kushëriri i parë i Mehmet Sheut. Kur e pyeta njëherë xha Sulon, për këtë takim, më tha: “Dëgjo mor bir, kur të zotët duan t’i venë kazmën shtëpisë, fshati rri e bën sehir”. E kishte fjalën për kazmën që po i vinte nacionalizmit dhe atdhetarisë Enver Hoxha me komunistët. Gjatë asaj kohe, punoja ne Ravenë, në ato male e pllaja të bukura me limere e kullota, ku takoja vazhdimisht njerëzit bujar të këtij fshati. Prej andej, meqenëse na diktuan, shkuam në Dukat. Në shtëpinë e Maliq Koshenës.
Vendi ku rrinim quhej Filipat. Isha se bashku me Gani Hamitin, Tahir Hoxhën, Bego Gjonzenalin, Yzeir Ismailin. S’kishin kaluar as 2-3 ditë, kur më thirri majori anglez i shoqëruar nga një toger e një rreshter, për një takim në xhaminë e Tragjasit. Atje shkuam të rinj nga të gjitha krahinat. Disa ditë majori anglez na stërviste në përdorimin e armëve, bombave me sahat, që shpërthenin në një çast të caktuar. Pashë se merrte pjesë edhe komandanti i njësitit gueril kundër spiunëve italianë, zoti Hazis Sako Hazizaj, nga Vezhdanishti; Behxhet Shahini, Enver Shaska, Hekuran Shaska, Deli Brati, Thanas Aliu, Beqir Jazua, Duro Sheme, Xhevit Havari, Hamdi Gjoni, Isuf Shehu etj. Si inspektor për taktikën ushtarake, ishte oficeri Isuf Shehu nga Dukati, i cili e njihte mirë edhe anglishten. Ishte burrë i urtë e i prerë. Ai na jepte mësime për përdorimin e armëve aleate. Isufi, me durim të madh mundohej të na praktikonte tek xhamia nga mbrapa, nga ana e përroit, duke bërë qitje me objekte konkrete te terrenit.
Unë u instruktova në mortajë me dy gryka, si dhe përdorimin e bombave britanike, të cilat ishin si pjepra e shkallmonin dynjanë. Ndërkohe vjen nga Tirana për një organizim të “Ballit Kombëtar”, Mit’hat Frasheri e Hasan Dosti, të shoqëruar nga Skënder Muço. U organizua një takim tek Rrepet e Dukatit, pranë shkollës. Këtu mirëseardhjen e bëri Mehmet Alemi. Ai foli për rrugën e “Ballit Kombëtar” në Vlorë, për luftën kundër okupatorit italian dhe organizimin luftarak. Pas tij e mori fjalën, komandanti i çetës së Dukatit, Maliq Koshena. Kur fliste mbante në dorë një automatik, të kapur milicisë fashiste dhe u betua, me të në dorë, përpara popullit të Dukatit. Duke i rënë me pëllëmbë të dorës kondakut të automatikut, tha: “Nuk do ta lëshoj këtë armë nga dora, derisa të shfarosen armiqtë e vatanit”. Një urra e fuqishme shpërtheu dhe plakut Frashërlli i shkuan mbi mollëzat e faqeve dy pika lot…” Ai u ngrit e nuk e la të binte fjala për dhe.
Midis të tjerash tha: “Unë, kërkoj nga ju të pajtohen edhe gjaqet me njeri-tjetrin”. Të gjithë njerëzit u përgjigjen: “Ashtu u bëftë”! Mit’hati e bëri këtë sepse në Dukat, atëherë ekzistonte edhe një hasmëri midis fisit të Koshenëve dhe Mustafa Myslyut. Të dyja fise të forta, të ndershme e me tradita atdhetare. Mbas mbledhjes, qershor 1943, ata shkuan në shtëpinë e Gani Hamitit, ku kuvenduan për hallet e luftës e të krahinës. Ganiu kishte oda të mëdha. Aty u bënë edhe zgjedhjet e Komitetit Qarkor të “Ballit Kombëtar”. Zoti Skënder Muço u zgjodh përfaqësues i “Ballit Kombëtar”, në Komitetin Qendror. Sekretar i Komitetit Qarkor të “Ballit”, u zgjodh profesor Hysni Alimerko, i cili vetëm, u shkëput nga fisi i tij me përbërje komuniste. Në këtë takim, morën pjesë: Kudret Kokoshi, Zako Mezini, Bego Gjonzeneli, Mulla Azem Shehu, Sulo Shehu, Isuf Luzi, Hysen Çobo, Galip Haxhiu, Yzeir Ismaili, Sadik Shaska, Hasan Hyso, Hamdi Çeperrati, Shahin Nuredini, Rrapo Metua, Xhemil Meço, Temo Shehu, Tasin Jonuzi, Selahedin Peshkëpia, Mihal Peço, Kujtim Beqiri, Abdyl Sharra, Hazis Sharra etj.
