Nga Shkëlqim Abazi
Pjesa e dhjetë
Memorie.al / Kam lindur më 23. 12. 1951, në muajin e zi, të kohës së zisë, nën regjimin më të zi komunist. Më 23 shtator të vitit 1968, krye-hetuesi sadist, Llambi Gegeni, hetuesi xhahil Shyqyri Çoku dhe prokurori mizor, Thoma Tutulani, më sakatuan në Degën e Punëve të Brendshme në Shkodër, më çanë kokën, më qorruan njërin sy, më shurdhuan njërin vesh, mbasi më thyen disa brinjë, gjysmat e dhëmballëve dhe gishtin e madh të dorës së majtë, më 23 tetor 1968, më çuan në gjykatë, ku mjerani Faik Minarolli, më dha një dhjetëshe burg politik. Pasi më prenë gjysmën e dënimit, sepse isha ende minoren, gjashtëmbëdhjetëvjeçar, më 23 nëntor 1968, më shpunë në kampin politik të Repsit dhe prej atje, më 23 shtator 1970, në kampin e Spaçit, ku më 23 maj të vitit 1973, në revoltën e të dënuarve politikë, u dënuan me vdekje dhe ekzekutuan me pushkatim, katër martirë; Pal Zefi, Skënder Daja, Hajri Pashaj dhe Dervish Bejko.
Më 23 qershor 2013, humbi zgjedhjet Partia Demokratike, proces më se normal në demokracinë që mëtojmë. Por më 23 tetor 2013, Drejtori i Përgjithshëm i Qeverisë rilindase, dërgoi urdhrin Nr. 2203, datë 23.10.2013, për; Lirimin nga detyra të një punonjësi policie. Pra Providenca Hyjnore, u pleks me Providencën rilindase neokomuniste dhe, pikërisht më 23 më zëvendësuan, as më pak e as më shumë, po me ish-operativin e Sigurimit të Burgut të Burrelit. Ku do kishte më domethënëse se kaq?! Ish-i burgosuri politik, zëvendësohet nga ish-persekutori!
Autori
SHKËLQIM ABAZI
R E P S I
(Kampi i punës së detyruar)
Memuaristikë
Gjashtëqindëgramshit
(Rutina e një dite, në kampin e fjetjes)
Më 5 Maj, Ditën e Dëshmorëve ose të gjakut të derdhur tradhtisht, ishte ditë feste, s’prisja ndonjë zhvillim të ri. Mbasi u denda me të ngrëna, u shtriva në shtrat i shkujdesur. Ende pa më mundur gjumi, ndjeva në korridor një zallamahi. Po s’e vrava mendjen, zhurmat në atë mjedis, ishin më se të zakonshme.
Kur ndjeva të hapnin derën e qelisë sime dhe të futeshin me tërsëllëm tre policë. Por prapë s’e prisha gjakun: ‘do kenë gabuar adresë’, mendova. Gjithsesi, dilema nuk zgjati sepse dy prej tyre, më kapën krahë e kofshë dhe më vërvitën në korridor.
Sa herë ndër-mendja ballafaqimin final me hetuesit që kisha mashtruar, asnjëherë s’e mendova, se mund të ndodhte kështu. E përfytyroja veten të prangosur me hekura duar e këmbë, në katin e dytë, në zyrën e Tullacit.
Ndërsa vet Tullacin të xhindosur nga zhgënjimi për mosplotësimin e ëndrrës së transferimit në Tiranë, të shpërfytyruar nga inati, duke me hequr shapkat dhe me një shkop gome, do të më hynte vënçe shputave të këmbëve, deri sa të më sterroheshin. Mandej kur të lodhej ai, turnin do e merrte Spirua dhe…!
Por këtu, imagjinata ngecte. S’kisha aftësi të parashikoja çdo ndodhte më tej, kur t’i vinte radha kuqalit.Pra, në rradaken time, i kisha dhën dum, në çastin e duhur do stimuloja e gjasme të zalisurin, ndonëse s’e dija sa do funksiononte dhe me kaq, dol paguaja çmimin e dy javëve konvaleshencë.
