Nga Agim Xh. Dëshnica
Pjesa e parë
Memorie.al / Më 1937, me rastin e festimeve të 25 Vjetorit të Pavarësisë Kombëtare, në botimet zyrtare të Qeverisë së Mbretit Zog, shkruhej: “Në qiellin e botës kulturore shqiptare shndrijnë tre yje të pashuar, Naimi, Noli dhe Fishta”! Në albumet e përkryera me fotografi pa retush, krahas figurave të shquara të kombit, shkëlqente dhe portreti i hijshëm i Fan S. Nolit. Po atë vit Faik Konica do të thoshte: ”At Noli do të mbetet në historinë e Shqipërisë, si burri që arriti i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të fllas gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë, është ogur i bardhë n’udhë të përparimit t’onë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët të harrojnë.”
Më 1943 Mitrush Kuteli do të shkruante: “Vjersha e Nolit nuk ka ondulacionin e valëve në mezin e detit, po përplasjen e tyre anës, me zhurmë, gjithmonë të përsëritur. Në botën e arkitekturës ajo nuk u përngjan pjesëve të rumbulla, por çipeve të mprehta. Sepse Noli nuk gdhend në mermer, po në krastë. Nuk limon me daltë, po pret me sëpatë dhe me çekan të rëndë”. Imam Vehbi Ismaili në ligjëratën e vitit 1965 u shpreh: “Fan Noli u bë prift, që t’i shërbente më mirë Shqipërisë. Fan S. Noli ishte drita, ishte syri i gjithë bashkatdhetarëve të tij të mërgimit. Bashkë me të në krye, luftuam me çdo mjet për të liruar dhe për të mbrojtur vendin e lindjes”.
Ndërsa nacionalisti Baba Rexhepi, e quan: “Frymëzuesin e parë të ndjenjave kombëtare, udhëheqësin e të gjithë lëvizjeve patriotike, fetare e të kulturës në këtë vend të bekuar; lulja e simbolit të bashkimit dhe të mburrjes kombëtare si para botës shqiptare dhe para botës së huaj”. Të dhënat e parashtruara sa do të ngjeshura nuk mund të japin të plotë portretin e tij. Në mars të vitit 1944 shkrimtari Milto Sotir Gura, do të shkruante: ”Duhen volume të tëra, për të përshkruar veprën e këtij Titani të Rilindjes Kombëtare”.
Noli dhe hulumtuesit
Mbledhja, analiza dhe botimi i veprave të Fan S. Nolit, nuk është as meritë dhe as pronë e një grupi të caktuar intelektualësh. Qysh në vitet e para të shekullit që shkoi, veprat e Nolit qarkullojnë me sukses në Amerikë dhe në atdhe. Gazetat “Kombi” e “Dielli” ishin të parat, të cilat nxorën në dritë krijimtarinë e tij. Në antologjinë, “Shkrimtarët shqiptarë”, botuar më 1941 në Tiranë, Andon Frashëri paraqet disa nga shkrimet. Më 1943, Mitrush Kuteli u jep lexuesve librin “Mall e Brengë”, më 1944, Lifter Dilo, “Ligjëron Fan Noli”. Me këto punime mjaft tërheqëse merr udhë njohja e veprës së “vatranit” të madh dhe botimi i mëtejshëm i saj nga hulumtues të tjerë, prej të cilëve veçojmë disa.
Me kujdesin e Nolit, Federata “Vatra” boton më 1948, “Albumin-I”, ndërsa Qerim Panariti më 1966, “Albumin-II”. Nexhat Peshkëpia në Nju Jork, u jep lexuesve shqiptarë librin, “Noli si poet dhe si poet-përkthyes”, Tajar Zavalani e kujton në librin, “Historia e Shqipërisë”. Vehbi Bala dhe Pirro Tako, sipas kërkesave të kohës, marrin përsipër detyrën për trajtimin e veprës noliane. I pari, më 1958 “Albumi-1948”, “Poezi të zgjedhura të Nolit” (1966), “Jeta e Fan S. Nolit” (1972) dhe një kapitull në “Historinë e Letërsisë Shqiptare” (1984).
