Nga Adelina Gina
Pjesa e dytë
–“Të kam qarë si të vdekur, të kam pritur si të gjallë”-
Memorie.al / Shpëtim Gina, i diplomuar në degën e Gazetarisë në Universitetin e Tiranës në vitin 1974, dramaturg, skenarist dhe libretist, në fillimin e viteve ’70-të, falë talentit të jashtëzakonshëm, me punën, veprat dhe krijimtarinë e tij, “tronditi” institucionet artistike të Tiranës, si; Teatrin Popullor, Teatrin e Operës dhe Baletit, Institutin e Lartë të Arteve dhe Radio-Televizionin Shqiptar. Ishte një nga më të kërkuarit e shefave dhe drejtuesve të lartë të këtyre institucioneve, ku në periudhën kohore 1971-1974, ai la gjurmët e tij, pasi kishte bashkëpunuar ngushtë me disa prej emrave më në zë të asaj kohe, si: Mihallaq Luarasi, Kujtim Spahivogli, Pirro Mani, Mario Ashiku, Zhani Ciko, Nikolla Zoraqi e regjisorin Mevlan Shanaj dhe operatorin Pali Kuke. Por gjurmët që ai la në këto institucione kulturore dhe artistike, fatkeqësisht humbën apo u tretën në pluhurin e kohës dhe heshtjen zyrtare të regjimit komunist?! Pasi në gushtin e vitit 1974, Shpëtim Gina, humbi jetën në rrethana ende të pasqaruara, duke u mbytur në dy pëllëmbë ujë, në lumin Drojë të Mamurrasit, (ku po kryente zborin ushtarak së bashku me studentët e tjerë), dy ditë më parë, ai i kishte vënë një fletë-rrufe, Shefit të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë! A ishte vërtet ajo një vdekje aksidentale, apo Shpëtim Ginën e eliminoi Sigurimi i Shtetit?! Një pyetje që nuk ka marrë ende një përgjigje! Motra e tij, Adelina Gina, e diplomuar për gazetari në fundin e viteve ’60-të, në një libër të saj me titull; ‘Ku e çuat Shpëtimin’, të botuar në SHBA-ës ku ajo jeton familjarisht pas viteve ’90-të, tenton të zbardh të vërtetën e madhe për vëllain e saj!
Erdhi marsi, së bashku me Shpëtimin shkuam në dyqan për të blerë dhurata për festat e nënës, 7 marsin – ditën e mësuesit dhe 8 marsin – ditën e nënave. Kur shkuam, gjetëm plotë njerëz, dikur nxënës të saj, qe kishin ardhur për t’i uruar festën. Ajo ishte e gëzuar, por dukej tepër e lodhur. Unë merresha me punë shtëpie, sepse gjithë kohën barra i kishte rënë Mirës, ndërsa Shpëtimi rrinte tek krevati i nënës dhe i tregonte për planet e tij, për artistët që kishte zënë miq dhe se ai do të bëhej i famshëm, të gjithë do të flisnin për të.
“Dhe padyshim edhe për ty, – shtonte ai, – se kuptohet ti je shumë, je nëna ime”. Ajo e dëgjonte, kurrë nuk u ankua për sëmundjen, për dhimbjet, por nga një tip i hedhur gjithë humor, ishte bërë e heshtur, melankolike, kushedi ç’mendonte me vete. Ne qëndruam dy ditë dhe u kthyem përsëri në Tiranë. Kishte ardhur pranvera. Pemët rrugës kishin çelur. Kishte dhe shumë diell. Ashtu i ndritshëm, gjithë ngazëllim, ai sikur i nxiste për lulëzim mbase të parakohshëm. Fushat shtriheshin deri tek kodrat e buta, pas tyre ngjyrë jargavani mbyllnin horizontin malet.
