Nga Uran Kalakulla
Pjesa e tridhjetekatër
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KQB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Vijon nga numri i kaluar
Unë e kisha qitur cekën të rri gjithmonë mes rreshtit. Madje, mbaja afër edhe mikun tim, profesor Gjergi Komninon, një burrë i shkurtër, katandisur si mos më keq me zhele, sa dukej si një dordolec arash. Kishte qenë profesor i nderuar, specialist folklori dhe leksikolog i palodhur, njeri i ndershëm e patriot i vendosur. Por Asllani, edhe kësaj pune ia gjeti një ditë mananë.
Ishte gusht dhe ne po ktheheshim nga nevojtorja për në dhomë. Te bërryli i korridorit, para derës së kabinës së shkëlqesisë së tij, Asllan Uka, na ndali në vend urdhri i tij. Gjergji i shkretë, u fsheh prapa shpinës sime dhe m’u desh mua të përballem me komandantin e madh të halesë:
– “Or ti, – m’u drejtua urdhëruesi i lartë, me atë të folurën mirditore, – pse ju të dy gjithmonë rrini as n’fillim e, as n’fund t’rreshtit? Si a kjo punë”?!
Dhe unë iu përgjigja:
– “A di si a kjo punë, zoti Asllan”?
– “Hajt, fol”! – denjoi të më jepte leje të vazhdoja shpjegimin tim.
– “Na të dy s’jena hala pleq, por as të rinj. Përpara kanë takat me dalë veç t’rijt, e pleqt, qi s’e kanë takatin, metën n’fund. Kështu që, për na, s’metet tjetër, veçse me zanë ven, bash n’midis t’ rreshtit”.
– “Heee, – bëri Llani, me atë ironinë e tij prej plancash, si thonë tiranasit, – qe besa e kam marrë vesht, se ti je skile, por un jam ma skile se ty. Pa ju fut t’dyve n’birucë, s’ ka çarje e derman. Ene pse asht gusht, e mush me uj dhe baj janaaar”, – ngriti tonin kërcënueshëm zotëria e tij. Por, më ne fund, nuk di si iu mbush mendja dhe me solemnitet na urdhëroi:
– “E tash, hajt, marrsh e drejt e n’dhomë”!
Dhe ne nxituam te arrinim sa më shpejt atje, nga halli se mos i ndërronte mendja kapter Asllanit. Se, a nuk është thënë me kohë, që; “kërcen prifti nga belaja”? Ca më tepër ne, qe s’ishim fare priftërinj.
Mes pleqve te burgut
Sot që po shkruaj këto radhë, jam vetë plak, po atëherë, në mos ende djalë, isha një burrë i ri, kështu që pos anës shpirtërore, të paktën kisha energjinë e moshës, atë fizike, për të përballuar vuajtjet e burgut. Po sikur të isha atëherë në moshën që jam sot? Tek mendoj kështu, e ndiej tashti edhe më thellë torturën madhore të pleqve të burgut. Se plaku lodhet edhe në shtëpinë e tij, ndërsa familja mundohet gjithsesi ta mbajë me pekule, siç e kemi patur të paktën zakon ne shqiptarët. Po në burg, sidomos në burgun komunist, ku njeriu për partinë e sigurimsat e saj, vlente më pak se një qen rrugësh?
Po kur dola nga biruca dhe më çuan në burgun e vjetër, ndjeva dhimbje, veç të tjerave edhe kur pashë një tufë pleqsh të regjur, të cilët i kishin mbledhur në dhomën nr. 3. Ata ishin katandisur jo më në njerëz, po në fantazma, dhe pos ne të burgosurve vetë, asnjë nga komanda nuk tregonte jo kujdesin, por as mëshirën më të vogël për ta. Në atë dhome më kujtohet fare mirë se mund të ishin ndonja 20 pleq, në moshë fort të thyer, të cilët edhe pse kishin bërë shumë vite burg, kishin para tyre edhe shumë të tjerë, me siguri deri në prag të vdekjes!
