Memorie.al / Intervista e mëposhtme është botuar në revistën amerikane “Nju Jorker” (The New Yorker) në numrin e posaçëm për shkrimtarët nga bota, dhe me rastin e botimit të romanit “Pasardhësi”.
NJU JORKER: Situata që përshkruani në tregimin “Lidhja e shkrimtarëve të Shqipërisë e pasqyruar si një grua”, mbështetet në ngjarje të vërteta në Shqipërinë e viteve ’60-të, madje nga fjalia e fundit nënkuptohet edhe se është autobiografike. A është kështu?
ISMAIL KADARE: Këto përshtypje janë krejtësisht të sakta. Ngjarjet e përshkruara ishin familjare, jo vetëm për komunitetin e shkrimtarëve, por për një pjesë të kryeqytetit shqiptar.
Duke qenë se ky kryeqytet kishte një jetë të mërzitshme, si gjithë kryeqytetet komuniste, ajo ç’ka ndodhte në Lidhjen e Shkrimtarëve, ndiqej me kureshti nga gjithë njerëzit
NJU JORKER: A ka pasur me të vërtetë një “Margaritë” si ajo e tregimit?
ISMAIL KADARE: Po. Por jo ajo që përshkruhet në këtë tregim. Dua të sqaroj me këtë rast, se në vendet komuniste qëllonte shpesh që vajzat me mendime liberale për jetën e sidomos për dashurinë, konsideroheshin si të shthurura.
Në të vërtetë ato ishin ndër vajzat më interesante. Njëfarë “disidence”, nëse mund të quhej kështu, në mendimet e tyre, i bënte tepër tërheqëse nga çdo pikëpamje, duke përfshirë edhe atë erotike.
NJU JORKER: A jeni “qarkulluar” ju jashtë kryeqytetit si shkrimtar i ri? Si ishte jeta juaj në ato vite?
ISMAIL KADARE: E kam kryer pikërisht atë “rotacion” që kam përshkruar. Kjo ka ndodhur në vitet 1967-1968, kohë kur Shqipëria imitonte Revolucionin Kulturor kinez. Kam lënë Tiranën, kryeqytetin, për të jetuar në Berat, një qytet tepër i vjetër, 150 km. larg kryeqytetit.
Ishte vështirë natyrisht, por jeta nën regjimin komunist, kishte aq shumë rreziqe dhe vështirësi, saqë një ikje nga kryeqyteti, nuk ngjante aq fort tragjike.
NJU JORKER: Tregimi e trajton shtypjen e lirisë letrare nën regjimin e Enver Hoxhës me doza humori. Ju keni kapur krenarinë e mprehtë të një shkrimtari të ri, që mua më duket universale – një përshkrim po aq i vlefshëm për një letrar të sotëm ambicioz në Nju Jork, sa ç’ishte atëherë për një autor shqiptar. Por besoj se në atë kohë këto gjëra, nuk mund t’i merrnit me të qeshur. A ndjenit se puna letrare në atë kohë ju censurohej apo vështirësohej në mënyra të tjera?
ISMAIL KADARE: Jeta nën komunizëm kishte anët e forta tragjike, por ato ishin të gërshetuara gjithashtu me episode komike, madje groteske. Tabloja e përgjithshme e jetës kështu mund të karakterizohej: tragjikomike.
NJU JORKER: Duke i parë në distancë veprat e shkruara në atë kohë, po shikoj që humori, satira dhe përqeshja (tallja) nuk mungojnë kurrë. Kjo dëshmon se shpirti i shkrimtarit nuk ishte i shtypur nga e keqja. Shkrimtarë të ish-Lindjes, si Kundera, e kanë përsëritur shpesh se e qeshura, tallja ishin formë e refuzimit të asaj bote.
ISMAIL KADARE: Natyrisht që nuk ishte zbavitëse për ne ajo çka ndodhte. Por nga ana tjetër, është gabim të përfytyrohet jeta letrare dhe vetë shkrimtarët si diçka e vdekur, që nuk ishte e aftë të vriste mendjen për asgjë.
