Nga Prof. Ramdan Sokoli
Pjesa e parë
Parathënia e librit – ‘Në Gjurmët e një ditari’ – Shkodra në vitet e para nën komunizëm’ – të Ahmet Bushatit, ish-i burgosur politik
“O Perendi, a ndjeve?
Tradhtarët na lanë pa atdhe
E Ti rri e gjuen me rrufe
Lisat n’për male kot”.
Padër Gjergj Fishta
Memorie.al / Ja, nji libër tronditës rreth gjenocidit komunist në trevën e Shkodrës, gjysë shekulli kjo trevë u shtyp keqas, u nëpërkamb, u fye e u poshtnue, madje vetë ardhmënia e Kombit u çue buzë greminës. Shkodra e traditave kombëtare e, sidomos rinia e saj liridashëse e etun për dritë, drejtësi e hijeshi, guxoi t’iu kundërvente zgjedhës se kuqe. Shumë atdhetarë që nuk iu nënshtruen pushtetit të egër, u shtypën, madje u asgjasuen. Por le t’i rendisim çështjet ashtu siç rodhën. Pa dyshim lufta patriotike kundra pushtuesit të huej nazifashist, shënoi nji ndër kapitujt ma heroikë të historisë sonë. Ai kapitull i jetësuem me afsh e me sa e sa flijime, dëshmoi ma së mirit për atdhetarizmin e popullit tonë liridashës. Siç dihet, asokohe u themelue Partia Komuniste Shqiptare e cila qe organizue nga komunistët serbë. Rrjedhimisht pati prirje pansllave. U shpërfillën mësimet dhe përvoja historike e të parëve tonë. Madje gjatë asaj kohe të lidhjeve vëllaznore me jugosllavët, u shpërfillën çështjet kombëtare.
U pranue copëtimi i trojeve shqiptare. Komunistët shqiptarë asnjiherë nuk e ngritën zanin kundër masakrës ndaj kosovarëve në Tivar, as për kërdinë e grekëve mbi popullsinë çame! Megjithatë midis komunistëve nuk kanë mungue njerëzit e mirë. Ndonëse të trullosun nga utopia mashtruese, shumë syresh janë flijue e kanë qendrue në vetmohim. Gjatë viteve të luftës, ata u sillshin shumë mirë e mjerisht shumë syresh u prishën nga kolltuku i diktaturës totalitare. Por kishte edhe komunistë fanatikë të ngushtë e me gjykime të ngurta. Ata luftuan me egërsi për pushtet e për hakmarrje. Ma vonë e treguen veten me përbamjen e tyne.
Në radhë të parë lanë hesapet me kundërshtarët e tyne të shpallun, d.m.th., me zogistat e ballistat. Mandej pushuen nga punët arsimtarët e sidomos ushtarakët e maparshëm, si të papërshtatshëm. U shkel e drejta e shprehjes së lirë, madje u shkel e drejta e lirisë së mendimit. “Fronti demokratik”, ajo levë e pushtetarëve, nuk kishte asgja të përbashkët me demokracinë e vërtetë. Strategjia e diktaturës, ndryshe nga parimet demokratike, asht dhuna, terrorizmi asht strumbullari i mekanizmit të saj.
Kush u mashtrue nga dredhitë dhe nga premtimet për liri, vëllaznim, barazi e tjera parime ideale; kush u besoi pallavrave utopike për jetësimin e nji gjendje shoqnore ideale (realisht pa e ditë se fjala “utopi” do të thotë “askund”), mandej kush filloi të mendojë me trunin e vet e të mos veprojë si ato marionetat që lëvizën nga tjetër kush, së fundi kur andrrat u zhgënjyen prej zhgjandrrave, kur në vend të mirëqenies dhe pikësynimeve ideale pau rrjedhimet shkatrimtare që po shtyjshin atdheun drejt greminës, atëhere kuptoi dhe u bind se po u digjte në zjarrin e ndezun nga ai vetë.
