Nga Shkëlqim Abazi
Pjesa e tretë
Memorie.al / Kam lindur më 23. 12. 1951, në muajin e zi, të kohës së zisë, nën regjimin më të zi komunist. Më 23 shtator të vitit 1968, krye-hetuesi sadist, Llambi Gegeni, hetuesi xhahil Shyqyri Çoku dhe prokurori mizor, Thoma Tutulani, më sakatuan në Degën e Punëve të Brendshme në Shkodër, më çanë kokën, më qorruan njërin sy, më shurdhuan njërin vesh, mbasi më thyen disa brinjë, gjysmat e dhëmballëve dhe gishtin e madh të dorës së majtë, më 23 tetor 1968, më çuan në gjykatë, ku mjerani Faik Minarolli, më dha një dhjetëshe burg politik. Pasi më prenë gjysmën e dënimit, sepse isha ende minoren, gjashtëmbëdhjetëvjeçar, më 23 nëntor 1968, më shpunë në kampin politik të Repsit dhe prej atje, më 23 shtator 1970, në kampin e Spaçit, ku më 23 maj të 1973, në revoltën e të dënuarve politikë u dënuan me vdekje dhe u ekzekutuan me pushkatim, katër martirë; Pal Zefi, Skënder Daja, Hajri Pashaj dhe Dervish Bejko.
Më 23 qershor 2013, humbi zgjedhjet Partia Demokratike, proces më se normal në demokracinë që mëtojmë. Por më 23 tetor 2013, Drejtori i Përgjithshëm i Qeverisë rilindase, dërgoi urdhrin Nr. 2203, datë 23.10.2013, për; Lirimin nga detyra të një punonjësi policie. Pra Providenca Hyjnore, u pleks me Providencën rilindase neokomuniste dhe, pikërisht më 23 më zëvendësuan, as më pak e as më shumë, po me ish-operativin e Sigurimit të Burgut të Burrelit. Ku do kishte më domethënëse se kaq?! Ish-i burgosuri politik, zëvendësohet nga ish-persekutori!
Autori
SHKËLQIM ABAZI
R E P S I
(Kampi i punës së detyruar)
Memuaristikë
Atë çast, isha varur në shkallaret e drunjta që shërbenin për t’u ngjitur në katin e sipërm të shtratit. Gjithsesi, ashtu i varur, iu ktheva mustaqe verdhit dhe e pyeta:
“Si të quajnë”? – të paktën e meritonte një falenderim për ndihmën që më ofroi. Ai u soll ndaj meje, në fytyrë i endej ende buzëqeshja e mëparshme, mustaqet e spërdredhura iu ngritën edhe më përpjetë, gati t’i fshiknin veshët:
“Karolin…! Karolin Shala”! – shqiptoi edhe mbiemrin.
“Të falemnderit Karolin”! – e falenderova me gjithë shpirt.
“S’ka përse! Bëra atë që në të ardhmen, do të bjerë radha ta bësh edhe ti. Natën e mirë”! – më ktheu krahët dhe doli nga dera, pa parë më prapa. Ky qe mësimi numër një!
“Numër njëshi”! përsiata me vete dhe e falenderova edhe njëherë me mendje, jo aq për ndihmën, sesa për mësimin që do të më shërbente shumë, në rrjedhën e viteve në burg. Në të vërtetë, miku im i dashur Karolin, më dha mësimin më të vyer: si t’i duash dhe t’i ndihmosh njerëzit në nevojë, pa pritur falenderim.
Tani që unë hedh këto kujtime, miku im s’jeton më, por sa qe gjallë, çdoherë që më binte rruga nga Durrësi, do qëndroja, do takoheshim, do pinim një kafe, edhe në respekt të mësimit të parë të mirëpritjes, në kohë të vështira. “U prehsh në paqe, or mik, shpirti yt i dëlirë gjettë qetësinë e përjetshme pranë Jezu Krishtit! Amen!”