Por kur u gjenda mes korridorit, midis tre xhahilëve trupmëdhenj, njeri më i fortë se tjetri, që qëllonin e qëllonin pa mëshirë me sa u hante krahu; me grushta, me shqelma, me shkop; e humba toruan.
Goditjet vinin breshëri, sapo mënjanohesha në njërën anë, më hidhnin në tjetrën, ku më priste e njëjta gjë. Më shndërruan në një farë dardhe boksi, s’po dija nga të ruhesha më parë.
Nisa të ulërij me sa më nxirrte fyti, jehona oshtiu tej e ndanë korridorin, ndërkaq dhjetëra të tjerë nisën të çirreshin e bërtisnin më fort se unë. Arriti një moment kur s’merrej vesh kush ulërinte më tepër, unë që po haja dru, apo ata që çirreshin kot më së koti, për t’iu tërhequr vëmendjen xhelatëve, që të më shpëtonin mua.
Meqë po ndiheshin ngushtë në korridor, më hoqën osh e më hodhën jashtë mes oborrit, që të ngopeshin së rrahuri. Tashmë, nga tre, u bënë gjashtë. Secili godiste për hesap të vet. Atje ishin më lirshëm e, më zhdëpën paq. Dikur, u shemba përtokë, pa ndjenja.
S’di sa vazhdoi kështu, por kur u përmenda, s’mundja t’i hapja sytë. Duket, ishin mbufatur keqas nga grushtet, sa më ishin qepur qepallat. Gjithsesi, veshët i kisha pipëz. Dallova një zë të trashë, që ngrihej mbi të tjerët:
“E menderosët fare! Po tani, çdo bëjmë? Kryetari do përgjigje? Ai e do të gjallë! Pse, mo, për një armik, të humb punën unë”?!
Ky zë më vinte i pastër, po unë bëra të zalisurin.
“Do t’i themi: tentoi të arratisej nga banjua kur e nxorëm për nevojat personale” – ndërhyri një zë i dytë.
“Ore, hajd i fusim një koqe plumbi, mbushim një proces-verbal dhe tungjatjeta, e mbyllim këtë hall! Se mos është i pari, ky”! – shtoi një tjetër.
“Shih-shih, ore, e di ti, e ka mirë ky Zalua! Plumbin kanë hak këta tradhtarët e qelbur! Fundja një armik më pak! Kështu edhe ne heqim sikletin, edhe Partia shpëton! Hajd, ma, i vdekur se i vdekur është”!
Këto fjalë më shpuan trurin, si të më kishin ngulur një gozhdë mu në çaçkën e kokës. Mblodha ato pak forca që më kishin mbetur dhe lëviza gjymtyrët.
“Doktorin shpejt”! – dëgjova sërish zërin e atij që kishte folur së pari. Përfundova në një dhomë spitali, or byrazer! Shtatë ditë, i kalova shtruar, me serum e me gjilpëra, po pa dajak. Më pas, hetuesit m’i ndërruan.
Tullaci dhe Kuqua s’di ku përfunduar, po m’a ha mendja, vetëm në Tiranë, jo. Me të riun s’pata ndonjë histori të ngjashme. Biles, ai s’më pyeti fare, po edhe kur rastiste t’i tregoja ndonjë të vërtetë, s’e mbante shënim.
“Ti je mashtrues i rrezikshëm. – më thoshte. – Na mbushe njëzet dosje plotë, me sekretarë byroje e me të vdekur, që nga koha e Nemces”!
Praktikisht, hetuesia ime ish mbyllur! Më bënë gjyq formal, më dhanë një dymbëdhjetçe dhe ja tek jemi bashkë, këtu!” Përfundoi P.L., i burgosuri nga Vlora!