Të gjithë tregtarët dhe artizanët u tatuen, pasunitë e tyne u konfiskuen; u gllabërue nga shteti mundimi dhe djersa e tyne. Si të thuash u rropën për së gjalli. U asgjesue prona private, në përgjithësi, u shtetëzue. Me shkallmimin e pazarit të vjetër të qytetit, me ato 2500 shitore të cilat dikur gëlojshin nga puna dhe gjallnia, Shkodrën e kaploi zija e mjerimi. Gjithçka po u mjegullonte e po u përdhoste nga “virusi” ideologjik. Gjithçka po u prishte e po u tjetërsonte.
I ashtuquejtuni “pushtet i popullit” më famëkeqen “luftë klasash”, ndërseu grindje dhe hapi greminën e përçamjeve ndërmjet bashkë atdhetarëve, tue i mëkue trutredhunit me urrejtje në vend të dashamirësisë. Për të shtypë lëvizjen liridashëse të rinisë vendore, u sollën në gjimnazin e Shkodrës konviktorë nga krahinat Jugore të Shipnisë. Ata e thelluan përçamjen ndërkrahinore ndërmjet Gegënisë dhe Shipnisë Jugore.
Ata lanë ma vonë namë të keq me sjelljen e tyne, sidomos si kaleca të Sigurimit të Shtetit. Ma vonë famëkeqja luftë klasash, shfrytëzoi edhe nji mjet tjetër përçamjesh: atë të fletë-rrufeve, të ngjitun mureve. Përmes kësaj shpikjeje të kinezëve, kush u vente në shënjestër, u shpërrallonte e u sulmonte me gjithfarë shprehjesh fyese (borgjez, agjent, tradhtar etj.).
Me “brumosjen e Njeriut të Ri”, pa ndërgjegje e pa karakter, po u çartshin traditat fisnike të besës e të nderit, trashigue prej të parëve. Po u përgojojshin e po u përndiqeshin njerëzit ma të shquem, ma të dijtun e ma të ngritun. Shkodra liridashëse u cilësue nga pushtetarët si “reaksionarë”. Por populli liridashës i kësaj treve, me vetëdije kombëtare të ngritun, me përvojën historike dhe me trashëgiminë kulturore, iu kundërvu zgjedhës së kuqe. Grupe të rinjsh shtypën e shpërndanë fletushka kundër regjimit, ndërsa nëpër malësi shpërthyen kryengritjet, të cilat u shtypën me gjak nga forcat e “Mbrojtjes së Popullit”, siç u quante asokohe dega e Sigurimit të Shtetit. Filluen gjyqet ushtarake, të ashtuquejtun “gjyqe të popullit”.
Farsa tragjike plot sadizëm që dënojshin me vdekje “fajtorë” të pafajshëm, herë mbas here nga Zalli i Kirit u ndigjojshin në agshol të dritës, krisma bataresh dhe qëllonin mbi trupat e viktimave, të cilat përfundojshin në nji gropë të përbashkët. Madje, në kallnor të vitit 1945, nji ekzekutim i tillë u ba në mes të qytetit, pranë Bashkisë e në praninë e turmës së lemeritun. Në shtator të vitit 1946, shpërtheu në Postribë nji kryengritje popullore e përmasave madhore.
Mjerisht edhe kjo kryengritje dështoi dhe u shtyp me gjak. Kjo ngjarje shërbeu si shkak për nji valë terrori shtetnor, sidomos kundër parisë së vendit, kundër intelektualëve dhe klerikëve. Nji terror i kuq shtetnor që arriti egërsinë e skajme dhe e kaloi terrorit nazifashist. Gjyqet ushtarake, ato farsa tragjike porsi lubi e pangopun, kërkojshin parreshtë flijime njerëzish. Dhe sigurimsat, në ndihmë të këtyne gjyqeve, banë kërdinë mbi shumë viktima të pafajshme.
Në vitin 1946, vetëm brenda qytetit kishte 13 vend-burgime të mbushun plotë-përplot. “Shtëpi e burg”, u thonte asokohe në Shkodër. Përveç të burgosunve politike, sa e sa vetë u internuan e sa e sa familje u dëbuan nga qyteti dhe u degdisën nëpër kooperativa bujqësore. S’andejmi shumë syresh nuk patën mundësi t’u kthejshin prapë. Rrjedhimisht aty ngelën për shumë vite. Aty u shtuan, aty lindën dhe u rritën mbas-ardhësit e tyne. O Perëndi, sa tmerr e sa llahtar!