U ngjita në katin e dytë, të atij shtrati pafund. I shushatur, u plasa mbi plaçkat e shprishura. Hodha vështrimin në të dy krahët. Me ç’më kapi syri, kapanoni i shëmbëllente një hangari. Një tip ngrehine, e fiksuar mbi ca shtylla druri të ngulura drejt e në tokë, veshur jashtë e brenda, me pllaka pupuliti. “O Zot, si do ta shtyj në këtë barakë”?!
Sakaq, m’u faneps depoja e çimentos në kantierin e Vaut Dejës. Nëpërmjet porozitetit të tabakëve të pupulitit, brigadieri dibran, Bastri Nurçja, na përgjonte turnin e tretë, kur fshiheshim në ndonjë skutë të merrnim ndonjë sy gjumë. Si spiun profesionist, dëgjonte gjithë ç’flisnin ne punëtorët, pa e diktuar kush, mandej në varësi të biografisë së secilit, vepronte. Edhe spiunët që na survejonin në Zadejë, këtë bënin. Prandaj edhe i ndërtonin me pllaka puliti barakat ose, siç i quante Zef Shkodrani, barakat-spiune.
“Le t’i thoshin të marrë Zefit, po pasha Zotin, paska pasur të drejtë! Mirë atje, se me demek duhej zbuluar armiku i ‘kllasës’ që pengonte realizimin e ‘pllaneve’ pesëvjeçare, ngaqë s’e dëshironte përparimin dhe prosperitetin e Shqipërisë Socialiste, po këtu? Apo ngaqë të gjithë këta që kanë mbledhur këtu, janë armiq?! Apo, fundja e meritojnë këtë trajtim”?! u dhashë udhë mendimeve të xhallavitura që më buisnin në tru.
“Brr-rr, sa ftohtë!” Shtrëngova cepat e xhaketës prej doku, po prapë s’u ngroha. Duftet e ajrit lëviznin lirshëm nga njëri cep në tjetrin. Rrymat e akullta që depërtonin ndër birat e pupulitit, më rrihnin pas shpinës dhe në zverk.
“Vishu, or mëjk, se do marrësh plevitin”! – sikur dëgjova të më pëshpëritnin në vesh. Po ç’të vishja më tjetër, ç’disponoja, i kisha veshur të gjitha, qysh në birucat e Shkodrës.
“Si the”?!
Heshtje. Askush s’bzani.
“Më bënë veshët? – Jo, or jo, – po flet me vete, or byrazer”!
“Or taj, mbush apo je kah nji fije i mangët, ti”?!
Dy pleqtë fqinjë, më këqyrnin në kokërdhok të syrit. Duket, kur dëgjuan të dialogoja me hiçin, më morën për të shkarë. Gjithsesi unë s’lëviza, po qëndrova ashtu si isha, i tulatur. Sa herë sjellë në kujtesë atë ditë (më saktë natë) dimri, të nëntorit 1968, përherë përfytyroj një tuhaf të hutuar (që isha unë) dhe një tufë burrash që gjithaq të hutuar, këqyrnin atë fëmijë hutaq.
Natyrisht, kapanoni s’mund të qe hotel i arreduar për të pritur turistë, por një ngrehinë torture, për çdo stinë. Në dimër këto inerte të fusnin cërmën, ndërsa beharit, saçin dhe shndërroheshin në një rezervat model çimkash dhe parazitësh të tjerë.
Siç do ta shihja në ditët në vazhdim, kapanoni i ngjasonte një karakatine, mbuluar me eternit që verës shumëfishonte nxehtësinë e diellit dhe në dimër ulte edhe më, temperaturat e mjedisit. Për tavan, i kishin qepur ca fibra letre të presuar, që gjithashtu përçonin temperaturat e jashtme, sipas stinës. Brenda atij hangari, s’bëhej fjalë për ngrohje, i ftohti dhe i nxehti, depërtonin njësoj. Ngrehina ishte afër njëzetepesë metër e gjatë, rreth tre metra i lartë dhe katër metër e gjysëm e gjerë, me dy dyer dërrase të pa-puthitura, një në mes dhe tjetra në fund, në skajin verior, me dy dritare, që shihnin nga ana e tarracës qendrore.
