Nga Uran Kalakulla
Pjesa e tridhjetë
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KQB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Megjithëse vende fqinjë, që nga parahistoria, ai dinte fare pak, për të mos thënë aspak për vendin tonë e, sidomos për historinë e kombit tonë. Dhe atëherë, për këtë të fundit, meqë më pyeste, unë nisa t’i shpjegoj shumë gjëra, duke patur sigurisht kujdes të mos shtyhesha tek koha dhe gjendja në të cilën jetonim, sepse edhe mund të dyshoja, se si i UDB-së që kishte qenë për shumë vite, mund t’i kishte mbetur në gjak helmi i spiunimit. Por duke i folur për të kaluarat, para ardhjes në pushtet të kuqalashëve tanë, e kisha disi syrin e çelur.
Dhe atëherë e shfryva gjithë vrerin ndaj shovinizmit serb në shekuj, duke numëruar edhe rastet e derdhjes pa mëshirë të gjakut shqiptar; jo vetëm te burrat luftëtarë, por edhe te gratë e fëmijët. Madje, për ta joshur drejt qëndrimit tim, i tregova se me maqedonasit, gjatë sundimit të përbashkët turk, kishte pasur edhe bashkëpunim mes çetave shqiptare të fillimit të shekullit XX-të dhe atyre maqedonase. Po kështu edhe për veprimtarinë e shumë klubeve shqiptare në Sofje e Manastir, ku dhe (në këtë të fundit), ishte mbajtur edhe Kongresi i madh i Alfabetit të bashkuar të shqipes.
Ljuboja më dëgjonte me shumë vëmendje e kërshëri dhe e vija re se fjala ime nuk ishte e kot. Madje, në një rast, kur unë theksova me ngjyra të forta masakrat serbe ndaj shqiptarëve në vite, në sytë e tij pashë lot. Lot të vërtetë, të sinqertë, të një dhembjeje të njëmendët. E ç’mund të kujtoj tjetër, më kryesore se kaq, për Ljubon? Të tjerat më duken fare pa rëndësi.
Maqedonasi tjetër quhej Ljubo Panov. Ky ishte një djalë i ri, i gjymtë në trup, ashtu si ishte i gjymtuar edhe në shpirt. Atë e kishin bërë spiun dhe si konvertim të tij në fenë e djallit të kuq, e kishin shpërblyer duke e bërë pastrues të halesë së kampit. Duket që ky “post” i kishte pëlqyer aq fort këtij maqedonasi bastard, saqë i dukej se gjirizi i nevojtores, nuk mund të kalonte pa ndërhyrjen e tij fort efikase e të specializuar. Kështu, kur lëshonte ujin e bollshëm në gjiriz dhe fëlliqësira merrte yrysh nëpër kanal, Ljubo Panovi lëshonte ulërima gëzimi, a thua se kishte lëshuar me sukses ndonjë raketë ndërplanetare, drejt kozmosit: – “Oo, Oo, Oo”!
Njëri nga serbët quhej Jovica Cervenko dhe tjetri Boro. I pari ishte trupgjatë si shul dhe i thatë, me një fytyrë të mprehtë, një ball disi të kërcyer e dy sy të pangjyrë. Kishte qenë major i UDB-së dhe ishte bërë informbyroist, domethënë pro-stalinist dhe, duke ardhur këtej, ia kishte pirë kupën stalinizmit shqiptar deri në fund.
Ishte njeri serioz Jovica. Bashkështetasit e tij flisnin mirë për të, madje me një farë respekti. Pse? Nuk e di! Ndoshta sepse ai rrinte gjithmonë i ngrysur e fjalëpakë, madje gjer aq sa unë, nuk e pashë asnjëherë të bisedonte me njeri. Ndoshta bisedonte kur mbyllej në kapanon, ku flinin të gjithë “të huajt”; një kapanon i veçantë ky për ta. Por, një gjë ishte e vërtetë: ai duhej të kishte karakter të fortë dhe një vendosmëri të madhe.