* * *
Tregimi i dytë, shumë më i ndryshëm nga i pari, po aq i dhimbshëm por heroik. Në fillim vjeshtë të 1970, kur më transferuan nga Repsi në minierat e Spaçit, për ca kohë pata shok krahu apo fqinj jataku, kuksianin Avzi Nela.
Ai, ish një rreth tridhjet-tridhjetepesë vjeçar, i zeshkët me sy shumë ekspresivë, fjalëpakë e autoritar, pothuajse gjithë kohën e lirë e kalonte duke lexuar, por shkruante edhe poezi në një fletore të vizuar anash, me ca germa të imta të qarta e të lexueshme, tamam bukurshkrim.
Ditët e para shkëmbenim vetëm përshëndetje kortezie, sepse ai dukej tip i mbyllur e, s’para i kish qejf fjalët e tepërta. Ndaj s’e shqetësoja sepse, edhe unë merresha me frëngjishten time.
Me kalimin e ditëve, nisëm të këmbenim ndonjë libër e mendime rreth tyre. Një ditë, i lodhur nga turni i natës, më kishte gëlltitur gjumi zbuluar mbi shtrat. Ai më kish hedhur sipër një batanije nga të tijat. Kur u zgjova njoha batanijen, po fqinjin s’e pashë.
U ngrita, palosa batanijen dhe dola. Kur po zbrisja për në banjo, nën hijen e akacies, dallova fqinjin me libër në dorë. Me të më parë, më ftoi të ulesha pranë tij:
“S’ka shku hala dreka, pse je çu kaq herët”?!
“Më doli gjumi, e thashë më mirë jashtë, se brenda s’durohet fare”.
“Mos u shtri zbulut! S’të gjen gjë nga i nxehti, ruaju të ftohtit, or mik. Jena n’burg e s’ka kush të ban hyzmet”! – m’u shkreh, me pedantizmin që e karakterizonte.
“O Havzi, kam vënë re shpesh, kur jep ndonjë këshillë apo shpjegon diçka, merr poza mësuesi. S’të kam pyetur, ç’punë ke bërë”? – e pyeta si me shaka.
Ai qeshi me gjithë shpirt, sytë i shkëndijuan me një shkëlqim fëminor, një dritë e veçantë buronte nga thellësia e retinës së atyre syve, që s’e kam hasur asgjëkund tjetër.
Kur pushoj së qeshuri, la librin mënjanë dhe m’u kthye: “Po, i ke ra bash pikës! Mësues kam ken! Duket, ky ves më ka mbet që nga koha kur jepja mësim, në fshatrat e Matit”.
“Si? Unë të dija nga Kukësi”? – e ndërpreva.
“Nga Kukësi jam, po mësues kam ken në Mat”.
“Ku”?
“Andej-këndej, nëpër fshatra”.
“Nga qyteti i Kukësit…”?
“Jo. Jo, s’jam qytetar, po fshatar dhe bir fshatari, i lindur dhe i rritur në fshat”.
“Po shkollën, në fshat e ke kryer”?
“Jo, të mesmen e kam kry në Shkodër. Pastaj më emëruan në fshatrat e Matit”.
“Domethënë, e njeh mirë këtë lloj jete”?
“Po, qe besa! Përjashto vitet e shkollës mesme, pjesën tjetër e kam kalue fshatrave, mes malësorëve”.
“Si jetohej”?
“Zi e ma zi! Malësori përherë e ka pasur të vështir jetesën, madje mund të them se, ka ken gjithmonë në kufijtë e mbijetesës, po tashmë asht shkatërrua krejt. Ai fshatar i thjeshtë, i pa arsimuem vërtetë, po plot besë e burni, tash asht katandis në bujkrob dhe servil i kryetarit të kooperativës dhe brigadierit.