Në të dyja anët e pareteve prej pupuliti, kishin sëritur shtretërit dykatësh prej dërrasash ahu, të gjatë sa gjithë gjatësia e kapanonit dhe të gjerë një metër e nëntëdhjetë. Midis dy rreshtave, kish mbetur një boshllëk, gjashtëdhjetë centimetër, ku kalonin të gjithë, pra korridori. Për të shtruar jatakun, kishin llogaritur shtatëdhjetë centimetër hapësirë, por edhe ky limit, s’ishte fiks, rritej apo zvogëlohej, në varësi të numrit të të dënuarve në kamp. Lartësia e katit të parë nga dyshemeja e shtruar me çimento, ishte njëzetë centimetër, shtrati i sipërm nga i poshtmi, ndahej nga një metër e dyzetë lartësi, ndërsa pjesa tjetër e hapësirës, i takonte katit të dytë.
Kuptohet vetiu, asnjëherë s’mund të çoheshe drejt në këmbë sepse, o do çokolisje kokën te dërrasat e shtratit mbi të, o do goditeshe në tavan, në të sipërmin. Gjithsesi, përvoja i kish mësuar të burgosurit, siç do më mësonte edhe mua më pas, të kryenin çdo veprim, të përthyer më dysh. Pozicioni më i rehatshëm ishte shtrirë apo galuc mbi shtrat. Në çdo dy metër, kishin gozhduar nga një palë shkallare druri, që shërbenin për t’u ngjitur e zbritur në katin e epërm.
Ndriçimin e plotësonin dy poçe të zbehta elektrike, që të varura në tavanin e veshur me fibra letre, s’arrinin të depërtonin me dritën e tyre të vakët, në gjithë hapësirën e kapanonit.
“Hape jatakun or mec”!
“Kush foli”?
“Askushi”!
U ngrita përgjysmë. Në boshllëkun e sajuar enkas për mua, shtriva dyshekun. Mandej u ula mbi të. Meqë s’më dhanë përgjigje, u kujtova t’i hedh një sy vendit për rreth, që të fiksoja, me kë do më duhej të ndaja ditë-netët e burgut.
Më rrethonin fytyra të panjohura, koka të qethura, surrete të plakur, të ronitur, të zbehtë. Dritëhija e llambës që binte nga tavani prej fibre, iu jepte këtyre fytyrave, një pamje përçudnuese. Siluetat pa-formë, luhateshin brenda suazave të këtij kuadri katër këndor, si në një karantinë të marrësh. Mbi jatakët sërë, poshtë e sipër, në të dy katet apo edhe në hapësirën shtatëdhjetë centimetërshe të korridorit, hijet konfondonin shoqa-shoqen, si ca statueta aktorësh tragjikë, në skenat danteske. Loja fantazmagorike, e kapërcente fantazinë njerëzore.
Ndjeva se po merrja rrokullimën në humnerat e një botë të pa eksploruar, ku po më fusnin dhunshëm. I papërgatitur për të përballuar ndryshimin, për më tepër në këtë situatë të paimagjinuar, pata përshtypjen, se do humbja në një labirinth të ngatërruar, pa drejtim e pa fill, se po endesha pafund, brenda një terr-sokaku pa rrugëdalje. S’di pse m’u faneps Tezeu, kur sulmonte Minotaurin, me peun e Arjanës në dorë?
“O Zot, po unë? I pa orientuar, pa asnjë mbrojë, pa asnjë fill? I humbur pa derman, në labirinthin e de-dalëve komunistë”?!
Vetë ideja se do më duhej të shtyja gjithë ato vite, në këtë labirinth-FERR- tokësor, më shtypte. Pastaj, mendimi se sa do isha i aftë të përshtatesha me këta aktorë të rinj, me këtë skenë makabre, ku po më bënin pjesëtar të pavullnetshëm, në trupën e këtij teatri absurd e, po më jepnin të luaja një rol të panjohur, ishte i papërtypshëm dhe imagjinata ime, s’e përfshinte dot.