Pas dënimit gjyqësor të të pandehunve, kur kalonte rrugës vargani i të salvuemve të lidhun për të shkue në burgun e “armiqve të popullit”, përcillte nga lukunia e kalecëve që lehshin e kajllojshin si çakej, tue i sha me gjithfarë fjalë rrugaçësh. Mjerë atdhetarët që u plandosën në burg, në skëterrën e kuqe të komunistëve! Mjerë rrezikzezët që ranë në kthetrat e atyne hetuesve mizorë, shtazarakë e të djallzuem, që turfllojshin porsi gorilla të xhindosun.
Kush i ka provue në kurriz e din se sa zor asht të përshkruhen hollësisht vuajtjet e pambarim të hetuesisë, gjatë orëve, gjatë ditëve, javëve, muajve e, madje edhe viteve. Të ndrymë, të prangosun n’për biruca të errëta, i kërcënojshin e i mundojshin, ashtu të lidhun, i rrahshin e i torturojshin pa mëshirë. Ndihmësit e xhelatëve, për të mbulue britmat e të torturuemve, këndojshin e vallzojshin greqisht: “piosi more piosi, i dhe to Jorgo, to Jorgaqo”. Ky ishte kulmi i cinizmit. Përveç zgërdhimjeve sadiste, kundrejt britmave dhe rënkimeve të rrezikzezëve, ç’ka mund t’u priste tjetër nga asi frymorësh të brumosun me urrejtje?!
Në asi kushtesh çnjerëzore, zor se ndokush mund të qëndronte pa u përkulë e pa u thye. Shumë të pandehun u detyruan me pranue shpifje për faje të pabame. Por anasjelltas, nuk munguan heronjtë e mirëfilltë që flijuan gjithçka e nuk kursyen as jetën tue e pa vdekjen me sy. Bash në asi kushtesh u sque mes të burgosunve për qëndresën e tij shembullore e të pamposhtun, djaloshi Ahmet Bushati. Ai përballoi me vendosmëni torturat e gjata pa mbarim; përballoi vuajtjet e tjera dhe urinë që e katandisën në skelet, koc e lëkurë, plot plagë të malsueme.
Dhe jo vetëm nuk nxori nga goja asnjë fjalë për shokët apo bashkëpunëtorët e tij, por edhe nuk nënshkroi fare asnji proçes. Me qëndresën e tij shembullore, ky djaloç i vetëm (me nandë femna në shtëpi), nderoi jo vetëm vetveten e familjen e vet, por gjithashtu nderoi rrethin dhe mjedisin që ia kishte gatue karakterin me veti të nalta heroike. Populli thotë se; po livdove dikënd në sy, e shan. Prandaj të kërkoj ndjesë, o, Ahmet i dashtun, që për hir të së vërtetës, po të shaj botnisht, bash në parathënien e librit tand.
Më 1948, u prish “miqësia e përjetshme” shiptaro-jugosllave. U shpall se ai mirëkuptim internacionalist me vëllaznit titistë nuk paska qenë i çiltër e i ndërsjellët, por i njianshëm e mashtrues i shovinistëve racistë serbë. U kritikuan mbi vlerësimet dhe nënshtrimet ndaj tyne. Përkohësisht u ba njifarë kthese: u pezulluan torturat e të burgosunve në hetuesi, që iu faturuan “shokut Koçi Xoxe”, ish-ministrit të Punëve të Brendshme, i cili u dënue si tradhtar dhe u likujdue bashkë me disa shokë të tij. Kjo dukuni do t’u përsëriste edhe ma vonë me komunistë të tjerë, tue vërtetue atë thanie se “revolucioni asht nji bishë që han këlyshët e vet”! Mbas prishjes me titistët, asgja nuk ndryshoi në thelb, përveç makijazhit të sipërfaqshëm.