Dhe këtë e provoi disa herë në grevat e urisë që bënte, kur të rrinte pa bukë e pa ujë disa ditë rresht, derisa e merrnin më batanije dhe e çonin në spitalin e Rrëshenit për t’i dhëne serum. Rrallë më ka qëlluar të kem parë një kokëfortësi si ajo e Jovicës. Dhe që kur u ndamë (kur mua më hoqën nga ai kamp). nuk di se ç’u bë ai njeri. Rrojti me tutje? Mundi të kthehej në vendin e vet? Apo zuri varr pa emër, në ndonjë vend të fshehur?
Boroja, serbi tjetër, ishte më i shkurtër se i pari. Me një fytyrë të rregullt, mjaft i shoqëruar si me jugosllavët, ashtu edhe me ne shqiptarët. Madje dinte të ishte edhe i njerëzishëm. Gjithmonë përshëndeste me mirësjellje: “Mirëmëngjes”! ose “Mirëmbrëma”! Por, në buzëqeshjen e tij dhe sidomos në sytë e tij, sepse më dukej që kishte një shprehje ironie të hollë dhe një djallëzie të lindur.
Nuk e pashë asnjëherë të debatonte vendosmërisht me ndonjë, qoftë në gjuhën e tij amtare. Ca më pak të zihej me ndonjë. Veçanërisht kishte shumë kujdes të mos ngatërrohej me ndonjë shqiptar, qoftë ky edhe kosovar. Duket, i druhej solidaritetit mes ne shqipove. Por, thoshin se mjaft nga sherret që ndodhnin mes bashkështetasve të vet, i kishte inskenuar Boroja. Prandaj m’u krijua përshtypja, se ai përfaqësonte, me atë ngushtësinë e vet, fare mire Jagon e “Otellos” së Shekspirit.
Kështu, për mua, që përgjithësisht nuk kam patur e nuk kam kompleksin e përbuzjeve racore, këta dy serbë tregonin haptazi dy nga tiparet themelore të psikikës së kombit të vet: kryeneçësinë bashkë me intrigën dhe dredhinë. Ndër grekët njoha një shul të gjatë, me emrin Taso Sevastidhi. Thoshin se ishte nga mbeturinat e ushtrisë greke, te zëna rob në tokën shqiptare gjatë Luftës së njohur Civile të Gramozit e Vicit, mes grekëve nacionalistë e komunistë, në vitin 1949.
Çudi pra, se Tasoja nuk ishte as finok, as llafazan dhe as sherrxhi e intrigant, siç thoshin disa çamër që kishim aty për greket ne përgjithësi. Përkundrazi, ishte një burrë i urtë, me qëndrimin e heshtur e të sjellshëm të një babloku. Ndoshta ishte nga ndonjë fshat malor e i humbur i Greqisë, i rekrutuar me dhunë nga ushtria greke! Tasoja nuk bënte dallim në shoqërim për punë të kombësive.
Ai rrinte me bashkatdhetarët e tij, siç rrinte me shqiptarët e me jugosllavët. Kam përshtypjen se ai do të rrinte qetësisht edhe me vetë djallin, mjaft që ta linte të qetë në hallin që e kishte zënë. Nuk e di pse e kishin futur ne burg. Ndoshta sepse mund të ketë tentuar të arratisej, për t’u kthyer në gji të familjes së vet malësore. Por, një dite, edhe Tason e shkretë, e zuri belaja me “kumandar” Bajramin.
Keptarët e lidhën dhe Bamka e kishte zënë prej gryke, ashtu siç zë me dhëmbë ujku dashin dhe s’e lëshoi derisa Tasoja, i gjatë si shul, gati pa frymë, ra në tokë pa ndjenja. Vetëm mjeku i dënuar, mezi e solli në vete. Dhe, kur me në fund doli nga biruca dhe ne e pyetëm se si kishte ndodhur e si ndihej, ai, me atë shqipen e tij të çalë, na u përgjigj:
– “Ku di un i shkreti. M’i zuri nga grika, sa mi dolin site si topet e lepurit! E tani nxiri gjak ziu uni”. Ne qeshëm me të folurën e tij, por ama na erdhi keq, se mësuam më vonë se atij iu shpif kanceri në grykë dhe nuk di më tutje si i vajti halli. U kthye vallë në shtëpinë e vet, së paku për të vdekur atje?
