Nga Uran Kalakulla
Pjesa e dyzetë
Nazizmi dhe komunizmi
Memorie.al / Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KQB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Por, qëndrimi i tij më bënte përshtypje, sidomos fytyra e ngrysur, ku dukej qartë sa një dëshpërim i thellë, aq edhe një zhgënjim i madh. Përkundrazi, me Dom Nikollë Mazrekun kam qenë disi më afër, jo dhe fort, se edhe ky parapëlqente tërheqjen në vetvete. Me të jam njohur në burgun e Burrelit e, ca kohë kemi qëlluar edhe në një dhomë (në vitet e mia të fundit të burgut), madje kundrejt njëri-tjetrit. Gjithë ditën e Zotit, ai rrinte përmbys mbi librat e dorëshkrimet e veta, ashtu siç bëja zakonisht edhe unë.
Secili në punën e vet. Atëherë ai sapo kishte mbaruar romanin voluminoz mbi Skënderbeun (të cilin nuk ma dha ta lexoj), si dhe një novelë me karakter bukolik. Këtë të fundit ma dha dhe unë i shfaqa mendimin tim, mbasi ma kërkoi. Por, Dom Nikolla ishte më i hapët se At Konradi, ndaj shoqërisë. Madje, ai dinte të bënte edhe shaka, shpesh me një ironi fort të hollë (sidomos) ndaj realitetit ku ndodheshim, me ca thimtha tipike të tij.
Dhe kaq. Duhet të pohoj se për të kisha respekt. Ishte burgu i dytë apo i tretë i tij, mes internimeve të vazhdueshme. Ishte një burrë që synonte nga gjatësia, trup lidhur dhe me duar të fuqishme punëtor krahu, pasi në internime kishte ushtruar, për të jetuar, disa lloje zanatesh në fushën e ndërtimit.
Dukej që ishte njeri me vullnet e kurajo të hekurt. Por, ajo që më bënte ta respektoja këtë njeri më fort, ishte fakti se ai i kishte dhënë një përgjigje të merituar, nëpërmjet një broshure të botuar para Luftës II-të Botërore, një misionari katolik italian me veshjen e priftit, me mbiemrin Cordignano, i cili kishte punuar në Shqipëri vite me radhë dhe prandaj e kishte mësuar shqipen fort mirë, sa kishte bërë edhe një a dy fjalore italisht-shqip dhe anasjelltas, të cilët ishin me vlerë në fushën e leksikografisë shqiptare. Veçse, me të shkuar në Itali, kishte botuar një libër a një broshurë, ku fliste shumë keq për vendin tonë.
Kishte shkuar deri atje sa i paraqiste shqiptarët si njerëz me bisht, duke shkelur kështu bukën e sofrës mikpritëse shqiptare, e cila nuk i kishte munguar ngado që kishte bredhur nëpër Shqipëri. Kështu, djaloshi patriot Nikollë Mazreku (nuk di në ishte ende seminarist apo ishte shuguruar prift), me broshurën e tij pamfletiste, i kishte punuar qindin këtij bukëshkali të huaj, maskara! Madje, kam dëgjuar se kjo broshurë ishte edhe në dorën e demonstruesve të parë patriotë kundër zaptimit fashist italian të vendit tonë, mes viteve 1939-1940.
Në burgun e Burrelit, u njoha me At Gegë Lumën. Them se ai do të ishte nga Dukagjini dhe ishte bërë meshtar po në krahinën e vet, duke jetuar kështu, gati gjithë jetën, mes maleve dhe banorëve të asaj ane. Për rrjedhojë, ai e njihte në majë të gishtave Kanunin e Lekë Dukagjinit, në të gjitha imtësitë e tij, saqë ishte në gjendje të të citonte nen për nen e, paragraf për paragraf, këtë monument të vjetër të së drejtës së maleve tona e, pse jo, edhe të jetës qytetare për shumë kohë, sidomos në pjesën e Gegërisë.
At Gege Luma ishte një burrë kaluar të shtatëdhjetave. Kishte një trup të shkurtër e të hajthëm, me një kokë sokratike, ku binte në sy sidomos një ball i madh, disi i kërcyer. Kishte gjithashtu një fytyrë të mprehtë e të rregullt, ku i spikatnin dy sy, tek të cilët bënte dritë sa mirësia e shpirtit e mençuria, aq edhe serioziteti, vendosmëria e trimëria.
At Gega, si malësor e si klerik, kishte në themel të shpirtit të tij, dy elemente kryesore: adhurimin dhe bindjen e patundur të Zoti e mësimet e Krishtit, nga njëra anë, si dhe qëndresën e patundur, tipike për malësorin klasik të atyre anëve.