Komunistët shqiptarë vazhduen idilin me rusët sovjetikë. Ndërkohë Partia Komuniste Shqiptare ndërroi emnin e saj në “Parti e Punës”, ndonëse gjithsesi mbeti ajo e mëparshmja, d.m.th., parti e tipit stalinist. Siç thotë populli; “ujku ndron vetëm qymet, por jo huqet.” Pas plasaritjeve të kampit socialist, u lidhën “përjetësisht” me kinezë. Kur u shembën të gjithë idhujt, mbasi për të tretën herë na kishin pasë tradhtue vëllazënt internacionalistë, Enver Hoxha vazhdoi t’u vet-shpallte si mbrojtës i pastërtisë marksiste-leniniste edhe kur kjo ideologji po perëndonte gjithandej. Demagogjia dhe ajo politikë e aventurierit të çmendun e pervers, vazhdoi me mbylljen e Shqipnisë në guaskën bunkerizuese.
Burgu, si mjedis vuajtjesh, asht cilësue me të drejtë si “peshore e karakterit.” Aty autori kaloi vitet e rinisë. Aty u mori trajtat përfundimtare të burrnisë e u kalit ai. Aty njohu shumë ngjarje të dhimbshme të bashkëvuajtësve. Aty u njoh me nji galeri tipash dhe random depërtoi në lëkundjet e tyne shpirtnore ndërmjet shpresës dhe dëshpërimit. Sidomos me njerëz mbresëlënës në zgrip të mendjes a të vetëvrasjes, apo në grahma të vdekjes. Aty njohu nga afër dhe u miqsue me ajkën e të burgosunve politikë.
Përveç intelektualëve dhe artistëve krijues, nuk mungojshin bartës të visarit tonë kombëtar. Tue pasqyrue atë realitet të zymtë e të hidhun, autori, si vrojtues i mprehtë, ka përshkrue plot vërtetësi skena dramatike, rrëqethëse, si dhe episode tërheqës me hokat mahitare, me qeshjet dhe gajasjet, të cilat random mbulojshin dënesat e zemrave plym me brengë e halle. Pra, nuk mungoi as optimizmi i kthjellët përmes humorit të hollë e tipik shkodran.
Pas periudhës së hetuesisë dhe asaj të burgut të “armiqve të popullit”, autori ka përjetue tmerret e kampeve të punës së detyrueshme. Në përgjithësi kampet komuniste, si ai i Bedenit, i Maliqit etj. përgjasojshin mes syresh për trajtimin e të burgosunve, për vuajtjet, mundimet e stërmundimin, për lodhjen, sfilitjen e rraskapitjen në punë të randë me orë të zgjatuna për plotësimin e normave të detyrueshme shumë të mëdhaja. Me fjalë të randomta nuk mund të tregohet tragjedia e atyne martirëve të reckosun, të uritun e të stërmunduem nga etja. Aty u fikën e u shuen disa syresh. Aty u groposën kufomat e tyne pa asnji shenj apo gur e pa asnji mbishkrim mbi vorrin e tyne. (Pushteti popullor nuk ua dorëzonte kufomat e të burgosunve familjeve.)
Ky libër i Ahmet Bushatit, shpalos para lexuesit shumë pamje të zymta e rrëqethëse të atdheut të shtypun nga zgjedha e kuqe totalitare, nën atë zgjedhë mizore Shipnia u katandis porsi nji vend i vetmuem, i namun e i braktisun. Ajo kohë tragjike për Kombin tonë, ishte përjetim fatkeqësish politike ekonomike, shoqnore e kulturore, shkurt ishte kohë fatkeqësish landore e shpirtnore. Në përpjesëtim me sasinë e banorve, nga ky popull i nënshtruem e i tronditun, i shtypun e i poshtnuem, janë burgosë, janë torturuë e janë vra ma shumë kundërshtarë se në asnji vend tjetër të botës.