Kur isha në “birucat e Koçit”, gjatë hetuesisë, nga burgu përballe nesh, si ndërtesë më e madhe dhe më e lartë që ishte, vinte herë pas here jehona e bisedave apo, potereve që bëheshin atje, ndërsa te ne “përdhesësit” e birucave, nuk ndihej asnjë kakarimë, përveçse shkapetja e dyerve të rënda, gërvima e shulave të trashë dhe cingërima e çelësave, të shoqëruara këto vetëm nga britmat e azdisura të kapterëve, rojave tona të zakonshme, të përditshme e të përnatshme, të pandashme.
Kështu, zërat që vinin nga burgu, më dukeshin shumë më tërheqës, pse jo dhe më njerëzore. Ishin zërat tanë. Kurse ato kapterore, më shëmbëllenin si klithma bishash të xhunglës. Ndaj, e mbaja veshin pipëz, për të kapur gjësendi nga ajo botë, që më përkiste tashmë e, tek e cila kisha dëshire, sigurisht nga halli, të shkoja sa më pare. Se të ndenjurit në birucë, përditë e më shumë, po bëhej një torturë e vërtetë.
Sigurisht, ajo jehonë zërash që vinte këndej, nuk vinte nga burgu politik, që ishte në katin përdhes të asaj ndërtese të stërmadhe dhe të zymtë, por nga kati i sipërm i saj, ku kishin nderin të rrinin ordinerët. Sepse, siç kam thënë edhe diku më parë në faqet e këtij libri, të burgosurit ordinerë ishin shumë më me vlerë se ne politikët, meqë ishim “armiq te popullit”! Pushteti komunist dukej qartë që vlerësonte të barabartët e vet.
Por, ja që në atë varg dhomash të katit të sipërm, në njërën prej tyre, çuditërisht paskëshin qenë në atë kohë, si përjashtim nga rregulli, edhe ca politikë. Siç mora vesh më vonë, ata ishin me shtetësi e kombësi të huaj. E, midis të tjerëve, paska qenë edhe miku im malazez, Velkoja. Sigurisht, me trajtim të njëjte, madje edhe më të keq se yni. Duket, nuk i kishin përzierë me tanët.
Nga ajo jehonë bisedash që mund të më kapte veshi, më vinin thirrje te tilla: “Hej, aleman”! Dhe pastaj një përgjigje gjermanisht, me ajncuncet e asaj gjuhe që nuk e njihja ende. Ose një grindje në shqip: “Hej, ti, pse ma more sapunin tim”? Ose: “Pse ma boshatise ujin e pagures sime, mor i pahajër”? Ishte e qartë që gjaku shqiptar i këtej dhe andej kufirit, e kishte të barabartë, të njëllojte dozën e alkoolit të bukës së misrit.
Një herë me kapi veshi edhe një zë të mekur italiani. E meqë këtë gjuhë e njihja mirë, u përpoqa të mos më shpëtonte asnjë fjalë, ndërkohë që pyesja veten, se ç’donte ai italian ende në burgjet tona? Makar, edhe ata gjermanët? Aq më shumë kur me gjermanët dhe italianët, vendi ynë nuk kishte kufi tokësor, si me jugosllavët dhe grekët! Të gjitha këto ia tregova një ditë në kamp-burgun e Rubikut, në bisede e sipër, Velkos. Dhe ai nisi të me tregonte, mes të tjerash, edhe dy episode, të cilat po mundohem t’i riprodhoj sa më besnikërisht.
Velkoja më tregoi:
– “Në atë dhomë të mallkuar, ishim nja 15 veta. Shumica kosovarë, unë malazez, nja dy grekë e dy serbë, një maqedonas dhe dy gjermanë (nga Gjermania Perëndimore), njeri më i madh nga mosha e tjetri me i ri. Kishin qenë oficerë të Wermacht-it hitlerian, por tashmë kishin nisur një shëtitje turistike me një barkë të motorizuar gjatë gjithë bregdetit Adriatik, nga Triestja drejt detit Jon, e më tej.