Mjerimin migjenian, të trashëguar në zonat e veriut, e rëndoi edhe ma kolektivizimi i parakohshëm. Jam rritur në fshat, kam hëngër në një kupace me fshatarin, kam nda të mira e të liga, po ajo që ndodhi pas kolektivizimit, ishte e paimagjinueshme edhe për fantazinë e Migjenit. Fshatari kreshnik dhe fisnik në varfërinë e vet, a shndërrua në skllav dhe lypës i kafshatës.
“Natyrisht, kjo fatkeqësi, ka marrë shtrirje kombëtare” – e ndërpreva unë.
“Mbase ke të drejtë, po ky deformim karakteri, bije ma në sy në veri, meqë në ato vise, mbretëron edhe injoranca e varfëria.
“Mbase” – ia përforcova.
“Për këtë përçudnim karakteri, bisedoja me do shokë e miq të besum. Por këto iu ranë në vesh njerëzve të Sigurimit dhe kuadrove të partisë në fshat. Natyrisht, komunistëve s’iu pëlqen kritika, i trembën mendimit të lirë.
Përfundimisht, kur kuptova që më survejonin Sigurimi i Shtetit, u detyrova m’u arratis në Jugosllavi, bashkë me gruan, për m’i shpëtue përndjekjes.
“Kur kështu”?
“Ka pak. Ikëm me zemër t’thyme, se po linim pas vatanin”.
“Po, pse u ktheve”?
“S’jam kthye vet, po Sigurimi dhe U.D.B.-ja, kanë marrëveshje të fshehta, për m’i kthye në vendet respektive të arratisurit politikë shqiptarë, qofshin të këndej apo andej kufinit. Tani jam familjarisht në burg”.
“Më vjen keq”! – u rreka ta ngushëlloja.
“Jo, he burrë, s’jam i vetmi! Madje për vedi s’kam asnjë pishmënd, fundja këtu e kanë vendin burrat, por më vjen keq për time shoqe dhe pjesën tjetër të familjarëve, që po vuajnë internimet dhe persekutimet”.
“Më dhimbsen”! – përsëdyta.
Këto më rrëfeu Avziu, si arsye të arratisë dhe të dënimit mbas.
Kisha kohë në Spaç, me riorganizimin në brigada, na ndanë në kapanonë të ndryshëm, po miqësinë e ruajtëm gjatë. Sa herë mundnim takoheshim, shkëmbenim ndonjë libër, lexonim poezi në rrethe miqsh. Kur diskutohej rreth letërsisë, unë si më i riu, i dëgjoja me vëmendje argumentet e më të diturve, sidomos Avziun. Ai arsyetonte në mënyrë llogjike. Përgjithësisht rrinte i heshtur, por kur diskutonte, bëhej bindës; mendimet i ilustronte me shembuj konkretë dhe me krahasime të ngjashme.
I njihte me detaje poetët veriorë, sidomos Fishtën, po edhe të tjerët këndej e përtej kufirit shtetëror. Mbronte me këmbëngulje, që ndonjëherë i rrinte deri në kokëfortësi, tezën gjithëpërfshirëse në letërsinë shqipe. Por që të ruhej natyrshmëria dhe identiteti krahinor, sipas tij, duhet të shkruhet në të dy dialektet:
“Shembujt i kemi në terren, mjafton të ulesh me njerëzit e thjeshte, menjëherë e kupton se populli është burimi më i besueshëm i folklorit dhe filozofisë kombëtare. Intelektualët kanë detyrimin t’a mbledhin, t’a përpunojnë me kujdes, po s’kanë të drejtë ta deformojnë e të turbullojnë burimin. Poetët janë pronarë ideshë, po jo posedues të krijimeve të tyre.
Në momentin që i botojnë në letër, ato bëhen ushqim mbarëpopullor. Ama, edhe ushqimi hahet po të shijoi, në të kundërt, nuk ngjerohet, po e hëngre me zor, do ta vjellësh! Kjo është poezia, shkruhet për popullin, në gjuhën dhe shijen e tij, kush shkel këtë normë, është i destinuar të braktiset e të harrohet”!