Nuk kishte kaluar as një javë, kur babai na lajmëroi se nëna ishte rëndë, kishte kaluar një paralizë tjetër, që i kishte marrë dorën dhe këmbën tjetër. U nisëm menjëherë për në shtëpi. Gjatë rrugës, as njeri as tjetri, nuk e hapi gojën. Kur mbërritëm e gjetëm në shtrat, të mbështetur me shumë jastëk. Mira dhe Petriti i rinin tek koka. S’kam gjë, shqiptoi ngadalë, kur e putha, do kalojë si e para dhe më shikoi me ato sytë si pëllumb. Unë i ledhatova faqet, i përkëdhela dorën e sëmurë, i rregullova flokët e zinj, ajo nuk kishte as një thinjë, ishte dyzetegjashtë vjeçe, gëlltita lotët.
Shpëtimi ishte zbehur. “Qesh pak, i tha ajo, apo ke frikë se të shkon buza shtrembër”. Ai i buzëqeshi mes lotësh. Ku e gjente këtë forcë, për të na dhënë kurajo? Babai vente e vinte. “U lodh”, tha për të. Ato ditë asgjë nuk fuste në gojë, kishte ardhur tezja, e motra. Vetëm kur i thosha unë, të pinte pak lëng frutash, pranonte, bënte sikur e pinte, nuk donte të më dëshpëronte. Shpëtimi hapi albumet dhe të dy shihnin fotografitë tona, çdo fotografi shoqërohej nga ai me komente. Unë diçka po rregulloja, kalimthi dëgjova që ai e pyeti: “Kë do më shumë nga ne të katër”? “Ty”, i tha ajo. “Përse”? e pyeti ai.
“Se me ngjan mua”, shqiptoi ajo. Në këto çaste kishte një afërsi të madhe midis tyre. U largova pa u ndjerë. Shpëtimi i ngjante nënës, vetëm ngjyrën e syve e kishte jeshile, si babai. Nëna i kishte ngjyrë kafe. Gjendja sa vinte po rëndohej, mjeku nuk dha shpresa. Babai bisedoi me mua dhe vendosëm që ta largonim Shpëtimin. Edhe Petritin e çuam në Berat, tek fëmijët e tezes. Atë natë përveç nesh me tezen, ishte dhe një mike e nënës, një italiane. Nëna ishte e mbështetur në gjoksin tim, gjithë natën rënkoi dhe sytë i mbante mbyllur, kur zbardhi dita rënkimi pushoi, ajo hapi sytë. Më bëri shenjë nga dritarja. “Kumbulla”, thashë unë. Ajo tundi kokën. Do të këpus një degë. Kishin çelur lulet e kumbullës. “Gjynah”, shqiptoi ajo. Në fytyrë filluan t’i rrëshqisnin lot.
Më shikonte në sy dhe shqiptonte emrin tim të fëmijërisë: “Lina, Lina, Lina” dhe vari kokën tek supi im. “U qetësua”, thashë me vete! “Ma jep”, tha shoqja e saj dhe e shtriu mbi jastëk. “Dil nga dhoma”, më tha ajo. U binda verbërisht. Tek dera e dhomës u përmenda dhe thashë me vete: “Vdiq”!? Kjo ishte vdekja.
Babai kishte shkuar të pinte një gotë raki. E kishte gdhirë tërë natën. Erdhi në atë moment. “Mbaroi”, tha shoqja e nënës. Ah! Si nuk u gjenda këtu?, briti ai. “Mbaroi në krahët e Adelinës”, tha tezja, mos të mbetet pishman”. “Hajde, Mira”, i thashë unë. Ajo futi kokën tek unë dhe u shkreh në vaj. Shpëtimin e lajmëruam në mesnatë. Ishte endur rrugëve, deri sa gjeti makinë dhe mbërriti herët në mëngjes. E pashë që hyri në rrugicën e oborrit, por nuk munda t’i dilja përpara. Hyri në dhomë dhe u ul tek këmbët e nënës. “Sa gjynah, sa e re!”. Dhe qau me ngashërim me kokën në duar, si një fëmijë. “Mos hyni në dhomë! – i thashë tezes. Lëreni vetëm me nënën. Më vonë do të ketë njerëz”. Ishte 23 mars 1972.