Por, duke mos pasur as idenë më të vogël se cila ishte Shqipëria, ishin futur në ujërat territoriale shqiptare dhe rojat bregdetare i kishin arrestuar dhe gjyqi i kishte dënuar. Kështu ndodheshin mes nesh, ne atë dhomë të mjerë. Por, ndryshe nga ne, ata kishin ushqime boll dhe deri cigare amerikane. Vërtetë barkën ua kishin sekuestruar, por jo teshat vetjake dhe ushqimet.
Kështu, ndërsa ne ishim rrjepacakët e bark tharët e asaj dhome, ata ishin pasanikët, aristokratët, që na shikonin me përbuzje e përçmim. Shumë rrallë mund të qëllonte që të na jepnin ndonjë gjë të vogël, për shembull, ndonjë cigare. Dreqi e di pse?! Ndoshta se ne ishim ballkanas, racë “inferiore” dhe ata gjermanë?
Ne, domosdo, si për bukë, ishim keq edhe për cigare. Për këto të fundit shokët e mi, se unë s’e kam pire kurrë. Kështu, kur na nxirrnin në oborrin e ajrosjes, mbas vendasve, domethënë shqiptarëve, shokët e mi, që u ishte çarë hunda për duhan, mblidhnin nëpër tokë bishtat e cigareve. Duke parë një gjë të tillë, gjermanët rrudhnin buzët, duke shfaqur haptazi përbuzjen ndaj nesh. Dhe, shpesh, përdornin atë fjalën e turpshme gjermane “Scheisen”, që do të thotë “mut”.
Mund të ngatërroheshim me ta, por nuk ia vlente. Pastaj, ne ishim të telekosur fare e, mezi kishim fuqi të tërhiqnim këmbët zvarrë, ndërsa ata ishin ende të freskët, të bëshëm, të fuqishëm, të mirushqyer. Për më tepër, si ushtarakë gjermanë të reparteve speciale, siç na kishin thënë, njëri nga ata mjaftonte për të na bërë përshesh, gjysmën njëri e gjysmën tjetri. Por, ne shpirt, po na mblidhej një maraz që…!
Por, – vazhdonte Velkoja, – ja, dihet që e mira e lumturia në këtë botë, janë shumë të pakta, në krahasim me vuajtjen, varfërinë, mjerimin. Kështu, trastat e gjermanëve në fund u boshatisën, cigaret po ashtu dhe gjermanët krenarë e kapadainj, sikur nisën ta ulin hundën e t’i shtroheshin kazanit e tasit me languriqin e komandës, ashtu si dhe kotheres së bukës…! Dhe vinim re, duke i soditur me kujdes, se edhe hunda kishte nisur
“u çahej” keqas për cigare. Për këtë të fundit, ç’ishte e vërteta, duruan disi më gjatë, por më në fund edhe këtu u dorëzuan. Dhe ja se si ndodhi “dorëzimi i tyre pa kusht”, si në frontet e luftës: Një ditë, ndër të shumtat, tek ndodheshim në ajrosje, vumë re se gjermani më i moshuar, Helmuti, i tha më të riut, Hansit, në gjuhën e tij, që nja dy nga ne e njihnin jo keq:
– Hans, unë po qëndroj me këmbë të hapura aty ku ka më shumë bishta cigaresh dhe ti ulu e mblidh sa të mundesh më shumë, duke u fshehur pas meje, që të mos shohin të tjerët! Fjala e Helmutit ishte si një urdhër ushtarak, që duhej zbatuar se s’bën nga inferiori, ca më tepër se ata hallin tashmë e kishin të përbashkët. Por ama, edhe ne e kishim rritur “vigjilencën revolucionare” në kulm dhe, pa u diktuar fare prej tyre, kishim picërruar sytë si dhelpra, kur bie në gjurmë të gjahut të vet.
Dhe kur Hansi u ul pas këmbëve të Helmutit e mblodhi një grusht me bishta cigaresh, ne shpërthyem njëherësh të gjithë: – Eee, alemanë! Edhe ju më keq se ne, me bishtat e cigareve?! Ata mbetën keq, si ta kishin bërë në brekë, ulën kokën e u bënë flakë në fytyrë nga turpi. Ndërsa ne, ia shkrepëm gazit kolektivisht. Atëherë gjermanët u dorëzuan vërtetë pa kushte dhe na thanë burrërisht:
– Ju lutemi, të na falni! Ju kemi gjykuar keq dhe ju kemi fyer rëndë! Ky qe një mësim i mirë për ne. Nevoja, more miq, nuk paska gjyq dhe mjerimi nuk paska as për racë, as për kombësi! Ju lutemi edhe një herë, të na falni, se ju kemi rënduar shumë. Nuk kishte më vend për ne ta vazhdonim më tutje atë bisedë. I dhamë dorën njeri-tjetrit dhe, që atë ditë, mes nesh nuk kishte dallime të asaj natyre, madje sikur nisëm të bëheshim edhe miq të mirë”.