Me kapitullimin e Italisë fashiste dhe ardhjen e gjermanëve nazistë, komandanti Hysni Lepenica i udhëzuar nga Komiteti Qendror i “Ballit Kombëtar”, shkoi në Grehot, ku ishte Divizioni italian “Ferrara”, për të marrë në dorëzim armët. Italianët kishin rënë dakord, që të nesërmen, rreth orës 11, do të bëhej dorëzimi i armatimeve e municioneve. Por më parë se koha e caktuar, fshehurazi inkonjito, atje kishin shkuar Bedri Spahiu e Shemsi Totozani, si dhe Beso Gega. Pabesisht ata bien dakord me italianët, për të asgjësuar kreun ushtarak të “Ballit Kombëtar”, zotin Hysni Lepenica, i cili ndodhej te porta e Divizionit. Pas krismës që u dëgjua në drejtim të rojeve italiane, u dha urdhër të qëllohej dhe kështu filloi lufta e Grehotit. Vrasja e Hysni Lepenicës, ishte zi kombëtare për të gjithë nacionalistët e krahinave. Në përpjekje me ushtarët italiane, të cilët ishin futur nëpër transhe, mbeti e vrarë gjithë çeta e Hysni Lepenicës. Njeri u kap rob. Gjallë mbeten vetëm tre. Sot rron Sadik Sinani, në Lepenicë, si një dëshmitar i gjallë i luftës së pabesë të Grehotit.
Ai më ka thënë se, në atë betejë u vranë më shumë se 150 italianë. Nga luftëtarët e çetës së Hysni Lepenicës, e cila përbëhej me krerët e shumë çetave të “Ballit Kombëtar”, dhe kishte emrin “Shqiponja”, u vranë rreth 36 vetë. Lufta u bë në kushtet e errësirës, pasi ishte mbasdite. Hataja e Grehotit është e mbështjellë me një mister dhe është kthyer në legjendë. Brenda një kohe të shkurtër u bë riorganizimi i forcave luftarake të “Ballit Kombëtar”. Komandant u caktua Kadri Cakrani. Tragjedia e Grehotit bëri që marrëdheniet midis “Ballit Kombëtar”, e Partise Komuniste të acarohen së tepërmi. U shkua deri atje saqë, përveç atentateve që kryheshin nga partizanët kundër forcave balliste, të ziheshin edhe prita e të shkembeheshin zjarre. Më 16 tetor 1943, ku kam qenë edhe vetë në batalionin e Hazis Çamit, në fushim, në Tragjas, shkuam nëpër shtëpi per t’u larë e ndërruar, si dhe për të festuar ditën e Bajramit. U goditëm befasisht. Goditjet erdhën mbasditen e 16 tetorit, nga kalaja e Tragjasit dhe Gryka e Çirakut, nga ana e fshatit të Radhimës.
Partizanët u sulën duke na qëlluar pa mëshirë me dy mortaja, dy mitraloza të rëndë të vendosur në kalanë e Tragjasit, të manovruar nga oficerë italianë. Nuk na lanë kusur derisa u err. Ne ishim të shpërndarë. Disa tek vreshtat e Yzeir Muços, të tjerë tek vija e ujit të Izvorit, një pjesë tek shtëpitë e Mehmet Alemit dhe shtëpitë e Tahir Hoxhës, në fushë të Tragjasit. Midis flakëve e krismave të mitralozave, dëgjuam një ulërime grash. Studenti i ‘Normales’ së Elbasanit, Lufter Hoxha, djali i të nderuarit Tahir Hoxha, me një pishë në dorë, nxori gratë nga shtëpia, duke i vënë flakën shtëpisë së vet. Ndërsa babai i tij, Tahir Hoxha, me vëllanë e vogël Bardhon, katërmbëdhjetë vjeçar, ishte në radhët e “Ballit Kombëtar”, Lufteri me vëllezërit e tjerë, në radhët partizane. Sipas urdhrit, ne të “Ballit Kombëtar”, shkuam në Dukat ku bëmë një mbledhje në shtëpinë e Maliq Koshenës. U ndez fjala se, si mundet që një shqiptar, aq më shumë i biri i Tahir Hoxhës, të djegë shtëpinë e vet?!