Ai kishte kryer në Itali dy fakultete njëherësh, çka ishte e zakonshme për meshtarët e, përgjithësisht, për priftërinjtë katolikë: fakultetin e Teologjisë, së pari dhe, së dyti, atë të Artit të Pikturës. Por, në jetën e vet të maleve, pak ose aspak e kishte lëvruar fushën e artit, pasi u kishte bërë shërbim më tepër mësimeve të fesë.
Kur vinte puna për këtë apo atë piktor të madh klasik, sidomos nga ata të Rilindjes së madhe Italiane, ai nuk lodhej se himnizuari Mikelanxhelon, Rafaelon apo Da Vinçin. Ndërsa për pikturën e mëvonshme, para e pas kubizmit, nuk kishte qejf të fliste; edhe pse nuk e njihte fare, e pse edhe mund ta përbuzte.
Kuptohet që ai kishte edhe një formim jo të keq letrar. Sigurisht, njihte Danten, Petrarkën, por Bokaçion nuk e pëlqente (duket për skenat liberale të Dekameronit). Ndërkaq, ai himnizonte ndonjë pasazh të Tasos të “Jerusalemi i çliruar” se, domosdo, kishte të bënte me varrin e Krishtit. Por, mbi të gjitha, dinte përmendësh gjithë “Lahutën e Malësisë” dhe, atëherë, nisnim të recitonim së bashku, ndërsa rrotulloheshim nëpër oborrin e burgut; herë Marash Ucin e herë Kerrni Gilën. E kështu me radhë. Por në këtë drejtim, ai ma kalonte mua disa herë.
Një njeri i tillë nuk mund të mos kishte një botë morale solide. Tek ai nuk pashë asnjëherë shenjat e frikës, të lëkundjes apo të dëshpërimit. Jeta për të nuk ishte tjetër, veçse një provë që u ishte dhënë njerëzve e, për t’i provuar nëse e meritonin në purgator jetën e përjetshme, në parajsë apo në ferr. Kështu çdo paudhësi e jetës, çdo rrezik, çdo kthesë e paparashikuar, e papritur bënin pjesë në udhën e paracaktuar, për çdo njeri, nga vetë Perëndia. Ndaj njeriu duhet të jetë i qetë, i durueshëm, i matur dhe të mos u jepet tundimeve, që janë nxitje e djallit e aq më pak inateve, mërive, hakmarrjes, keq-bërjes, por të përpiqet të bëjë gjithmonë mirë dhe vetëm mirë.
Por, kur unë i thosha (të them të drejtën, me një farë djallëzie), nëse duhej t’ua lanim me të mirë xhelatëve tanë, për çka na kishin punuar e që vazhdonin të na punonin, At Gega stepej një çast në fytyrën e ngrysur dhe vetëm pastaj ajo i ndriste përsëri, si nga një frymëzim hyjnor dhe ma kthente me fjalët e Krishtit mbi kryq:
“Fali, o Zot, se s’dinë ç’ka bëjnë”! Kështu, në ato pak çaste ngurrimi, për t’iu përgjigjur pyetjes sime ai, ishte së brendshmi në një luftë mes psikologjisë së maleve e shpirtit të Kanunit dhe mësimeve të Krishtit. Atë plak të imët, çuditërisht fort të gjallë në lëvizje e në çdo veprim të jetës së përditshme, e donin dhe e nderonin të gjithë të burgosurit, të mirë e të këqij. Fjala e tij ishte si një ligj, që duhej respektuar se s’bën.
E kam parë shumë herë mes dy grupeve grindavece, që ishin gati të kacafyteshin me njëri-tjetrin, jo vetëm duke i ndarë zemërakët, por duke bërë gjyq mes tyre, për të ndarë fajtorin nga i pafajshmi; tamam siç hynin dikur në malet tona, pleqtë e kryepleqtë e një fshati, për të vënë paqen mes njerëzve, për të dhënë drejtësi mes tyre. Dhe, në këtë rast, At Gega ishte përfaqësuesi i vërtetë dhe i saktë i Kanunit të Lekë Dukagjinit.
Megjithëse ishte i varfër, se rrallë herë i dërgonin ndonjë lek apo i vinte kush te dera e burgut, ai ishte shumë dorëdhënës dhe e bënte të mirën pa u marrë vesh, siç i takon një fisniku të vërtetë të shpirtit. At Gegë Luma ishte edhe një patriot i madh.
Dhe, kur kalonim së bashku si në një paradë paudhësitë që na kishte bërë Evropa, kjo “kurvë e motit” e Fishtës, apo fqinjët grabitqarë, fytyra e priftit plak përskuqej nga urrejtja ndaj këtyre të paudhëve, vegla qorre të së keqes e shejtanit dhe indinjata e tij shpërthente hovshëm, duke harruar në ato çaste se ishte prift dhe shërbëtor i fjalës së Zotit. Atëherë unë kuptova mirëfilli se At Gegë Luma, para së gjithash, ishte e do të vdiste një shqiptar i vërtetë. Ai u lirua para meje. Kur u ndamë, ndjeva një boshllëk të madh në shpirt. Dhe nuk u pamë më kurrë.