Që t’jua bëj më të qartë, po ju tregoj se më 1967, kur ndodhin ngjarjet e tregimit, unë kisha botuar përveç poezive tri vepra në prozë: romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, tregimin “Ditë kafenesh” dhe romanin “Përbindëshi”.
Këto dy të fundit ishin ndaluar si “vepra dekadente”, por meqenëse ndalimi ishte bërë pas botimit, ato ishin të njohura gjerësisht nga lexuesi. Jo vetëm kaq, por si vepra “skandaloze”, të ndaluara, ato më kishin krijuar mua, bashkë me vështirësitë, njëfarë peshe në sytë e lexuesit.
Ishte një nga kundërthëniet e çuditshme të jetës: për shkak të problemit me shtetin, unë shikohesha me njëfarë dyshimi, por pikërisht kjo, në rrethe të caktuara, e rriste autoritetin tim.
Kjo krijon, me sa duket, përshtypjen e krenarisë dhe pretendimit. Ajo që shkruanim ne natyrisht që censurohej. Por shumë më e tmerrshme se censura ishte auto-censura. Ajo ishte vdekja e vërtetë e artit. Për fat të mirë, unë arrita të mos infektohem prej saj.
NJU JORKER: Megjithëse pesëmbëdhjetë vitet e kaluara i keni kaluar në Francë, më së shumti shkruani për Shqipërinë. Ndodh kështu sepse vendi ku u formuat ju jep material më të fortë letrar, apo thjesht sepse është aq i skalitur tek ju sa nuk do të mund të shkruanit për një vend tjetër?
ISMAIL KADARE: Është normale për veprën e një shkrimtari të mbetet i lidhur me vendin ku ai kaloi pjesën më të madhe të jetës, ashtu siç është po aq normale të jetë e shkëputur prej tij.
Mua më ka qëlluar diçka e mesme. Së pari, më lejoni t’ju them se një pjesë e veprës sime, nuk ka të bëjë me Shqipërinë, as si peizazh, as si ngjarje.
Subjekti i “Piramidës”, për shembull, botuar në SHBA-ës, para ca vitesh, pavarësisht se ka në thelb një ide universale për diktaturën, duke përfshirë dhe atë shqiptare, ndodh në Egjiptin e lashtë.
Dhe po ashtu “Pallati i ëndrrave”, ndodh në Kostandinopol, ose romane e tregime të tjera që ndodhin në Moskë, në Greqinë Veriore, ose në troje irealë e imagjinarë (qiell, skëterrë etj.). Nuk bëj ndonjë sforcim për të mbetur brenda kufirit shqiptar, ashtu siç nuk bëj sforcim për të dalë jashtë tij.
NJU JORKER: A ishte e vështirë për ju të linit Shqipërinë pikërisht në kohën kur regjimi komunist po shpërbëhej? A ju vjen keq që nuk ishit atje për të parë vitet e para të tranzicionit, apo këto vite ishin edhe më të vështira se periudha pararendëse? A kaloni shume kohë në Shqipëri tani?
ISMAIL KADARE: Ndonëse kam pasur rast të iki, kam qëndruar në Shqipëri në kohën më të errët dhe më të rrezikshme. Kam qenë i bindur se do të vdes pa e parë rënien e komunizmit. Kur kam vendosur të iki, kjo s’ka pasur asnjë arsye rreziku.
Tirani kishte vdekur. Regjimi nuk dënonte dot më. Në librin “Albanian Spring”, botuar në Londër, kam shpjeguar arsyet dhe rrethanat e ikjes.
Pas një letërkëmbimi të ashpër me presidentin komunist të vendit, e kuptova se regjimi, pavarësisht se jepte shenja kinse liberale, nuk kishte ndër mend të zbutej. Shqipëria rrezikonte të mbetej si Kuba, si Koreja e Veriut.