Ky libër asht shkrue në të folmen e qytetit të Shkodrës, me ngjyresa të theksueme që ia përforcomë veçoritë vendore. Edhe nga kjo pikëpamje Shkodra e traditave të zhvillueme artistike e kulturore ia pagoi haraçin etnokulturor atij pushteti të dhunshëm, i cili gjoja për njajtësimin gjuhësor mbarëkombëtar mënjanoi paskajoren e gegënishtes dhe shpërfilli prumjet e fjalorit të pasun e plot dame të tjera, që mbesin si vurrata të zeza në visarin e kulturës kombëtare.
Pas daljes nga burgu i “armiqve të popullit”, ose nga kampi i punës së detyrueme, vazhdojshin dyshimet, përgjimet, grackat dhe përndjekjet për ish-të dënuemit politikë. Rrjedhimisht ato burgje u kridhshin në nji burg edhe ma të madh të rrethuem e të bunkerizuem mbas perdes së hekurt. E tillë ishte gjendja e mjerueme në Shqipninë socialiste. Njerëzit e mendshëm nxjerrin mësime nga pësimet. Prandej e keqja nuk duhet harrue. Ky popull i mashtruem e i tradhtuem, ky popull që vuejti e u shtyp nga zgjedha e kuqe e cila e çnderoi e çarti e shpronsoi e burgosi e torturoi egërsisht, nuk ka se si të harrojë terrorizmin e diktaturës totalitare.
Shkaktarët e mjerimit, të ofshamjeve dhe lotëve të sa e sa nanave apo motrave zemërplasta, bashkëshortet fatzeza e me fëmijë jetimë, shkaktarët e zezonës kombëtare, të sa e sa kobeve dhe të vetë gjenocidit, duhet të pësojnë ndëshkimin e merituem. Asgja nuk i lan duerët e përgjakuna të atyne që, përveç të tjerave, përpiluen “listat e zeza të vdekjes”, së atdhetarëve. Patjetër demokracia duhet ta ndreqi padrejtësinë. Në shtetin demokratik të Francës, vepron gijotina për tradhtarët e kriminelët; ndërsa në SHBA-ës vepron karrigia elektrike. Ndërkohë këtu te na ata bredhin të lirë. Ata që me fshesën e hekurt të Enverit, asgjësuen ajkën e atdhetarëve të ngritun e liridashës.
Vallë si i duron ky popull ish-hetuesit e prokurorët, ish-gjykatës e xhelatë, bashkë me të tjerë përbindësha të urryem, të cilët gjatë pothuejse nji gjysmë shekulli ia pinë gjakun porsi rriqnat e ushujzat me gjithfarë torturash të lemerishme?! Kur i sheh këto shtazarakë që nuk lanë gja pa ba, të bredhin lirisht rrugëve e të kapërdisen të shkujdesun e pa ndrojtje, çuditesh që ndokush nga viktimat e shumta nuk u vërsulet për hakmarrje. Ata nuk pendohen, as nuk turpërohen për gjithë ato mbrapshti e mynxyra! Përkundrazi! Ndoshta durimin e viktimave e gjykojnë për dobësi. Ec e mos u zemëro! Ec e mos u tërbo! Atyne u përshtatet mallkimi i poetit kombëtar at’Gjergj Fishta:
“Oh! Kjoftë mallkue prej Zotit
E vejë atij i mbetët grueja
Djali i njatij t’përbuzni
Veshun me zhele t’hueja
Kërkoftë npër dyerë të shekllit
Pa u gjetë kush me i dalë zot”.
Shpresoj se leximi i këtij libri të shërbejë si porosi, madje si kushtrim që mos të harrohet terrori i skëterrës komuniste. Ai do t’u shërbejë sidomos breznive të ardhme që të mësojnë nga gabimet dhe mashtrimet, nga mizoritë e lemerishme që shkaktuen zezonën kombëtare. Njikohësisht do të shërbejë për t’u njohë me qëndresën dhe me flijimet deri në vetmohim të disa atdhetarëve të mirëfilltë. Nga ky kandvështrim, ditari i Ahmet Bushatit ka vlera të shumëfishta. Uroj me gjithë zemër që përvojt’ e idhta, me gjithë ato përpjekje për qëndresë në vuajtje a flijime, të mos mbeten shterpë. Memorie.al
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