Shembull merrte Fishtën:
“Ashtat ja flakën në Drin, po veprën e këndojnë rapsodët anekënd Malësisë”!
Mandej këmbëngulte:
“Do rrënojmë apo ma mirë me than, kush të rrnoj, e t’a shohi që në fund gjithë këto sllavizma, që dihet shumë mirë se janë transplant politik në trungun e kulturës sonë, ka me i eliminue koha dhe kombëtarja do rizejë vendin që i takon”! shtonte me bindje të patundur në idetë e tij dhe shprehej haptas mes intelektualëve.
Polemizonte me mendimin alternativ që atje mbështetej nga intelektualët e formuar në shkollat lindore, me në krye filo-sovjetikët.
Aq ashpërsohej gjuha mes tyre, sa herë-herë, ndaheshin me kokat mënjanë. Por zemërata nuk zgjaste, shpejt i riktheheshin temës së lenë përgjysëm, po secili mbronte me fanatizëm dogmën e vet dhe ndaheshin sërish, me të njëjtat argumente, ashtu siç e kishin nisur. Tani pas kaq vitesh, kur sjell në kujtesë mendimet e Avziut dhe pyes veten:
“Kishte apo jo, të drejtë?”
Përgjigja:
“Po! Ke pasur pjesërisht të drejtë, miku im i mirë! Por edhe sot pas dyzet vitesh, nga debatet tona të ashpra dhe njëzet e tre vjet nga fundi yt tragjik, fatkeqësisht ky mishmash gjuhësor, vazhdon ende”.
Po, t’i kthehemi tregimit: Një ditë vjeshte më erdhën në takim. Si zakon, në të tilla raste, shtrohej një vakt bukë me më të afërmit, domethënë: me ata që të kripej muhabeti. Për të ndihmuar të vobektët që s’kishin ndihma familjare praktikohej “Sadakaja”, por kjo realizohej me takt, pa i fyer. Sepse kjo kategori vërtet ishin fukarenj, por dinjitoz, s’pranonin lëmoshë dhe i refuzonin ftesat.
Më tipiku ishte Avziu; pa ndihma, po s’e dëgjova të ankohej njëherë! Ftesat e stisura, i refuzonte me përbuzje. Të të begeniste ai, konsiderohej nder i veçantë, që i rezervohej ftuesit. Sepse si zakon, refuzonte edhe patriotët e vet. Pra, me miqtë e mi, organizuam atë ditë një drekë. Në krye të vendit vumë Avzinë, si të ftuar nderi, ngaqë e konsideronim të largët, nga Kukësi.
Kur u mbyll ajo drekë, me ato pak që kishin mundur të më sillnin familjarët; miqtë u larguan për në kapanonet e tyre. Mbetëm tre veta, Ivziu, Tomor Allajbeu, një patrioti im, që do kishte një fund mjaft tragjik, për të cilin do flas kur t’i vij radha dhe unë. Folëm e folëm për tema të ndryshme, deri sa fjala erdhi te sakrificat sublime që duhej të përballonin të dënuarit për t’i mbijetuar urisë së përditshme në burgje pa u dorëzuar.
Atë çast e mori fjalën Avziu: “Burra, është tmerrësisht e paimagjinueshme, ajo që mund të ndodh ne personalitetin njerëzor, në kushte të urisë ekstreme. Jo vetëm në burg; tashmë gjithë një popull, e kanë shndërrue në argatë, e kanë dënue të jetojë në uri të përditshme, në kushte mjerimi pafund, ku nëntëdhjetenëntë përqind e popullit, përjetojnë krizën e ushqimit.
Ndërsa bota e lire, s’bën më fjalë për sigurinë ushqimore për popullatën, por përpiqen si e si të disiplinojnë përdorimin e pakontrolluar, që do ë thotë, ta orientosh konsumatorin, drejt produkteve cilësore dhe asortimenteve të shëndetshme. Te ne s’po mbushin dot barkun, as me bukë misri thatë!