Dhe dihej tashmë se, kur vdisje në burg, trajtoheshe tamam si një kafshë e cofur rrugëve, të cilën Komunalja e kap me cfurk, e hedh në karrocën e plehrave dhe e flak në ndonjë gropë, ku të mundet. Kështu fati i atyre pleqve ishte në ndonjë gropë, pra në ndonjë varr te humbur, varre që për 47 vjet të sundimit komunist, janë në shumicën e truallit shqiptar, pa nam e pa nishan. Por, s’po them? Mos ky ishte vetëm fati i pleqve? Mos trajtoheshin ndryshe të rinjtë a burrat mesatarë, po të kishin fatin e zi që të vdisnin nëpër kampe e burgje? Kush nga familjarët e tyre ka mundur deri më sot t’ua gjejë varret?
Në burgun e vjetër të Tiranës, më kujtohet fare mirë sidomos një ndër pleqtë, më duket ai më i moshuari i tyre. E quanin Gjetë Beci, nga malet e Mirditës. Kur e pyesja për moshën, duke e krahasuar me ngjarjet historike shqiptare, më dilte se duhej të ishte, atëherë, rreth të nëntëdhjetave. Epo, sikur dreqin të kishte vrarë ai plak, a mund te mbahej në burg? Shikoni pra “humanizmin” e komunistëve! Dhe nuk e di se si i vajti halli atij plaku të shkretë, sepse kur më hoqën nga ai burg, pas disa muajve, e lashë aty, bashkë me shumë shokë të tij të rrëgjuar, duke u kalbur së gjalli në çimenton përdhese.
– “Po si je, or Gjetë”? – i flisja kur e takoja në oborrin e atij vendi të zi, gjatë orarit të ajrosjes, tek rrinte në ndonjë cep, për t’u ngrohur disi nën rrezet e mekura të diellit të janarit në oborrin e ngrirë, ashtu i veshur me ato zhelet e veta të mjera e, duke u dridhur së ftohti. E ai, duke nxjerrë gjoksin përpara, gjoks që ishte bërë si një kosh thuprash shelgu, teksa nga sytë e skuqur i dilnin lot, më përgjigjej me atë zërin e vet prej malësori plak, zë që sikur dilte nga një shpellë mali:
– “Shelik, shelik, or mek”! (Domethënë: Çelik, çelik, or mik).
Që në këto fjalë diktohej krenaria e papërkulur prej malësori. Gjeta kishte qenë ndër trimat e dalluar dhe hasmit të huaj i kishte qëndruar përballë me pushkën në dorë. E po kështu edhe komunisteve, kur ata kishin vajtur edhe nga anët e tij për të dhunuar normat e “Kanunit të Maleve”. Ja pse ishte në burgun politik Gjetë Beci, që i ndrittë shpirti aty ku ka rënë!
Osman Vatoci ishte një plak që i kishte kaluar të shtatëdhjetë e pesë vjetët. Ai ishte nga Malësia e Gjakovës dhe kishte luftuar krah, sa me Isa Boletinin, aq edhe me Bajram Currin. Dhe kishte qenë ndër shtëpitë e para të asaj ane, shtëpi bujare, nga ato që kanë qenë djepi i patriotizmit dhe i qëndresës kundër turkut e shkjaut, ndër shekuj, brez pas brezi. Dhe tashti ndodhej në burg, sepse i kishte dhënë bukë një të arratisuri, i cili i kishte trokitur te dera nëpër një natë dimri.
Osman Vatoci ishte një plak krenar, i hajthëm vërtet, por ende i fortë, si shqipe mali. Me një fytyrë si të kuqërremtë, me sy të mprehtë si të shqipes, me atë kësulën kosovare mbi krye, ai e mbante kokën gjithnjë lart dhe dukej se’nuk i bënte syri tërr! Fjala e tij ishte e pakët, por e ngarkuar me mençurinë e popullit, sa kishe qejf ta dëgjoje e të mësoje prej tij. Dukej se asnjë fjalë, madje as edhe një gjest a lëvizje tek ai plak krenar, nuk bëhej kot, pa një kuptim. Kishe kënaqësi ta shikoje tek ecte, me gjithë moshën e thyer, i lehte si një dre mali, me vështrimin e përqendruar përpara, sikur donte të hetonte shtigjet e rrezikshme apo pritat e mundshme.