Shtëpia, oborri u mbushën me njerëz, erdhën shumë. Nëna ishte një nga mësueset e vjetra të qytetit të vogël dhe kishte shumë të njohur, ish nxënës, kolegë. Sipas zakonit, tek shtrati i saj, i vendosur në mes të dhomës, isha unë, e motra dhe gra të tjera të afërta të fisit. Dhoma ishte e mbushur plot me gra. Në një moment, sesi ngrita kokën dhe më zuri syri tri gra. Ishin ato, sekretarja e partisë, drejtoresha dhe një vegël e tyre. M’u kujtuan të gjitha.
“Po ju, çfarë doni këtu? Ikni! Ju e vdiqët nënën time, keni ardhur ta qani, pasi e vratë. Përjashta!” iu drejtova treshes. Ato ngrinë, nuk dinin çfarë të bënin. “Mos ia vini re, tha tezja, është e tronditur, ju lutem”. Me zë të ulët mua më pëshpëriti: “Në vdekje vjen kushdo, nuk përzihet njeri, kështu është zakoni”. Ndërsa unë iu përgjigja me zë të lartë: “Po që të vijë vrasësi, të qajë viktimën, është në zakon?! Ty të iku motra” dhe iu drejtova përsëri treshes: “Ikni, përjashta”! Ato u ngritën. Pëshpërima doli nga dhoma dhe u përhap nëpër shtëpi, në rrugë, kudo ku pati njerëz. Vështrova nënën, tani ajo dhe unë ishim të qeta. Nena ime ishte nga qyteti i Beratit, vajzë e një prifti, që punonte në një nga kishat e qytetit. Kishte dhe një motër të martuar, me tre fëmijë. Në vitin 1944, i shoqi u largua nga Shqipëria, tezja nuk pranoi të largohesh me to.
Kështu, ai u fut në listën e të arratisurve. Tezja, megjithëse bën ndarjen me gjyq, gjithë jetën e vuajti këtë. Nëna i ndihmonte me sa mundej, madje vajza e saj, ndejti tek ne katër vjet. Në një mbledhje të këshillit pedagogjik, nëna ishte një nga mësueset më të mira dhe punonte me pasion, e kritikuan se në lëndën e matematikës, në vend që të zhvillonte me nxënësit problema, që kishin të bënin me luftën në Vietnam, p.sh., sa aeroplanë amerikanë, u rrëzuan etj., jep problema me lule, lepurusha. Nëna u mbrojt, duke thënë se kishin të bënin me fëmijë të vegjël.
Ndërkohë një nga treshja, quhej Luçiana dhe kishte ca këmbë të shtrembëta, ishte e re në moshë, po tepër karrieriste, duke dashur ta rëndojë më tepër nënën, sepse kështu e mësonte partia e saj, e pyeti: “Ku është burri i motrës, na fol për të?! Përse është arratisur?! Po vëllezërit e burrit përse kanë qenë në burg, për politikë”?! Një mbledhje që vazhdoi me orë të tëra. Atë natë, ajo erdhi shumë e tronditur në shtëpi. Filloi t’i shfaqej ndjenja e persekutimit. “Mos na dëgjojnë, thoshte, kontrolloni shtëpinë”! Shkoi tek e motra në Berat. Ajo, prapa një pikture, kishte fshehur një ikonë. “Hiqe, i tha nëna, do të vinë të kontrollojnë dhe po ta gjetën, të pret burgu”! Babai u mundua shumë që ta qetësonte. “Mos, moj Fotini, – i thoshte, – po na merr më qafë të gjithëve, qetësohu!”. Në këtë gjendje të tronditur, i ra emboli cerebrale.