Tash, në gjysmën e dytë të shekullit të njëzet, sheh ende fëmijë të uritur. Në bangat e shkollave në fshatra, po edhe qytete, gjen zhelanë, si në mesjetën e largët e të harruar. Me anë të urisë, komunizmi arriti të nënshtrojë, të depersonalizojë, të skllavërojë, gjithë popujt e Lindjes. Por te ne ka mbërritur pikun poshtërsia, veç sa më sipër, zvetënuan moralin, zvjedhën karakterin, deri edhe te familjet më fisnike.
Uria e barazon robin me kafshën. Truri i të uriturit, e humb funksionin primar, për të cilin e ka jaratisur Zoti, të menduarit racional, obsesohet drejt instinkteve shtazore. Barku bosh, e shndërron njeriun në qenie hileqare. Në hetuesi, sigurimsat kanë praktikuar me sukses këtë gjëmë shkatërrimtare shpirtrash. Nëpërmjet urisë, kanë mbushur faqe e faqe te tëra proces-verbalesh, me deponime të rreme, për vepra kriminale të pakryera asnjëherë. Kanë denatyruar karaktere burrash namuz-qarë dhe grash të nderuara.
Kanë detyruar të pranojnë të pabëra, të humbin dinjitetin deri dhe nderin. Po ju rrëfej atë që ndodhi me mua: “Për gati dy muaj rresht, hetuesi më kërkonte të pohoja biseda të pabëra ndonjëherë me persona të tjerë, kolegë të mi apo të panjohur. Natyrisht s’bëhej fjalë për aktin që konsumova unë, sepse ai ishte fakt i kryer, por kërkonin të zmadhonin grupin. Fundja, këtë detyrë kishin, të më detyronin të deponoja me firmën time për persona imagjinarë, që gjasme kisha bashkëpunuar. Por s’e kisha natyrë të pohoja, gjëra të pabëra e të paqena.
Mbas shumë presione e keqtrajtime fizike, kur e panë se s’po arrinin atë që synonin, ndërruan taktikë, vunë në veprim metodën e “zbutjes”. Ishte hera e parë që e dëgjoja termin “zbutje”, në kontekstin human. Kisha dëgjuar të zbuteshin kafshët, po se mund të zbutej një qenie me arsye, s’më kish shkuar ndërmend kurrë.
Metodën e quanin të tillë sepse rezultonte e suksesshme nga zbutësit e kafshëve të egra e të rrezikshme, që me anë të urisë, arrinin të nënshtronin deri edhe leopardët e tigrat, saqë i kthenin në aktorë cirku. Kur hetuesi më kërcënoi me “zbutje”, e prita me një ngërdheshje përçmuese, por shumë shpejt do t’ja shihja sherrin: “Zoti hetues, shpresoj të zbuteni ju! Gjatë viteve të punës, mua drejtues dhe kolegë më akuzonin për sentimentalizëm. Besoj ta keni vënë re, sa herë më keni fyer kam duruar gjakftohtë”.
“Do ta shohim tash e mbrapa, sa gjakftohtë do jesh! Ta marrësh vesh njëherë e mirë, se s’tallet dot me ne, zotnija juaj”! –priti, po unë s’i ktheva përgjigje, vazhdoi: – “Do ishte më e udhës t’i nxirrje vet me mirëkuptim. Ne e dimë me kë ke fol, me kë ke vepruar, por donim t’i dëgjonim prej gojës sate.
Pse mo, kotë jemi ne, syri dhe veshi i partisë?! Ta kam thënë qysh në krye, bjeri drejt, që të kesh lehtësira! Por ti s’deshe të bashkëpunoje, zgjodhe rrugën e kundërshtimit. Ta shohim tani, sa do zgjasësh! Mbas kësaj ligjërate që për hir të së vërtetës, e dëgjoja për të disatën herë, ai doli jashtë, më la vetë, mbase me synimin të mendohesha. Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