I dyti, “Fan Noli në fushën e politikës dhe publicistikës” (1975), “Rron, o rron e nuk vdes shqiptari” (1976) dhe “Kronika e jetës dhe e veprimtarisë së Fan S. Nolit”. Ylli Zajmi boton, “Jeta dhe veprat e Fan S. Nolit” (1986). Me interes janë studimet dinjitoze të dijetarëve shqiptarë në Kosovë. Për jetën e veprën e Nolit kanë shkruar gjithashtu dhe shumë studiues të huaj në Europë dhe në Amerikë. Të gjithë bashkohen tek një përcaktim: patriot, fetar i përkushtuar, demokrat, poet i lirisë, shkrimtar, dramaturg, shqipërues i pashoq, shtetar, orator, historian, filozof, muzikolog, kompozitor etj.
Mitrush Kuteli dhe profesorët “nolistë”!
Në analizën mjeshtërore për krijimtarinë e Nolit më 1943, Mitrush Kuteli ëndërronte: “Dhe tani, në mbarim, pyetja që na rëndon në shpirt është kjo: A do të kemi fatin të vazhdojmë dhe të plotësojmë këtë vështrim panoramik mbi veprën poetike të Fan S Nolit? Në këto, ngritjet dhe përmbysjet e sotme askush nuk mund t’a dijë. Dhe në qoftë se na refuzon fati këtë hir, ata që vijnë pas nesh- se vijnë të fortë- le t’a vijojnë”.
E ku ta dinte prozatori ynë i shquar, se pas tij do të vinin të “fortët”, “profesorët”, të cilët do të orvateshin, si shumë të tjerë, ta fshinin nga faqet e historisë. Ata që nga mosnjohja e teologjisë, ngatërrojnë Galilenë e Palestinës me Galileo Galilein e Italisë. Ata që nxjerrin përfundime se Noli është dhe ashtu dhe kështu: “Si patriot, artist e dijetar, ai u rrit në gjirin e lëvizjes antifeudale dhe antiimperialiste”.
Pasi harrojnë se ç’thanë më lart, vazhdojnë: “Disa anë negative në veprimtarinë dhe krijimtarinë e tij të shumanshme, rrjedhin nga kufizimet dhe presioni i ideologjisë sunduese borgjeze, apo nga të meta të karakterit subjektiv…”! Ata që sajojnë letra misterioze dhe Parlamentin e viteve ‘30 e ngatërrojnë me Kuvendin e viteve ‘20. Ata që thurin ndodhi me zyrtarë amerikanë pa emër, të “Departamentit të Shtetit në Boston“…(?!).
Ata që kanë probleme me njohjen e gjuhëve të Nolit, e presin largimin nga jeta të ndonjë studiuesi për të përfaqësuar punimet e tyre. Me përjashtim të “Vëllimit-4”, gjendemi përballë një masakre të frikshme kulturore. Në hyrjet e parathëniet nga kreu në fund, shohim vetëm trajtime politike. Në vend të atdhetarit, kërkohet me ngulm marksisti, leninisti dhe antizogisti. Në vend të poetit, kërkohet “revolucionari socialist”. Fetari- filozof shkruan e vepron “pa bindje” fetare.
Sipas profesorëve, Noli paskësh krijuar “pak poezi”. Shqipërimi i poemës “Gjergj Kastrioti Skëndërbe”, është “nën nivel”. Në poezinë “Thomsoni dhe Kuçedra”, “mburr” figurën e një koloneli holandez, Thomson, i sjellë në vendin tonë për të organizuar xhandarmërinë e qeverisë reaksionare të Durrësit, në shërbim të fuqive imperialiste”. Poezitë e fundit, “Kabineti dhe Sulltani” e “Vdekja e Sulltanit”, “vjersha pa pretendime”. Por poezitë e Albumit si “Hymni i Flamurit”, “Thomsoni dhe Kuçedra”, “Shpella e Dragobisë”, “Syrgjyn Vdekur”, “Anës Lumejve”, “Maratonomaku”, janë të barasvlershëm me mijëra poezi.
Në një kohë kur marrëdhëniet e Vatrës me qeverinë komuniste ishin prishur përfundimisht, “Albumi”-1948 merr pamjen e Manifestit Kombëtar. Duke nisur nga Hymni i Flamurit, poezitë e tjera na sjellin ndër mend viktimat e kombit në gjyqet speciale, maratonomakun me lajmin e fitores mbi diktaturën. Pas Korbit, Anabel Li-së, poemës Skënderbe dhe Rubairave, Hamleti e Don Kishoti, jepen fragmentarë. Makbethi i frikshëm e Jul Çezari i vrarë me të pabesë, nuk shfaqeshin as në skenat e teatrove tona.