Në varreza u shfaq përsëri vigjilenca revolucionare. Para se ta varrosnin, dikush duhej të mbante një fjalim. Luçiana dhe organizata e partisë, e zgjidhen problemin, vunë të fliste një fëmijë, që nuk u muarr vesh se çfarë tha, se e mbytën lotët dhe përsëriste e përsëriste: “Mësuese, mësuese”! Në krevatin e nënës, atë natë fjeti Shpëtimi, ndërsa unë u shtrita në një dhomë me Mirën dhe Titin. Na zuri gjumi të katërve. Në mëngjes Shpëtimi tha: “Kur bie të fle, unë sikur vdes dhe kur zgjohem, sikur ngrihem nga vdekja”. Unë falënderova Zotin për qetësinë që na dha, thonë se shpirti i saj, ishte pranë nesh atë natë. Gjithë ato ditë, më rrinte para syve një moment, nëna ngriti dorën të bënte kryqin, dora i dridhej, nuk i bindej. “Ta bëj unë”, i tha e motra, dhe i bëri kryqin.
***
Ne u kthyem të dy në Tiranë. Ishte një prill me shira. Isha veshur krejt në të zeza, sipër mbaja një pardesy të bardhë. Në këtë kohë, unë me Shpētimin u lidhëm më shumë me njeri tjetrin. Kudo ishim bashkë, në restorant, bibliotekë, rrugë, etj. Edhe se flisnim pak për nënën, ajo gjithmonë ishte me ne. Shpëtimi kishte zakon, që krijimet, para se t’i shkruante, m’i tregonte gjatë shëtitjes. Duket kështu e zhvillonte më mirë subjektin. Në një mbrëmje të tillë, më tregoi se kishte vendosur të shkruante një dramë. “E kam të gjithë në kokë, duhet të ulem ta shkruaj.
Tani më dëgjo, në qoftë se je duke parë ndonjë, më thuaj që unë të mos flas kot. Si thua të filloj? Ngjarja zhvillohet në Itali. Viti 1943. Kjo ishte fraza e parë dhe vazhdoi të tregonte subjektin e dramës “Armiq”, që më vonë do ta titullonte: “Në mes, është deti'”. Punonte çdo ditë, me orë të tëra, ndër kohë është lidhur me aktorët e Teatrit Popullor, bisedon me ta për dramën, flet për idetë, që ajo përcjell, për mënyrën se si duhet vënë në skenë. Në një nga këto ditë, babai erdhi të na shihte. Shpëtimi doli me të, e çoi në të gjitha lokalet.
Diku pinë një kafe, diku një konjak, në një tjetër raki. Pinte vetëm babai, se Shpëtimi nuk pinte. E prezantoi me miqtë e tij artistë, muzikantë, piktorë, aktorë, etj. Aktorët e rrethuan me respekt babain. Para tij Sandër Prosi, e quajti Shpëtimin; babai i teatrit. Aso kohe ai ishte njëzetenjë vjeç. Ky qëndrim e preku shumë babain. Ai, duke qenë tip i ndjeshëm, që preket dhe kur i lexon ndonjë poezi patriotike, patjetër që kjo atmosferë e gëzoi, e emocionoi. Por kjo dalje, nuk zgjati më shumë se dy ditë. “Tani u binde se çfarë djali ke? Ja ku e ke vajzën, dil me të. Unë nuk kam kohë, me duhet ta përfundoj dramën”, i tha babait. Dhe kështu u bë.
Gjatë gjithë muajit, ai u mbyll dhe e përfundoi atë. Drama iu dha këshillit artistik, ndër kohë shtypi dha njoftimin se në sezonin e shtatorit, trupa e Teatrit Popullor do të vërë në skenë dramën; “Armiq” të Shpëtim Ginës. Drama u shtyp në shumë kopje, njërën Shpëtimi ma dha mua. Unë e kisha lexuar fletë-fletë, por të lidhur jo. E hapa në faqen e parë. Titulli “Armiq” dhe poshtë tij ishte shkruar; “Nënës time, autori”. Tani e kisha të qartë punën e tij, nxitimin e tij. Në gjithë atë dhimbje, ngushëllimin e gjeti tek drama. Ai e derdhi veten në të. Erdhi qershori, erdhi sezoni i provimeve. Isha e shqetësuar, se e dija që nuk ishte përgatitur, se u muarr me dramën. Një mëngjes erdhi më mori nga gazeta.