Kishe kënaqësi edhe ta shihje duke dredhur cigaren apo, duke thithur lullën e tij malësore, sa të dukej sikur bënte ndonjë veprim ceremonial, ritual. Çuditërisht, megjithëse ishte mjaft i rezervuar me njerëzit përreth, me mua tregohej i afërt dhe i pëlqente të bisedonte. Ndoshta se isha i vetmi toskë që dinte të fliste në dialektin e tij, ose për ndonjë arsye që nuk munda ta marr vesh kurrë. Dhe unë, duke përfituar nga një qëndrim i tillë, shpesh herë rrija me të, në ndonjë qoshe të oborrit të kampit, shtruar vendçe, mbi ndonjë batanije zhele-zhele, ashtu përtokë, dhe duke këmbyer ndonjë duhan, ia nisnim bisedës, qoftë për ngjarjet historike ku kishte qenë pjesëmarrës, qoftë për zakonet e mënyrën e jetesës së kaluar të tij dhe të gjithë anës se vet. Dhe ai plak i mençur, me fliste hapur, madje shpesh me një kritikë për mënyrën e jetesës së kaluar të tij:
– “Vrej, mor burrë, paj besa Zotit, do gjana s’i kena pas bash njashtu si ishin dashtë. Shpija jeme ka pasë tokë boll, por kot, se ne nuk na hyte n’punë gjithaq sa kishim. Me kenë sot, qe besa, nji e dheta e saj, na kishte dalë e teprue, me ditë me e punue e me e kullandrisë për s’mari…”! U ndava prej tij me keqardhje, kur më morën nga kampi e më degdisën për në burgun e Burrelit dhe nuk mora vesh më, se ç’u bë ai plak i mençur dhe i nderuar.
Karafil Kalaci ishte po në moshën e Osman Vatocit dhe ishte në burg për një histori krejt të veçantë, si do të tregoj më poshtë, e pikërisht për agjitacion e propagandë që i kishte pas bërë…! Kujt thoni ju? Bash kaut të tij të kooperativizuar! Xha Karafili, siç e thërrisnin të gjithë, ishte çam, më duket nga ana e Paramithisë, i dëbuar si mijëra e mijëra të tjerë bashkatdhetarë, andej nga viti 1944, nga trojet atërore. Ishte një plak shtatshkurtër, zakonisht i heshtur dhe dëshpërimi i lexohej sapo t’i hidhje sytë asaj fytyrës së tij, ku spikatnin qartë edhe e kaluara e ndershme, edhe atdhedashuria.
Por po të arrije të fitoje besimin e tij, atëherë të hapej dhe të derdhte, me atë të folmen e tij të kulluar çame, gjithë dertet e zemrës së tij të lënduar. Dy ishin dramat e tij kryesore: padrejtësia shekullore e grekut ndaj tij dhe bashkëkombësve të vet, si dhe ajo e arrestimit. Kur fliste për grekun, ishte sikur të flasë një besimtar për “qoftëlargun”. Ai e mallkonte atë si një qenie të ferrit, me urrejtje dhe emfazë, me atë të folmen e tij karakteristike:
– “Eh, more mik, të dish ti se ç’kemi hequr ne nga greku, të ngjethet mishtë e të ngrihen qimet e kokës përpjetë”!
– “Kam dëgjuar xha Karafil, se zotrote të kanë futur fare kot në burg”?
Plaku i shkret psherëtinte një herë thellë dhe si tundte kokën, përgjigjej: – “Eh, kjo puna ime, është për të qeshur e për të kjarë, sa më vjen edhe turp ta tregonj”.
– “Pa hë xha Karafil, tregoma, s’ka gjë, se unë të kuptoj mirë”, – e nxitja. Dhe plaku më tregoi:
– “Unë jesha me gjithë fëmijë në një fshat të Elbasanit, që nga koha që na përzuri me dyfek lugati grek, me Zervën në krie. Dhe kesha një shtëpi e një copë tokë, ca dele e vetëm një ka, që e mbaja me sevda. Po erdhi puna që me futën edhe mua me pahir në korporativë, si tërë dynjaja. Për asgjë s’më erdhi keq, se sa për kaun e vetëm, që e doja sikur ta kisha djalën tim. E një ditë, tek kositja bar, e pashë kaun të lidhur në një ugar pas një ferre. Lashë punën dhe iu qasa pranë. E ç’të shoh? Kau im qe bërë kockë e lëkurë! E zura për qafe dhe i fola sikur të ish djali im:
– Oh, i ziu kau im, si të qenka bërë qafa ty, me është bërë edhe zemra mua! Dhe nga sytë më rrodhën lotët. Duket, pas asaj te mallkuare ferre, qenkësh fshehur ndonjë spiun, që sa dëgjoi llafet e mia, vate e më kallzoi tek operativi i fshatit. Dhe ja, kështu erdha këtu tek jam. Dhe hetuesi tallej me mua, duke më thënë se edhe kau ishte me ta e, më kishte tradhtuar! Pse besohet kjo punë”?