Ashtu si veprat madhore të Shekspirit, edhe kryeveprat e Nolit, herë klasike, herë moderne, herë popullore, jetojnë të sotmen, mbijetojnë në të nesërmen, janë të përjetshme! Duhej një paleontolog si Eftim Dodona, të zbulonte shkrime që flasin me gjuhën e dokumenteve për të vërtetën, madje të përpiqet si me fosilet të hulumtojë shkrime të fshehura në “guvat” enigmë në arkivat e Universitetit të Harvardit.
Noli ndonëse jetonte e krijonte jashtë atdheut, gjuha shqipe, fjalët e reja që përdori, vargu i zjarrtë, proza e rrjedhshme që krijoi, janë shembuj për veprim si për shkrimtarët, ashtu dhe për historianët e sotëm. Megjithatë u vu re, se vargu i shqipërimeve, nga Shekspiri, Servantesi, Ibseni, Ibanjezi u shkëput nga veprat dhe emri i tij, humbi si përkthyes i thjeshtë nën mbulesat e antologjive, i dëmtuar nga parathëniet tendencioze të profesorëve.
Nëpër libraritë e botës nuk po shohim të ribotuara në gjuhë të ndryshme kryeveprat noliane. Libri “50-Vjetori i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë”, vijon të dalë nga shtypi me mangësi. Ky libër me përkushtimin e zgjeruar ndaj figurave të shquara të kombit, me përshkrimet historike, autobiografinë, dokumentet e fotografitë, zbardh gjithçka rreth jetës së Fan Nolit dhe bashkësisë shqiptare në Amerikë.
Punimet për veprat e Nolit, nga “të fortët” përshkohen nga i njëjti bosht. Hyrjet, parathëniet e shënimet, kanë të njëjtën ngjyrë, të njëjtin trajtim e të njëjtat synime. Një gjendje të tillë pasqyron, “Antologjia e mendimit estetik shqiptar 1504-1944”, botuar nga shkrimtari Nasho Jorgaqi më 1979, me shkrime të gatshme nga autorë si Barleti, Bardhi, Budi, Samiu, Naimi, Çajupi etj. Fan S. Noli me introduktet, i reshtur krahas tyre, zbulohet nën peshën e parathënieve mbi parathënie. Libri është pa redaktor, pa reçensues e pa piktor!
Së fundi mbi mbulesën e antologjisë vendos me gërma kapitale emrin e tij, duke marrë kështu pamjen e autorit. Më 1994 e rendit në librat e veta të realizmit socialist, si; “Mërgata e Qyqeve”, “Poetika e Dokumentit”, “Skenarët”, “Dueli i heshtur”, “Tana”, “Mimoza llastica”, “Tomka dhe shokët e tij” etj.
Noli dhe letërkëmbimi
Profesor Jorgaqi njihet mbi të gjithë, si mbledhës, përpunues e botues letrash të çfarëdoshme. Kjo punë nis me librin “Poetika e Dokumentit”, në kohën kur sistemi komunist po merrte tatëpjetën. Lënda publicistike dhe letrat janë të larmishme me tema si: “Për një album folklorik të Karl Marksit dhe për një këngë popullore”, “Marksi letrar i ri”, “Lenini mik i një publicisti shqiptar” (N. Ivanaj), “Gjergj Fishta, udhëheqës shpirtëror i klerit”, “Mendime dhe konsiderata të F. Nolit, për personalitetin dhe rolin historik të shokut Enver Hoxha”, “Noli para-marksist”, “Noli, në barrikadat e luftës klasore”, “Tri letra të Ali Kelmendit për Fan Nolin”, “Letër një miku të panjohuri grek” etj.
Përshkrimi i vlerave të Marksit e Leninit, i “konsideratave” për diktatorin, shtrembërimi i jetës së Nolit apo zhvlerësimi i Fishtës, janë në përputhje të plotë me pohimin e sotëm të autorit, i cili i mbetet “besnik i vetë-vetes, bindjeve, idealit dhe natyrës”, së tij. Edhe tri letrat e Kelmendit më 1938, sado tepër fragmentare, përcjellin vetëm nderime dhe asnjë “ftesë” për pjesëmarrje, “në frontet revolucionare”.