Ecëm për gjatë bulevardit. “Më trego pak për ata shkrimtarët e t’u të realizmit socialist, kur kanë lindur, kur do të vdesin dhe çfarë kanë shkruar”, tha Shpëtimi. Gjatë gjithë rrugës unë vetëm shpjegoja, kur mbërritëm tek godina e universitetit, më tha: “Ik se do të shkoj vetë në tempull”. U ktheva në redaksi, prisja e shqetësuar.
Aty nga dreka, fotoreporteri më zgjati një fotografi. “Është interesante, do ta botojmë në këtë numër, vetëm se duhen retushuar pak basetat”. Për çudinë time, ishte Shpëtimi që po fliste gjithë duar e gjeste, në provim. Ne u takuam në drekë, në restorant. Ai ishte i gëzuar. “E di si ndodhi?, – tha. Pedagogu Dalan Shapllo, kur shkova të marr tezen, më tha: Lëre tezën, Shpëtim, dhe hajde të bisedojmë për problemet e letërsisë. Ne jemi kolegë. Dhe kur erdhën ata të gazetës tënde, për të marrë ndonjë student të shkëlqyer, Dalani u tha për mua. Po të më kishte pyetur për ata shkrimtarët, do të isha rrëzuar me siguri”!
Në këtë kohë, nuk e merrte pagën në Teatrin e Operës, sepse një ditë një shefe e muzikës, i kishte transmetuar në dëshirë të një partiaku, që aso kohë kishte shkruar ca drama të dobta, që të shkruante një libret baleti, për një dramë, titullohej “Shtëpia në bulevard”. Shpëtimi u nxeh. “Thuaji atij, se arti nuk është maternitet dhe se unë nuk mund të shkruaj për të gjitha ato femra, që mbesin shtatzënë”. Nuk e di se si ia ka thënë ajo, por di që Shpëtimit i prenë rrogën.
Pas shumë përpjekjesh, Agron Alija dhe Nikolla Zoraqi, e rregulluan përsëri punën e rrogës dhe ai vazhdoi të punonte për libretet. Nikolla ishte një burrë tepër i ngadalshëm, në të folur e në veprime. Dinte të dëgjonte kur bisedoje. Shpëtimi ulej shpesh me të, në kafenenë e Pallatit të Kulturës dhe diskutonin bashkë për operën “Armiqt”. Nikolla, që ishte natyrë e qetë, dilte nga vetja dhe ndiqte si një film të nxituar, mendimet e Shpëtimit.
Nikolla më thoshte: “Ai nuk ka studiuar për muzikë, por me intuitë kap dhe gabimet. Më thotë; këtu je mire, apo nuk je mire! Është fjala për anën teknike të punës time. Ka shumë vesh për muzikë, është artist i lindur. Kam kënaqësi, kur ai ulet aty afër meje dhe unë i bie pianos. Atë çfarë ai flet, e kthej në tinguj. Gjithmonë e kam pasur bezdi të punoj, kur dikush më rri pranë, kurse prania e tij, është si një sfond tingujsh. E dua këtë djalë! Në këtë talent të madh, ka dhe një njeri të madh. Rrallë ndodh, që të përputhen të dyja! E di çfarë më bëri në Sarandë?! Ti e di, që ndejtëm bashkë gjatë një jave. Dhoma na binte nga deti. Ngrihej herët në mëngjes, dilte në ballkon dhe shkruante.