– “Po sa të dënuan për punën e kaut”?
– “Shtatë vite të mira, mua derëziun! Një herë më dënoi greku, e tani shqiptari. Si është kjo punë”?
– “S’të ka dënuar shqiptari, po tradhtari, xha Karafil”, – ia ktheja unë. Plakun e gjorë e zuri në burg një krizë stomaku. Në spital, si zakonisht, komanda e dërgoi me vonesë. Dhe plaku i shkretë vdiq atje. E trupi i tij? Sigurisht ka përfunduar në ato kazanët e kirurgjisë së spitalit, ku hedhin mbeturinat e trupave të copëtuar të kufomave që përdoren për mësimin e anatomisë prej studentëve të mjekësisë. Ja fati tragjik i plakut të shkretë çam!
Unë kam bërë atëherë në burg një vjershë për xha Karafilin e shkretë që, bashke me të tjerat, e kam botuar me 1995-ën me titullin; “Vargje në pranga”, vjershë për dramën e këtij plaku të shkretë, dramë që u kthye në tragjedi.
Ndreca ishte nga Mirdita. Ishte një burrë që po u afrohej të gjashtëdhjetave, i gjatë dhe i hollë nga puna e rëndë që bënte dhe nga që nuk e ngopte kurrë barkun me bukë, sepse, sido që punonte rëndë, dhe ata pak lekë që i jepnin për gjithë atë punë, nuk i shpenzonte i shkreti, për të blerë ndonjë ushqim, por i ruante të paprekura në librezën e vet që, kur të dilte, t’i vinte në ndihmë familjes. Duket se ia dinte hallin mirëfilli shtëpisë, meqë askush nuk i sillte gjësendi kur vinin në takim. Kish lënë në shtëpi një tuf kalamaj të vegjël dhe gruaja e shkretë nuk dinte se cilën gojë të ushqente më parë, atë të fëmijëve apo, të burrit të burgosur.
Nuk di përse qe dënuar Ndreca dhe sa. Di vetëm që kur ishim bashkë në kamp-burgun e Rubikut, ai kishte bërë gjer atëhere 19 vjet burg. Nuk e dija sepse, nuk kisha miqësi, madje as të njohur me Ndrecën, por këto që po i them, i kam nga shokët e tij. Nuk kisha të njohur, se Ndreca ishte gjithmonë i heshtur dhe pas punës; si hante atë copë bukë me garuzhdën e lëtyrës së kazanit të përbashkët të kampit, rrinte në një qoshe të kapanonit ku flinim dhe me çiftelinë në dorë, ua merrte lehtas këngëve të tij, nuk di, të trimërisë apo, të trishtimit! E ndoshta ato këngë mund edhe t’i kishte sajuar vetë?!
Thoshin shokët e tij se; Ndreca, nga 19 vjet punë të pandërprerë nëpër gjithë ato kampe-burgje, që nga Jugu në Veri të Shqipërisë, në kanale bonifikimi, në tharje kënetash, në ndërtime fabrikash e uzinash e kësisoj, kishte mundur të grumbullonte, me urinë e pandarë, nja 30.000 lekë të vjetra.
Dhe kur, më në fund, doli nga burgu, me ato lekë bleu një lopë, të cilën edhe pse ishte në kooperativë malore të fshatit të tij, pas punës mundohej ta kulloste skërkave të malit, larg livadheve e tokave të kooperativës, për të mundur që t’i siguronte një lugë qumësht familjes së tij. Por një ditë, jo shumë kohë më vonë se e kishte blerë lopën, kjo fatkeqe ishte gremisur në një thejqafje dhe ishte bërë copë e grimë, në fund të një humnere, duke bërë, bashkë me veten e saj, copë e grimë, 19 vjet punë të detyruar të Ndrecës së shkretë dhe shpresën për një lugë qumësht për fëmijët e tij.