Por, në themel të zemrës, e ruaj ende të gjallë imazhin e atij plaku të mirë, që kishte dy vlera shumë të mëdha në qenien e vet, të cilat kam dëshirë t’i theksoj edhe një herë: njeri i Zotit dhe bir i denjë i kombit tonë të shumëvuajtur. Nja dy a tre vjet para se të më vinte edhe mua lirimi, ndenja në një dhomë edhe me një klerik tjetër katolik, po nga Shkodra: me plakun e mirë, gati engjëllor, Dom Ndoc Ndojën. Dom Ndoci kishte studiuar për teologji në Gjenovë të Italisë e, si At Gegë Luma, kishte bërë edhe ai dy fakultete.
Veç Teologjisë, kishte studiuar edhe për Gjeografi. Por, qyqari, kishte harruar pothuaj gjithçka nga kjo disiplinë, sepse gjithë jetën kishte qenë meshtar në fshatin Bilaj të Fushë-Krujës. Ç’është e vërteta, në universitet kishte dalë shkëlqyeshëm. Ndaj, nja dy prelatë katolikë amerikanë, i ishin qepur me këmbëngulje që t’ia mbushnin mendjen, ta mermin me vete në vendin e tyre si meshtar.
Por, Dom Ndoci nuk kishte pranuar në asnjë mënyrë. Duke përbuzur rehatllëkun e pasurinë e jetës në Amerikë, u kishte thënë amerikanëve, se ai e kishte ndarë mendjen: “kishte lindur në Shqipëri e, donte të vdiste në Shqipëri, duke i ndihmuar që të ecnin në rrugën e Zotit vetëm bashkëkombësit e vet”! që nga Gjenova e Bilaj dhe në çdo fshat të vogël e të varfër të vendit të vet.
Prifti shqiptar ishte vëllai i një prej pesë heronjve të Vigut, Ndoc Mazit. E kishte vëlla nga nëna, por me babë tjetër. Kështu, dy vëllezër, në dy rrugë krejt të ndryshme nga njëra tjetra: Ndoc Mazi me komunizmin, Ndoc Ndoja me krishtërimin! E, ndërsa Dom Ndoci jetonte në thjeshtësinë dhe varfërinë e një fshati si Bilaj, e ëma në Shkodër, jetonte në shtëpinë e vet, me një pension të mirë që qeveria komuniste e Enver Hoxhës, ia kishte dhënë si nëna e “Heroit të Popullit”.
Kështu, kur u ndalua feja dhe u prishën kishat e xhamitë, prifti i shkretë, tashmë pa asnjë burim jete, kishte marrë me vete librat e shenjtë, makinën që bënte ostjet, kryqin e praruar të kishës, kelshenjtën me temjanin në të dhe ishte strehuar tek e ëma, që ta ndanin bukën bashkë. Por, a rrinte Dom Ndoci pa ndjekur shartet e fesë? Në asnjë mënyrë!
Kështu, fshehurazi, në një dhomë të shtëpisë së të ëmës, sigurisht, me pëlqimin e plotë të saj, prifti plak tashmë vazhdonte me “çue meshë”, me shoqet besnike të nënës së tij. Por, natyrisht, edhe kjo punë e fshehtë ra në vesh të pushtetit, por Dom Ndocin e kursyen sa kohë që kishte të ëmën gjallë, sepse atë e kishte nxjerrë në tribunë me raste festash, vetë diktatori. Pra, sejmenëve të tij shkodranë, s’ua kishte mbajtur gjer atëherë, t’ia preknin të birin.
Si vdiq e ëma, prifti plak mbeti keq. E, ndërkaq, dikush fshehtas i çonte diçka për të ngrënë. Ndonjë plakë guxonte të shkonte të rrëfehej për mëkatet e saj dhe i çonte diçka në bohçen e saj të fshehur nën xhaketë. Kështu vijonte të rronte edhe prifti “sekret”. Dhe, kur shkonte te varri i së ëmës, sajonte diçka si kryq dhe ia vinte në krye të varrit.
Aktivistët e Frontit, që nuk linin as të vdekurit rehat, ia zhduknin kryqin. Atëherë Dom Ndoci, ia bënte kryqin nënës mbi varr me guralecë të bardhë, mbledhur në zallin e lumit Kir. Frontistët e prishnin edhe këtë lloj mozaiku, Dom Ndoci e ndreqte përsëri, duke mos reshtur në të njëjtën kohë, të çonte meshë e të shpërndante oste.