Kur zgjohesha, më lexonte pjesë nga libreti i operës dhe më sugjeronte, këtu duhet një muzikë, si kjo era që po i rrudh valët. Mirë, i thosha unë, por akoma s’kam pirë kafe, s’kam ngrënë mëngjes. Unë jam njeri punëtor, por ai ma kalonte. Një ditë i thashë, kemi ardhur të shikojmë detin, të hamë peshk të freskët dhe të çlodhemi, pastaj të kthehemi në Tiranë dhe të përfundojmë operën. ‘Unë kam shumë gjëra për të bërë dhe nuk kam kohë, nxitoj’. E tha me kaq seriozitet’ sa unë heshta. Dhe ishte vetëm njëzetenjë veç. Ajo që më ka mbetur si peng’ është se ai’ kurrë nuk pranoi ta qerasja, qoftë me një kafe. Vetë i pëlqente të më qeraste. Dhe unë pranoja, duke menduar se do ta bëja që dhe ai të pranonte, por kjo ishte e pamundur”.
Kështu ishte ai në të vërtetë. Tek halla, ku ne qëndronim, për të ngrënë’ hanim jashtë dhe ai asnjëherë nuk pranoi të pinte qoftë dhe një gotë qumësht, dhe sa i lutej gjyshja. Kurse unë pranoja çdo gjë që më ofronin, madje i kisha folur për këtë gjë. Se halla dhe gjyshja, e donin shumë. Një natë, unë isha diku me shërbim, ai u kthye vonë. I ra derës me ngadalë dhe priti, asnjë zë, të gjitha dritat ishin shuar. U kthye mbrapsht. Për të mos i zgjuar, e kaloi natën në buzë të Lanës. Kur e mori vesh halla, u skandalizua. Po të isha unë, me siguri dhe lagjen do ta ngrija nga gjumi, po të ishte nevoja.
Në teatër filloi puna, u ndanë rolet. Regjisori Mihallaq Luarasi, që mori përsipër vënien në skenë të dramës, ishte optimist. Drejtori i teatrit, Bardhyl Kosova, një burrë elegant me flokë të zeza, i veshur gjithmonë shumë pastër, e donte dhe e vlerësonte Shpëtimin.
“Kurrë nuk kam menduar, se ç’është e pastër dhe fisnike, të gjendet tek një njeri, dhe sa i talentuar, sa shpresa na zgjoi”? tregonte ai për të dhe qesh. Ai me gjithë shpirt e ndihmonte Shpëtimin, për t’u vënë drama në skenë, ai besonte në talentin e tij. Aktorët e rrethonin për natë, teatri ziente. Më kujtohet një aktor i vjetër, i talentuar, Kopi. Ai vishte gjithmonë një xhaketë ngjyrë qumështi dhe ishte krejt i thinjur, fytyrën e kishte të thatë, me një hundë të gjatë. Kishte zakon që kur fliste, theksonte çdo rrokje, kështu të bënte që të ndaloje në çdo çast, kur ishim duke shëtitur. “Nuk vij kur je me të, i thosha Shpëtimit. Me vdiq me ato ndalesat e tij”.
Ai qeshte. “Po unë po e studio, se cilin rol do marrë në dramë” Kjo ishte e vërtetë, por kishte dhe një arsye tjetër. Kopi thoshte: “Shpë – ti – mi, e – ar – dhmja e ar – tit, gje – ni”. Shpëtimi kënaqej. Ishte i ri. “E dëgjon, më thoshte, vetëm ti nuk më lavdëron”. Në këtë kohë, në teatër, të gjithë flisnin, si të talentuarit, ashtu dhe ata që ishin të patalentuar. Erdhi një çast, që këta të dytët po flisnin më shumë dhe fakti ishte se; jo vetëm ishin dhe më shumë në numër, por dhe i dëgjonin më shumë, ishte koha e mediokërve.
Kishte madje ndonjë me titullin; “Artist i Popullit” dhe me funksionin e sekretarit të partisë, që thërriste se në skenë, po ngjitej një dramë pacifiste, po prishej vija e partisë. Dhe këto mendime, i çonte në komitetin e partisë, deri në Komitetin Qendror të PPSh-së. Erdhi një ditë, Shpëtimit nuk i thanë gjë, dhe mblodhën këshillin artistik. Vajti atje edhe një shkrimtar i njohur dhe e hoqën dramën. Regjisori Mihallaq Luarasi, filloi punën me një dramë të huaj, “Orfeu zbret në ferr”. Një ditë tek shkallët e Pallatit të Kulturës, isha me Shpëtimin, takuam Mihallaqin. “E le dramën”?, e pyeti Shpëtimi.