Në bisedë e sipër, erdhi edhe majori anglez, i cili e kishte bazën në fshatin Mazhar të Lapardhasë. Si me gjysmë zëri na thotë se kjo që ngjau në Tragjas, ishte një mosmarrëveshje, një keqkuptim…! Në këtë takim u bë riorganizimi i forcave të “Ballit Kombëtar”, për qarkun e Vlorës. Prej këndej u ngarkuan të deleguar të “Ballit Kombëtar”, për riorganizimin në fshatra e krahina të tjera. Mua, me një shkresë të Qarkorit të “Ballit Kombëtar”, më çuan lajm të kthehesha në Vlorë. Aty do të bënim riorganizimin e rinisë së “Ballit Kombëtar”. U bë një mbledhje në shtëpinë e Hazis Sharrës. Ishte muaji tetor 1943. U ndanë edhe detyrat për secilin. Ato ditë papritur, goditet lulja e rinisë nacionaliste vlonjate, Hazis Sharra. Ai u godit nga plumbat e gjashtë atentatorëve, në rrugën e “Muradies”, nga shtëpia e Abdyl Kuçit, deri tek hotel “Korça”. Atentatorët të futur nëpër shtëpi, morën edhe kundërpërgjigjen e plumbave të Hazizit, ia mbathën mes errësirës.
Mes plumbave bie trimërisht Hazis Sharra, në rrugën që mban emrin e xhaxhait të tij, Ceno Sharra, i cili u vra nga rebelet e Haxhi Qamilit në Durrës, vritet nga plumbat e rebeleve të kuq, i nipi, djaloshi që e donte gjithë qyteti, Hazis Sharra. Nuk kaluan as dy javë, kur unë po kaloja një mëngjes rrugës për te ime motër, Fatimja, e martuar me djalin e Osman Haxhiut, pabesisht qëllohem nga dy drejtime, në rrugën e “Topanasë”, përpara hotelit të Osman Haxhisë”. Më shpëtoi manovrimi im, në gërshetimin e zjarreve në një distancë të shkurtër, 10-20 metra. Hijet u zhdukën nëpër rrugicat e “Topanasë”. Prita edhe pak e pastaj shkova në shtëpi, tek motra. Në fillim të dhjetorit 1943, shkova në katundin Gjorm të Mesaplikut. Aty u bënë disa takime. Nga ana jone ishin: Fatosh Kokoshi, Bego Gjonzeneli, Yzeir Ismaili dhe Zako Mezini. Nga ana e partizanëve, ishin: Hysni Kapo, Mynyr Xhindi dhe Shefit Hekali.
Majori anglez, në fillim veç e veç, organizoi takime me grupet. U ra dakord që të mos ndesheshim njeri me tjetrin gjatë operacioneve të ndryshme. Mirëpo nuk kaluan as disa dit kur, me 20 dhjetor 1943, forcat e “Ballit Kombëtar” ishin në kodrat e Gjormit, ndërsa forcat partizane në kodrat e varrit të Tavës, në anën e bregut të lumit të Shushicës. Një mëngjes, në të zbardhur të ditës, na goditën befasisht. U bë përleshje. Aty u vra Mynyr Xhindi dhe Shefit Hekali. Mbas Luftës së Gjormit, më erdhi urdhër nga Qarkori i “Ballit Kombëtar”, të kthehesha përsëri në Vlorë. Këtu vazhduam punën me organizimin e rinisë së “Ballit Kombëtar”. U ngritën grupet teatrale. Veç meje si aktor, merrnin pjesë edhe Harito Bezhani, Liza Skrame, Medine Kasemi, Skënder Çupishti, Agim Karagjozi, Astrit Sako, Murat Kokoshi etj. Ndër pjesët që vumë në skenë, ishte “Triumfi i Lirisë”, “Lulja e Kujtimit”, “Vdekja e Pirros”. Pas shfaqjeve në qytetin e Vlorës, shkuam edhe në Tiranë, Elbasan, Berat e Korçë.