Një ditë tjetër, në vazhdën e atyre lloj bisedave, Velkoja më tregoi edhe një episod, po aq interesant, me italianin. Një histori edhe me tragjikomike se e para. E duke u munduar të perifrazoj tregimin e mikut tim, po vazhdoj:
– “Një natë dhoma jonë kishte mbetur pa drite. Nuk di a ishte djegur llamba apo kishte ndonjë defekt në rrjet. Pra, ishim gati në errësirë të plotë. Mezi e dallonim njëri-tjetrin vetëm në sajë të një refleksi të largët, që vinte nga dritat e rrethimit të burgut apo, nga ato të rrugës anës tij. Për dreq, kishim edhe nja një muaj pa u rruar, se berberi ishte sëmurur papritur dhe ishte shtruar në spital. Berberi ishte njeri i besuar i komandës: një plak i mpakur e keqan, i neveritshëm në servilizmin e tij ndaj kapterëve. Më kujtohet se kishte një emër të çuditshëm, si emër insekti. Ndoshta e kishte edhe pseudonim. E thirrmin “Bizexhek”!
Kishim “ngrënë darkë” dhe po prisnim me padurim të binte sinjali i rënies në gjumë. Të paktën të shtriheshim në ata dyshekët tanë prej bari, shtruar në çimento dhe të mbuloheshim me ato dy batanijet tona mizerje, sipër të cilave hidhnim të gjitha teshat e trupit që hiqnim: xhupat, pantallonat, çorape e lecka, ç’të kishim. Ishte dimër. Bënte shumë ftohtë.
Në një çast, ndjemë se kërkëllinë çelësat e drynit të derës sonë. Ajo u hap me poteren e zakonshme dhe një hije njeriu u fut brenda, në prag, ndërkohë që dera u mbyll pas krahëve të tij me rrapëllime. Hija mbeti aty, e pa lëvizur, si fantazmë. Ne po, ishim katandisur vetë në fantazma dhe s’na trembnin dot vizitorët e botës së përtej varrit. Kur, pas pak, dëgjuam ca si dënesa të lehta. Që ishte ndonjë fatkeq i ri, këtë e morëm vesh, por pse rrinte atje si hije dhe as lëvizte, as afrohej, këtë s’po e kuptonim.
Për më tepër, pse po dëneste?! Pamë si të habitur njëri-tjetrin dhe vendosëm t’i flisnim. Dikush nga ne e mori fjalën i pari serbisht: – “Kush je ti dhe nga po vjen”? Hija nuk u përgjigj fare, por vazhdonte herë të psherëtinte, herë të dëneste përsëri.
– “Kush je ti, pse nuk flet”? – ia ktheva unë gjermanisht. E hija prapë në të vetën. – “Ore, pse nuk përgjigjesh, memec je”? – pyeti një tjetër greqisht. E hija hiç. I folëm edhe anglisht, domosdo, edhe shqip. E hija njësoj. Shaban Basha ia ktheu italisht: – “Fol, mor i bekuar, se dhe ne njerëz si ty jemi dhe as nuk të vrasim, as nuk hamë mish njeriu”. Më në fund, hija hapi gojën e foli me zë të dridhur, nuk di nga të ftohtit më tepër apo nga tmerri, që, siç dukej, e kishte pushtuar gjithë qenien e tij:
– “Sono italianoooo”!
– “Hajde, more i shkrete këtu e mos rri atje, si hu gardhi”, – i foli prapë Shabani.
Më në fund, hija lëvizi nga vendi e erdhi drejt nesh. Ne vumë re që ai ishte krejt zbathur, me një palë tesha verore në trup” /Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