Tjetri nuk u përgjigj, ndërkohë Shpëtimi, kishte në dorë një copë llastik dhe e lëvizte. “Të uroi suksese” dhe u larguam. “Përse u solle aq butë, përse nuk u zure”?!, i fola unë e indinjuar. “Çfarë t’i thosha, ai është si kjo copa e llastikut, e zgjasin dhe e tkurrin të tjerët, është për të ardhur keq”. Shpëtimi u mërzit se edhe në Teatrin e Operës, e ndaluan operën “Armiqt”. Kompozitori me muzikën e dramës “Armiqt” vuri në skenë operën “Komisari”.
Përse e ndaluan dramën, çfarë kishte ajo? Drama “Armiqt” qëndron e veçuar në krijimtarinë e viteve ‘70-’80-të, nuk ka asnjë lidhje me realizmin socialist. Për të gjetur ndonjë afërsi tipologjike, duhet të kalosh në një truall tjetër, kryesisht në atë të ekspresionizmit. Është e çuditshme se letërsia shqipe, deri në këtë kohë, nuk ka as një pikë afrimi me këtë rrymë dhe dihet se Shpëtimi, nuk e njihte këtë rrymë, dhe se asokohe të shkruaje një vepër ekspresioniste, jo vetëm nuk ishte e lehtë, por konsiderohej madje, si një faj penal nga diktatura.
Është një reagim i natyrshmi i shpirtit të artistit, para tmerreve dhe absurditetit të realitetit totalitar që ishte i urrejtshëm dhe i neveritshëm për Shpëtimin. Drama e tij, vë në pikëpyetje me një guxim të habitshëm, disa nga krye-dogmat zyrtare dhe përshkohet nga nota e protestës, kundër arrogancës së diktaturës. Drama është e mbushur me tension, dhimbje, mëshirë për vuajtjet e njeriut nga dhuna shtetërore. Burimi i armiqësisë, nuk janë dallimet etnike, popujt dëshirojnë marrëdhënie mirëkuptimi midis tyre. Burim i ndeshjes së ashpër, nuk janë as klasat, sepse ato mund të merren vesh. Vija e armiqësisë së vazhduar, kalon nëpër kufirin ku përballohet e mira me të keqen etike, humanizmi me çnjerëzoren.
Shpëtimi parandjeu dhe shprehu alegorikisht atë tension tragjik, që shpërtheu gjatë viteve ’70-të, në plenumet haluçinante IV, V, VI dhe VII. Kjo ishte arsyeja, që drama u ndalua nga lart. Parimi i tij drejtues, ishte: “Artisti i bindet vetëm kërkesave të zërit të vet të brendshëm dhe përbuz dogmat dhe skemat zyrtare”. Pra, drama “Armiqt”; duke qenë rasti i parë dhe i vetëm në letërsinë shqipe, i një vepre të ekspresionizmit, krijoi jo vetëm shumë zhurmë, por dhe famë për autorin. Ishte dhjetor, së shpejti do të ndërroheshin vitet. Shpëtimi kishte ikur në shtëpi, tek babai. /Memorie.al
Vijon numrin e ardhshëm
Copyright©“Memorie.al”
Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë pronë ekskluzive dhe e patjetërsueshme e “Memorie.al”, sipas Ligjit Nr.35/2016 “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me to”. Ndalohet kategorikisht kopjimi, publikimi, shpërndarja, tjetërsimi etj., pa autorizimin e “Memorie.al”, në të kundërt çdo shkelës do mbajë përgjegjësi sipas nenit 179 të Ligjit 35/2016