Në atë kohë u mora me agjitpropin e “Ballit Kombëtar”. Shkuam edhe në Tiranë për shkëmbim eksperience me qarkun e Tiranës. Bashkë me tim vëlla, Selahedinin, shkova edhe në Shkodër. Atje morëm detyrën për të punuar nëpër fshatra me rininë. U strehuam si bazë në shtëpinë e Rruzhdi Rroit, në lagjen “Perash”. Ishte një familje e madhe tregtare e fisnikë. I ati quhej Muhamet Rroi, tregtar i ndershëm. Nëna e tij quhej, Farie, grua nga dera e Kazazëve. Të dy djemtë e saj, ishin Dervish Rroi (Visha Rroi) dhe vëllai tjetër Qazim Rroi. Rruzhdiun e quanin me përkëdhelje “Balapi”. Ishte njëri ndër organizatorët më në zë të rinisë së “Ballit Kombëtar”, në Shkodër, së bashku me Myfit Bushatin, Njac e Luigj Tomën, Kolë Kurtin, Hilmi Kamatën. Mbi të gjithë njihej profesor Mustafa Dervishi, që ishte në krye të demonstratave antifashiste të Shkodrës. Shkuam në Postrib, Reç, Bogë, Rrjoll, Bot, Myseline, Bardhaj, Koplik, Bajzë, por më shumë me punën tonë me rininë, u përqendruam në krahinën e Postribës.
Me ne ishin të rinjtë Hamit Kazazi, Njac Toni, etj. Organizuam edhe shfaqje, por më shumë përgatitëm rininë me frymë patriotike. Shpesh herë kishim takime edhe me zotin Faik Quku, Jup Kazazin, Lec Kurtin, Hasan Kazazin, Xhelal Bushatin, Zenel Kazazin, profesor Zef Palin, dhe mbi të gjitha, me kanë mbetur në mendje, takimet e biseduara interesante me diplomatin Lec Kurti. Nëpër fshatra të Shkodrës, bashkë me tim vëlla Selahedinin, kaluam 3-4 muaj. Papritur në ditët e parë të gushtit 1944, na erdhi lajmi se ideatorët e “Ballit Kombëtar”: Skënder Muço, Yzeir Ismaili, dhe Zako Mezini, u arrestuan pabesisht nga forcat gjermane, tek Ura Izvorit në Orikum. Brenda po asaj nate, ata pushkatohen në fshatin Bubullimë të Lushnjes. Vrasja e Skënder Muços dhe e shokëve të tij, ishte një humbje e madhe për nacionalizmin shqiptar. E kam dëgjuar nga goja e Mit’hat Frasherit, kur na tha: “Ishte avokati Muço, i cili do të na nxirrte nga gjendja katastrofike, ku po jeton gjithë vendi…”!
Ai ishte ndërlidhësi i Shtabit të Mesdheut, me forcat e “Ballit Kombëtar” shqiptar. Ai kishte organizuar zbarkimin e shpejtë të trupave aleate në Dukat dhe Bregdet. Siç duket, siç më ka thënë edhe Mit’hat Frashëri, gjermanet nga agjentët e tyre, e kanë marrë vesh punën e bërë nga Skënder Muço. Ishim në shtëpinë e Rrushit Rroit në Shkodër, kur morëm vesh se në fillim të nëntorit 1944, në këtë qytet erdhën krejt krerët e “Ballit Kombëtar”, me në krye Mit’hat Frashërin. U grumbulluan edhe më shumë se treqind e ca të rinj. Mbas disa ditësh u kthye Sulejman Meçua nga Shtabi i Mesdheut, e na tha: “Ushtarakisht, sot për sot e ka Nacionalçlirimtarja. Kjo s’do vazhdoje shumë. Për të ruajtur njerëzit tanë, duhet të largohemi nga Shqipëria…”! Këto fjalë kaluan gojë më gojë të nacionalistëve, në të gjithë qytetin. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