Goni Tresken e njoha në kamp-burgun e Elbasanit e, më pas u afruam më shumë edhe në burgun e Burrelit, kur pak kohë si më kishin çuar atje, sollën një grumbull pleqsh po nga ai
Kamp-burg, që nuk ishin më të aftë për punë, pikërisht në dhomën nr. l, ku ndodhesha atëhere. Dhe Gonit i caktuan vendin, për fat, krejt afër meje. Në atë kohë Goni i kishte kaluar të gjashtëdhjetë e pesë vitet, por, megjithëse ishte për të tretën herë në burg, që nga 45-a, prapë mbahej mirë dhe mendjen e kishte qiqër. Vetëm se, domosdo, shenjat e lodhjes dhe pleqërisë së parakohshme, dukeshin qartë. Flokët i kishin rënë dhe vetëm anës kokës i kishin mbetur ca qime të rralla të kuqe, si tela bakri dhe rreth syve të kaltër, dukeshin shenjat e mundimeve të mëdha që kishte hequr.
Goni ishte prej një nga familjet më të dëgjuara të Korçës. Prindërit kishin patur vetëm atë djalë dhe si fëmijë të vetëm e kishin rritur me gjithë të mirat. I ati kishte qenë tregtar, dhe të birin e kishte çuar të mbaronte shkollën Tregtare në Korfuz. Atje Goni kishte mësuar jo vetëm financë, por domosdo edhe greqishten si dhe frëngjishten, si gjuhë të dytë. Por as tregtia dhe as ndonjë zanat a kulturë tjetër, nuk i kishte ngjitur fort pas shpirtit Gonit, se ai kishte parapëlqyer me fort të mësonte kulturën dhe filozofinë e jetës praktike. Kështu, në një farë mënyre, ishte bërë disi epikurean, ku veç ndershmërisë së induktuar nga karakteri i tij, kishte qenë fort i lidhur me hedonizmin, ku shija ndaj bukurisë femërore, kishte zënë vendin e parë.
Por Goni nuk ishte nga ata horrat që u qepen femrave si qentë e pazarit bushtrave, sepse mbi të gjitha, ai ishte një zotëri i vërtetë dhe shija për jetën galante, nuk ia kishte zhdukur aspak ndjenjën e dinjitetit dhe të zotnillëkut. E mbi të gjitha edhe ndjenjën e fortë të qytetarisë, sidomos të shqiptarizmit. Dhe për këto tri të fundit, unë e doja, e respektoja dhe isha afruar shumë në miqësi me të. Apo s’kishte një të folur të rrjedhshme, me atë korçarçen e vet, sa klasike aq edhe elegante. Apo s’ ishte edhe elokuent.
Sikur të kishte pasur prirje letrare dhe të shkruante tregimet e tij që ishin që të gjitha ngjarje të vërteta, me siguri që Goni Treska do të kishte lënë gjurmë të pashlyeshme në letërsinë shqipe, posaçërisht në narrativen me karakter, sa galant e pse jo edhe historik. Se Goni kishte qenë dëshmitar dhe nganjëherë edhe protagonist i ngjarjeve me vlerë historike për sot. Për shembull, ai kishte njohur së afërmi Zai Fundon, Koço Tashkon, Koçi Xoxen, e shumë nga ata të Grupit Komunist te Korçës, por sigurisht pa patur asgjë të përbashkët me ta, përkundrazi, duke qenë në opozitë të hapur. Ai kishte njohur edhe plot të tjerë nga historia e vendit tonë, posaçërisht të rrethit të Korçës, si Themistokli Gërmenjin, Mihal Gramenon, e kështu me radhë. Por kishte njohur në Korçë edhe Enver Hoxhën, kur ky ishte nxënës i liceut ashtu edhe mësues me kontratë. Dhe e kishte njohur kaq mirë, saqë kur shëtisnim në oborrin e burgut në Burrel, krejt papritmas, i binte ballit me dorë, saqë unë shqetësohesha se mos kishte marrë ndonjë lajm të keq nga familja. Por ai ma kthente:
– “Jo, shyqyr, nuk kam lajm të keq nga familja, por kur mendoj se kë kemi mbi kokë e, kush e qeveris sot vendin tonë, më vjen të ulërij nga inati”! – “Po pse, o Goni, si e ke njohur ti Enver Hoxhën”? / Memorie.al