Për t’i çjerrë maskën hipokrizisë së presidentit dhe regjimit, për të inkurajuar një lëvizje demokratike, më duhej mikrofoni i një radio-tv, ose një gazetë. Por ato ishin ende të pamundura në Shqipëri.
I dërgova fjalë botuesit tim francez të organizonte një promovim libri në Paris, për të justifikuar udhëtimin atje. Kam pritur pesë muaj, gjersa e mora vizën. Mikrofoni që kërkoja, u bë “Zëri i Amerikës”.
Nëpërmjet tij ia arrita qëllimit. Në “Albanian Spring”, është deklarata ime e lexuar atje. Ajo bëri efektin e një bombe në Shqipëri. Pas një viti e gjysmë regjimi ra, dhe unë, ashtu siç kisha premtuar në deklaratën time, u ktheva në vend. Tani jetoj në Shqipëri më shumë se gjysmën e kohës.
NJU JORKER: Si ishte të jetoje në Perëndim mbas pesëdhjetë vjetësh të kaluara në Shqipërinë socialiste?
ISMAIL KADARE: Nuk ka qenë i vështirë adaptimi në jetën perëndimore. Të vështira në fillim, pastaj të gëzueshme, ndonëse dramatike, ishin lajmet që vinin nga Shqipëria. Praktikisht unë jetoja me ritmin e tyre.
NJU JORKER: Shumë nga veprat tuaja janë ose drejtpërsëdrejti, ose alegorikisht politike. Ndjeni ndonjë detyrim të përfshini sferën politike në veprat tuaja?
ISMAIL KADARE: Nuk besoj se në veprat e mia ka më shumë politikë se në teatrin antik grek. Nuk kam pasur frikë nga prania e saj ose nga mungesa e saj.
Askush s’më ka detyruar ndonjëherë të shkruaj diçka politike, qoftë edhe në vitet më të egra të diktaturës. I vetmi detyrim, e vetmja “taksë”, ishte ajo që ishte e përgjithshme për të gjithë.
Për të pasur të drejtën të trajtoje motive të përjetshme ose mitologjike, t’i duhet të shkruaje një ose dy vepra për jetën bashkëkohore. Ju duket groteske? Ashtu ishte.
Përndryshe, në shtyp, në mbledhje, kudo, gjendeshe përpara pyetjes: shoku X., përse nuk shkruan asgjë për jetën tonë socialiste? Mos nuk të pëlqen kjo jetë? Mos ke ndonjë arsye më të thellë? Arsyeja më e thellë, (nënkuptohej që je armik), të çonte në burg ose në pushkatim.
NJU JORKER: Çfarë mendoni se po ndodh me letërsinë shqiptare sot?
ISMAIL KADARE: Letërsia shqipe zhvillohet normalisht si çdo letërsi në një vend të lirë. Por, ashtu si në të gjitha vendet e ish-perandorisë komuniste, iluzioni se pas rënies së komunizmit do të ndodhte një mrekulli, mbeti një iluzion.
Letërsia ka ligjet e saj të brendshme të zhvillimit. Ashtu siç mund të jetë e lirë në robëri, po ashtu mund të jetë e robëruar në liri. Shkrimtarët e botës e dinë mirë këtë.
NJU JORKER: Shkrimet tuaja janë vlerësuar shumë në Francë, ku po ju botohet edhe “vepra e plotë”. A ka qenë më e vështirë të lidhesh me lexuesin anglishtfolës?
ISMAIL KADARE: Romani im i parë është botuar në Nju-Jork më 1971, pra një vit më vonë se në Francë. Romani i dytë, “Kronikë në gur”, u përshëndet me një artikull tepër dashamirës, nga John Updike, pikërisht në revistën tuaj “The New Yorker”.
Pastaj janë botuar një duzinë të tjerë. Është e vërtetë se në Francë kam një njohje më të gjerë, por mendoj se njohja në botën anglofone është më e vështirë, për gjithë autorët evropianë. / Memorie.al
Përgatiti: Elidor Mëhilli