U struka në këndin ku më plasën. Mokrra e mullirit tim të çoroditur, vërtitej në boshllëk. Deri atë çast s’më kish folur askush. Ndoshta më jepnin kohë të akomodohesha me ambientin.
“Nga të kena or cull”? – dëgjova të më vinte ky zë nga krahu i majtë.
“Nga Berati”! – mbas kësaj përgjigje instiktive, u kujtova për fqinjët.
“Sa të kanë dënue, bre”?
“Pesë vjet”.
“Hajd, të shkume”!
“Faleminderit”! – u përgjigja mekanikisht, ndërkohë po mendoja:
“Or, po, ç’më pandehin këta mua? Mos jam gjë i sëmurë”? po s’e zgjata.
“Mos u ban marak, bre! Pesë vite, kalojnë çak-fak”!
“Si the, ore”?!
“Sa me hap e mbyll sytë, kanë me fugue, or burr”!
“E dëgjova tamam apo më bënin veshët”?!
Po fqinji më nxori nga topitja:
“Për pesë vite k’tu, ke me msue sa për pesëdhjetë jashtë”!
“Or, ç’po llafos ky? Është në binarë apo ka lajthitur?! O Zot! Të ndrykan brenda, pa bërë gjë prej gjëje, për pesë vite me radhë, e ky më thënka, kalojnë sa hap e mbyll sytë! Tekahyti! Po, pse s’më pyeti xhanëm, përse më kanë dënuar! Po, hiç! Do mësokam shumë! Dokrra, xhaje, dokrra! Pse, ore plakush, ty për të mësuar të paskan sjellë këtu? Mirë kur ke qenë i ri, po, ala s’paske mësuar zotërote edhe në këtë moshë? Jo, or xhaj, jo, s’më kanë sjellë për të mësuar? Po të mësonin kështu, më linin jashtë, me moshatarët e mi, më çonin në shkollë dhe mbyllej kjo mesele! Ke me mësue sa për pesëdhjetë vite së bashku! Aman, ore, ç’na the! Ku mësohet këtu, or xhaj? Veç në më dalshin edhe ato dy fara, që më la hetuesia”!
Këto po përsiatja, po zgjodha të mbyllja gojën. Heshta. Më pas e kuptova, ç’gabim fatal mund të kisha bërë, nëse do isha shprehur. Vetëpërmbajtja më kishte nderuar! Aty, të gjithë ishin dënuar kot ose, pothuajse kot, vetëm me tre nene: o për arratisje (imagjinare) jashtë shtetit, o për terrorizëm (të supozuar) kundër personaliteteve të larta shtetërore, o për agjitacion e propagandë (të pabërë asnjëherë), kundër arritjeve “madhështore” të sistemit socialist, që sipas komunistëve, vetëm ne armiqtë e popullit, s’donim t’i pranonim. Këto ishin krimet politike! Ndaj s’e panë të arsyeshme, të më pyesnin?
“Or mec, ti je djal i ri, burgu ka me kenë shkollë e madhe për ty”! – fliste ai dhe seç gdhendte me një thikëz të hollë teli, mbi një copëz të vogël druri.
“Si urdhëron”! – thashë kot së koti.
“Asht njimend shkollë”! – vazhdoi të kruante mbi dru, pastaj shtoi: – “Ama, si në çdo shkollë, ka nxënës të mirë dhe të dobët, pra ca mbetës, ca kalues, ca dalin me dhjeta e, ca me dysha”! – iu fryu ca ashklave të imta. – “Varet nga robi, çka don me nxanë e, ç’rrugë don me zanë”.
“S’të kuptova”? – e ndërpreva.
“Nji’ashtu, pra, siç thashë, varet ç’ka don me marrë”!
“Ë-ëh, hëm”!