Noli bujar, dërgon për mërgimtarin e sëmurë në Paris, vetëm libra dhe ndihma financiare. Ndërhyrjet para, ndërmjet e në fund, janë thjesht fantazi, punë reporterësh të majtë. Një gjetje e rrallë epistolare mban emrin: “Letër mikut të panjohur grek”, më saktë, njeriut të padukshëm grek. Nga kjo “letër”, me doza të forta humori mësojmë se Noli, paskësh qenë një djalosh me “borxhe”, që “arratisej” jo ditën po “natën”. Për kohën kur ishte mësues në Fajum të Egjyptit, paskësh shkruar: “Aty më kanosën të më martonin, dhe unë u arratisa në Shëmtirat e Bashkuara të Amerikës në Nju Jork! Statuja e lirisë! Dollarë plot! Rroftë!”
Atje qenkësh dorëzuar prift, jo për qëllime fetare apo atdhetare, por thjesht për nevoja të ngushta vetjake, “në qytetin Boston, Athinën e SHBA-a”. Ndaj profesori na bind: “Nga sa shkruan, kuptohet qartë se ai nuk ka pasur asnjë shtytje të brendshme dhe as bindje”. Pasi vlerëson këtë letër të shëmtuar, në shënimin poshtë sqaron: “Në krahasim me Autobiografinë, në letër jepen më saktë të dhëna për jetën plot peripeci të Nolit në këtë kohë”(!?).
Mandej shton: “Letrën nuk e njohim në kopjen origjinale. E nxorëm nga gazeta greke ‘Paneperitikon’ agon”. (Shif. “Poetika e dokumentit”, faqe 214-215). Varianti i dytë, më i gjerë dhe më i mbrapshtë i letrës, drejtuar mikut të panjohur grek, ribotohet te “Vepra-6”, viti 1996. (Shif: faqe 361-364.) E para me emrin “Theofan Noli”, e dyta “Theofanis Nolis”, data 15 qershor, 1910.
Është koha kur Noli, si udhëheqës i madh, mban ligjërata të zjarrta në përkrahje të kryengritësve shqiptarë në Kosovë e në veri të Shqipërisë. Por profesori mendon ndryshe. Për t’u mbushur mendjen lexuesve, në labirintin e shënimeve, jep 17 sqarime! Për sajime të tilla, na vjen në ndihmë studiuesi Mërgim Korça, me bëmat e Baronit Munchhauzen:
“Ishte e acaruar në kulm lufta. Vija e frontit gjarpëronte dhe nuk dinim se si zhvillohej situata. Hipa kaluar në majën e grykës së topit dhe i dhashë urdhër topçiut të shtinte…! U kapa pas gjyles dhe fluturova mbi vijën e frontit. Mbasi e studiova situatën u hodha nga gjylja mbi të cilën fluturoja dhe u kapa pas një gjyles që vinte nga vijat e armikut drejt pozicioneve tona. Kështu u ktheva në bazë”?
“Poetika e Dokumentit” mund të mbijetojë vite e vite, nëse autori do ta pagëzonte “Poetika e Gënjeshtrës”. Disa fraza nga letra me grekun misterioz, profesori i vë në punë edhe në shkrimin “Udhëtim me Fan Nolin” (1994), ku trajtimi i pandalshëm majtist i ngjarjeve, tendencioziteti i njohur, mënyra e vjetër e rrëfimit “gju më gju me popullin”, jeton në vazhdimësi.
Si një bashkudhëtar i vërtetë, autori përshkruan udhëtimin e Nolit drejt Amerikës: “Me Lloidin udhëtonin 300 njerëz, shumica në kushtet e kafshëve…! Noli prezantohet si revolucionar…! Gjithë udhëtimi do të ishte një mundim pa fund, ditë e natë me shi e të ftohtë, mes dallgëve tronditëse të oqeanit…! Por ndërsa të tjerët rrinin mbyllur në kabina, ai dilte sipër në kuvertë dhe lexonte Niçen“(?!!).
Mos vallë Noli i ri po lundronte për të organizuar revolucionin socialist në Nju Jork? Më tej shton: “Por vjen një çast që tronditet e preket se gjithë këta njerëz, nuk e dinin se ekzistonte një vend që thirrej Shqipëri”!