Por, më në fund, “zullumi” e mundi dhe Sigurimi i vuri prangat. E dënuan me burg dhe, në një ditë të ftohtë dimri, e prunë në burgun e Burrelit, drejt e në dhomën ku ndodhesha unë. Dom Ndoci ishte një burrë i shkurtër, fytyrërrumbullakët, flokëbardhë, me dy sy të ëmbël, ku dilte bukur në shesh mirësia e tij engjëllore. Në asnjë rast nuk e pashë të zemërohej apo, të shfaqte shenjën më të vogël të nervozizmit.
Përkundrazi, ishte gjithmonë i butë, buzagaz dhe, kur fliste, nuk e ngrinte kurrë zërin. Atij i pëlqente edhe shakaja dhe, kur ishte rasti për humor, ai qeshte me gjithë shpirt. Me sa duket, ai sikur ishte lindur enkas për t’u bërë njeri i Zotit: i urtë, i bindur, fjalëpakë, zë pak, i thjeshtë në çdo gjë, shumë i sjellshëm, mëshirëmadh, i gatshëm në çdo rast të të ndihmonte e të shqetësohej për hallet e tjetrit.
Kam njohur nëpër burgje e kamp-burgje shumë lloje njerëzish, por një si ai nuk e kam ndeshur kurrë. Edhe ndër klerikë. Siç kam thënë më parë, at Konradi ishte serioz dhe i ngrysur, gati si dhe dom Nikolla e at Gegë Luma, me një trup si dom Ndoci; por ndërsa ai e bënte ferk hijen e malësorit kokoroç, dom Ndoci ishte, në kuptimin e mirëfillte të fjalës, tamam “dele e Perëndisë”. Jeta, pa ushtrimin e fesë, për të nuk kishte fare kuptim. Ai vuante në shpirt që nuk e linin ta kryente këtë, sepse e quante detyrën e tij të parë në jetë. Ai jetonte, sikundër më rrëfehej, vetëm për t’i shërbyer kishës, që njerëzit të afroheshin sa më shumë me Zotin.
Për të, asgjë tjetër nuk kishte as kuptim dhe as vlera. Dhe jetonte gjithnjë me shpresën se do të vinte prapë një ditë, me gjalljen e tij, kur feja e Krishti do të dilnin përsëri në shesh, të lirë nga çdo pengesë, nga çdo përndjekje. “Derisa feja e Zotit Krisht, qysh në fillimet e saj, fitoi në Romën imperiale, që ishte në kohën e vet një superfuqi, si po thonë sot, nuk ka fije dyshimi se ajo prapë ka me fitue edhe mbi mbrapshtinë e sotme, që, si eklipsi i Diellit, e ka errësue jetën tonë. Eklipset vijnë e shkojnë, por kisha e Zotit mbetet e ka me mbetë deri sa t’jetë jeta e njerëzimi në planetin tonë”!
Por edhe Dom Ndoci, me gjithë shenjtërinë e vet, domosdo, i kishte edhe ca dobësi njerëzore, që për çdo qenie me mendje e shpirt, janë të kuptueshme. Kështu atij i pëlqenin gjellët e mira, ndonjë qofte zgare, ndonjë copë proshute ose ndonjë ëmbëlsirë. Dhe kur unë e ngacmoja në këtë drejtim, ai përcillte pështymën, mblidhte supet e buzëqeshte. S’kishte faj, i shkreti plak. Me atë lëtyrën e burgut, kujt nuk i shkonte mendja te ndonjë kafshatë për të qenë? Por posaçërisht ai vdiste për kafe.
Dhe kur qëllonte që unë kisha,- o ma kishin sjellë shtëpia, o ma kishte huajtur ndonjë shok që kishte bërë takim me familjen,- ia bëja me sy Dom Ndocit, nxirrja filxhanët e xhezven, bëja një flakë me gazetën “Zëri i Popullit”, duke e kthyer këtë në një si tub a pishtar të ndezur dhe e zienim atë çikë kafe, për të cilën na kishte marrë malli fort të dyve: ai si qejfli i madh i saj, por edhe unë, për më tepër si duhanxhi i madh. Se, a nuk thotë turku: “Kafja pa duhan, si turku pa imam”?
E ngacmoja nga pak Dom Ndocin për punë teologjike, sidomos për trininë e shenjtë. Apo për filozofinë e teoricienëve të mëdhenj të filozofisë kristiane, si kam theksuar më lart, Shën Agostinin dhe Shën Tomën. Por plaku i shkretë kishte harruar shumë. Dhe duke më dëgjuar për këtë punë, ai çuditej se si ishte e mundur që i dija punëra të tilla dhe kisha mbetur ende pa u bërë i krishterë. Ishte e qartë se ai e perceptonte botën, vetëm me një ngjyrë, vetëm nën një flamur, atë të kristianizmit. /Memorie.al
Vijon në numrin e ardhshëm