“Këtu ka profesorë me tepri, mor ta marrsha! Për t’tana landët”! – u fryu sërish ashklave të imta të drurit që po gdhendte, mandej vijoi: – “Për në parajsë dhe për në FERR, për në dritë dhe për në TERR”! – i theksoi fortë këto dy fjalë. – “Biles, do shtoja, janë t’tanë profesorë, varet nga ti, kë don me zgjedhë”? “E shoh, e shoh! Ti duhet të jesh Krye-profesori i Marrisë”!
Më trullosi edhe më keq kjo ligjëratë e çakorduar. Hodha edhe një vështrim të dytë, tej e ndanë kapanonit. Me aq sa munda të shihja, dallova ca rakitikë të ronitur nga mosha, ca venerianë verdhacukë e anemikë nga sëmundjet, ca kokalla-dalë rreckaman, si martirë nga të pangrënët. Por asnjë s’ma mbushën syrin si fizik, jo më të ishin ashtu, siç m’i paraqiti fqinji!
“Pika, o plakush, këta të jenë profesorët”!? gjithsesi mosbesues, gjë që vërehej lehtë në sytë e mi të çakërritur, ia ktheva:
“Sipas kësaj që po më thuaj zotërote (me vete e quajta marrok), s’paskan mbetur më mësues jashtë”? Ai më pa pjerrtas, që poshtë vetullave, pa çuar kryet nga druri që po gdhendte.
“Po, allahile”!
“Si the”?!
“S’di si me ta spjegue, or cull, këtu futesh kaqol e, del me shkollë! Hyn pa bereqet e, del me universitet! Profesor e shkue profesorit”!
“Duket”? – ia ktheva me ironi.
“Varet kah ti, ç’ka don me pa, të mirën apo të ligën! Se këtu del, o dreq, o meleq, një zeje do ta nxësh, se s’ban, or mëjk”!
S’po u besoja më veshëve. S’munda t’i shkoqitja ato që dëgjoja. S’po e kuptoja plakun, në fliste seriozisht apo tallej! Heshta. Mbeta memec! Por edhe s’dija, ç’t’i thoshja! “Ej dreq, i marrë duket, po më korkolepsi një lëmsh mendimesh, që s’po ua zë dot fillin!” Nisa të kruaja çaçkën e kokës.
“O Sheref, po lëre djalën, bre, të mbledh veten! Ja bëre mendjen çorap, me ato mufkat e tua! Është i lodhur nga rruga, nga biruca, nga uria, ja ka marrë frymën fare auto-burgu. Prit të rehatohet njëherë, pa do t’i mësoj të gjitha me radhë”!
U ktheva djathtas, në krahun nga më erdhi ky zë. Timbri i shtruar sikur më ledhatoi veshin. Gati më kish dal nga mendja se, veç plakut që gdhendte drurin, në kapanon kish edhe të tjerë. E hetova me vëmendje folësin, ishte thataruq e bojverdhë, fytyrëhequr, me ca gjurmë të thella vragash lije, me pamje asketi, që më solli në hatër sozinë e Jezu Krishtit, ashtu siç e kisha fiksuar në ikonat e varura në ikonostaset e kishave.
Figura e përvuajtur, e atij që ma prezantuan si prift, më vështronte nga poshtë ballit të rrudhosur, me dy sy të shndritshëm që rrezatonin përdëllim prindëror. Drita e atyre syve të butë, sikur më ktheu sigurinë e lëkundur. Plaku verdhacuk, ngriti nënkresën te koka e shtratit dhe nxori një torbë të dalë-boje, zgjidhi një farë ushkuri, hapi grykën dhe me dorën mbledhur, më zgjati diçka.
“Merri, o bir, haji! Këto na u gjindën”!
Po unë mbeta i ngrirë. Ai e vuri re hezitimin tim, ndaj vazhdoi:
“E di, ti ke nevojë edhe për më shumë, po ama, këtu të gjithë jemi nevojtarë”.
Unë vazhdoja të hezitoja ende.
“Hajd, mos m’i kthe, sot ti je më në hall se të tjerët”!