Do të duhej viti 1913, viti i vendimeve të padrejta, që “njerëzit e munduar” e të lodhur në kabina, të shihnin në hartën e Ballkanit një shtet të ri. Shkrimi ndërtohet dhe me ndihmën e grave amvisa të moshuara, të cilat nuk mund të flasin shqip apo të ndonjë mërgimtari, i cili qenkësh takuar me Nolin rastësisht në një park, tek lexonte gazetën me lajme nga Hungaria. Autori kuptohet lehtë kur mendimin e tij ndaj Kryengritjes Hungareze, orvatet t’ia adresojë poetit tonë liberator. Në bisedë me “vatranët” e vjetër, gjithashtu përpiqet më kot, që në kundërshtim me faktet, kujtimet e tyre t’i përdorë si dëshmi për ta vendosur Nolin e lirisë së mendimit në krahun e majtë.
Më tej vijon vargu i letrave. Hasim përsëri njoftime të çuditshme. Autori shkruan: “Herë pas here Noli ka marrë letra nga intelektualë në zë të Shqipërisë… M. Kuteli i jep lajmin e gëzuar se është zgjedhur Kryetar nderi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe se një varg letrarësh ndjekin në fushë të letërsisë rrugën e tij.”
Japim pa koment dy letra që ndriçojnë këtë çudi. E para, Mitrush Kuteli 30 maj 1945:
“I dashur Mjeshtër, zoti Stephan i Misionit Amerikan në Shqipëri po më jep rastin t’Ju shkruaj këto radhë. Ay vetë, më parë, më pat dhënë mendimin t’Ju dërgoj përmbledhjen e disa vjershave t’Uaja së cilës i dhashë emrin “Mall e Brengë”,… Me këtë rast po Ju dërgojë dhe disa nga librat e mija, dyke ju lypur ndjesë për paraqitjen e tyre të vobekët- ashtu siç është dhe vendi ynë- si edhe për të meta të tjera. Munt të them pa droje se ju kini krijuar këtu një shkollë letrare, ryma e së cilës ndjehet shumë në shkrimet e të rinjve. – Ju uroj shëndet dhe pleqëri të mirë. Mitrush Kuteli”.
E dyta, Sejfulla Malëshova 12 dhjetor 1945:
“Hirësisë së Tij Imzot Nolit. Për kontributin e madh që kini dhënë në fushën e kulturës dhe të letrave shqipe, Konferenca e Shkrimtarëve të Shqipërisë që u mblodh në Tiranë më 7-11 Tetor 1945, Ju zgjodhi Kryetar Nderi të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë. Ndjej një gëzim të madh që jam unë ay që po ju komunikon këtë gjë. Me respekt-Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, Sejfulla Malëshova”.
Në atë kohë Mitrush Kuteli ndodhej në kampin tragjik të Maliqit, ku në mëngjeset e ftohta të dhjetorit 1945, i heshtur duhej të dëgjonte apelin para barakave të kampit. Nga këto sajesa lind natyrshëm dyshimi për saktësinë e letrave të tjera, madje dhe të disa ligjëratave, kur Noli jetonte e krijonte në Europë.
Vargu i gjatë i letrave zyrtare me Qeverinë Komuniste në Tiranë, për çështje të rëndësishme kombëtare gjatë vitit 1946, shpreh shqetësimin e madh e kujdesin e Nolit për Atdheun. Në fund të atij viti, ndihet qartë zemërimi i tij ndaj sjelljes së delegatëve që dërgonte Enver Hoxha për bisedime me porosi të rrepta. Pas kritikave dhe lajmeve të hidhura që arrinin nga Shqipëria, bekimet e Nolit kanë marrë fund.
Më 1947 marrëdhëniet diplomatike janë prishur krejtësisht. Vatra patriotike do të cilësohej nga Akademia e Shkencave si: “organizatë reaksionare që kaloi në mbrojtje të politikës antishqiptare të qeverisë amerikane. Në vitin 1960 pjesa patriote u largua prej saj dhe krijoi organizatën “Shqipëria e Lirë.”(?!).
Pra, një shtrembërimi tjetër, kur dihet se kjo organizatë është krijuar si kundërshtare e “Vatrës” shumë kohë më parë. Për këtë hedh dritë një dokument domethënës, botuar në gazetën “Dielli”, janar-mars 2003.
Në vijim, letrat për Milto Sotir Gurën, të botuara nga Profesor Jorgaqi edhe më 1996, u përdorën për të bindur popullin shqiptar se sa “i lumtur” jetonte nën terror. A mundej Noli, pas lajmeve tronditëse nga Shqipëria, të rrezikonte me letra postare miqtë e vet? Si mund të qahej për gjendjen e tij në Amerikë, në kulmin e përparimit? Memorie.al
Marrë nga Gazetadielli.com
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