S’doja t’i merrja, po toni i ulët, gati lutës dhe vendosmëria me të cilën foli ai burr i rëgjuar, e theu rezistencën time. Ndeha dorën, në pëllëmbë më ranë ca petëza të tharmuara. Po më gërryenin zorrët, isha aq i uritur, sa s’besoja se do ngopesha ndonjëherë; megjithatë s’u shpejtova t’i fusja në gojë.
“Haji, bre, mos u bëj qibar! – më nxiti ai. – Nuku janë kushedi çë”!- shtoi, mandej heshti, uli sytë si të ndihej në turp që më ofroi aq pak. Kur më pa të hutuar, me shuplakën ende shtrirë, u shpejtua të thoshte: “Haji, o bir! Sot je ti, nesër do jenë të tjerët në këmbën tënde! Jam i sigurt se së shpejti, do të vij edhe ty radha, ta bësh këtë, me fat keqët që do përfundojnë këtu”!
Kisha tërë ditën pa shtënë gjë në gojë. Për gjithë rrugën, s’na dhanë as bukë dhe as ujë. Udhëtimi troshitës, më kish lodhur, zorrët grinin, hapa gojën, i kullufita ato petëza pa naze. Sa të shijshme! Po shijen ja shtoi edhe më, mënyra se si m’i ofroi ai prift. Doja ta falenderoja, po s’po gjeja dot fjalët e përshtatshme. Plaku e kuptoi sikletin tim, u kthye në krahun e kundërt, gjasme po fliste me fqinjin. Ndërkohë, kisha kapërdirë edhe petëzën e fundit, kur xha Esherefi, më zgjaste një copë bukë:
“Haje dhe kët krodhë, or cull! Ësht bukë e tharë, po s’kena gjellë”!
“Falemnderit, po…”!
“Haje, eh burr, i ke dhambë t’rinj ti”! – e tundi dorën sikur desh të thosh: “leni për ma vonë falenderimet!”
Vërtet, atëkohë i kisha dhëmbët rruazë, të fortë e të shëndetshëm, por huri, çizmet me thumba të policëve, si dhe uji i piritit, me acid sulfurik në Spaç, do mi shkërmoqnin, pa kthim. E përtypa edhe atë çapë bukë të tharë, thatë pa asnjë lloj gjelle. Gjithsesi s’ndjeva të ngopur. Isha i ri, qëndrimi i gjatë në biruca, ku s’e mbusha barkun njëherë, kish bërë të vetën. Edhe ky s’pranoi ta falnderoja!
Sidoqoftë, me zemër, i falenderova që të dy pleqtë, për përkujdesjen, edhe pse pak ironike. Kështu u njoha me shokët e krahëve. Njohje më të bukur s’mund t’a ëndërroja, paçka se i mungoi finesa romantike.
Ato petëza të shkërmoqura dhe ajo krodhë buke e thatë, më shijuan ku e ku, nga gjellët më të zgjedhura. As menutë e mëvonshme, në restorantet më me zë të Athinës, Romës, Selanikut, etj., ku fati do më përplaste vite më pas, s’do më jepnin kënaqësinë dhe atë shije, të atyre thërmijëzave, që më blatuan pleqtë e mi të paharruar, në atë kohë vreri, mes privacioneve dhe vuajtjeve pafund, ku një krodhë bukë, barabitej me një ditë jetë.
Tani, që sjell në kujtesë, gjestin human të këtyre dy pleqve të mirë, pa vetëdije, më rrjedhin dy pika lot. Lus Zotin që secili prej tyre, të prehet i qetë në parajsën qiellore, atje ku me siguri, duhet të jenë ngjitur shpirtrat e tyre të qashtër. Por, kush ishin ata?
Vasillaqi apo At Vaska, siç e thirrnin korçarët, një burrë me fytyrë asketike, pa gjak e pa mish mbi faqe, i gjatë dhe i hollë, i veshur me sqimë, dimër dhe verë me kostumin e pastër prej shajaku; xhaketë, pantallona qillota dhe jelek, të sillte ndërmend burrat e qëmotit me qostek, ndonëse qosteku s’lejohej në burg. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
